O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta‘lim vazirligi toshkent davlat iqtisodiyot universiteti

 
4.2. Materiallarning harakatini rasmiylashtirish va ularning sintetik 
hisobini tashkil etish 
Materiallar harakatini hisobi materiallarni hisobi bo‘yicha asosiy nizom 
talablariga javob beradigan va axborotlarni avtomatlashtirishga moslashgan tegishli 
hujjatlar bilan rasmiylashtiriladi. Yoziladigan hujjatlarning nusxalar soni va ularning 
hujjat aylanishi korxonaning xarakteriga, ishlab chiqarishni tashkil etish 
xususiyatlariga, moddiy – texnik ta‘minotiga va hisobni tashkil etish tizimiga qarab 
belgilanadi. Yoziladigan hujjatlarning nusxalar soni minimal bo‘lib, EҲMdan 
foydalanilsa bir nusxa, hisob qo‘lda yuritilsa – ikki nusxadan oshmasligi kerak. 
Odatda materiallarni omborga ekspeditor olib keladi va unga korxona rahbari va 
bosh buxgalteri tomonidan imzolangan, muhrlangan (M-2-shakl va M-2a-shakl) 
ishonchnoma yozib beriladi hamda (M-2b-shakl) maxsus daftarga qayd qilinadi. 
Materiallarni o‘z vaqtida kelib tushishi ustidan nazoratni marketing bo‘limi olib 
boradi. Marketing bo‘limi mol yuboruvchilar tomonidan shartnoma majburiyatlarini 
bajarilishini nazorat qilib boradi, materiallarning sifati va kamomadi bo‘yicha 
da‘volarni rasmiylashtiradi, agar yuklar o‘z vaqtida kelib tushmasa ularni qidirib 
topadi.
Тransport tashkilotlaridan yuklarni qabul qilib olishda ekspeditor idishlar, 
plombalar holatiga alohida etibor berishi kerak. Agar ular shikastlangan bo‘lsa, 
yuklarni tekshirish va topshirishni talab qiladi. Basharti kamomad yoki 
nobudgarchilik aniqlansa, transport tashkilotiga yoki mol yuboruvchiga da‘vo qilish 
uchun tijorat dalolatnomasi tuziladi. 
Ekspeditor tomonidan materiallar omborga topshirilishda moddiy javobgar shaxs 
kelib tushgan materiallarning soni, sifati va assortimentini mol yuboruvchining 
hujjatlarini solishtirib ko‘radi. Haqiqiy kelib tushgan materiallarning miqdori mol 
yuboruvchilarning hujjatlarida ko‘rsatilganiga to‘liq mos kelsa, moddiy javobgar 
shaxs tomonidan kirim orderi (M-4 shaklidagi kirim orderi) yoziladi. 
Dastlabki hujjatlar miqdorini kamaytirish maqsadida kelib tushgan materiallarni 
kirimga olishda kirim orderi yozilmasdan, mol yuboruvchining hujjatlariga 
(nakladnoylariga) kirim orderining asosiy rekvizitlari ko‘rsatilgan mahsus shtampa 
qo‘yib, uni to‘ldiradi. 
Agar materiallar mol yuboruvchining omboridan avtotransport bilan 
markazlashgan holda olib kelinsa, to‘rt nusxada tovar-transport nakladnoyi (M-5 -
shakl va M-6- shakl) tuziladi: mol xarid qiluvchiga – kirim orderini o‘rniga 
materiallarni kirimga olish uchun; mol yuboruvchiga – material qiymatliklarini 
hisobdan chiqarish uchun; avtotransport xaydovchilariga ish haqi hisoblash uchun; 
bankka topshirish uchun. 
Тo‘lov hujjatlarisiz kelib tushgan materiallarni mol yuboruvchining hujjatlari 
bilan solishtirgan vaqtda aniqlangan (son, sifat) tafovutlarni rasmiylashtirishda 
materiallarni qabul qilish to‘g‘risida dalolatnoma (M-7-shakl) tuziladi. Dalolatnoma 
qabul komissiyasi tomonidan tuzilib, unda quyidagilar qatnashishi shart: mol 
yuboruvchining vakili yoki betaraf tashkilotning vakili, ombor mudiri va 
korxonaning ta‘minot bo‘limi vakili. Komissiyani korxona rahbari tayinlaydi. 

---

91 
Dalolatnoma ikki nusxada tuziladi: birinchisi – kam yoki ortiqcha chiqqan materiallar 
summasini schyotlarda aks ettirish uchun buxgalteriyaga topshiriladi; ikkinchisi – 
da‘vo rasmiylashtirish, ortiqcha chiqqan materiallar bo‘yicha qo‘shimcha to‘lov 
talabnomasi yuborish to‘g‘risida mol yuboruvchilarga xabar berish uchun marketing 
bo‘limiga topshiriladi. Dalolatnoma tuzilgan bo‘lsa kirim orderini tuzish shart emas. 
Kirim orderlari materiallar kelib tushgan kuni tuziladi. 
Ombordan omborga materiallarni topshirishda yoki foydalanilmay qolgan 
materiallarni yoki ishlab chiqarishning qimmatli chiqindilarini, yaroqsiz mahsulot 
chiqindilarini, asosiy vositalar, inventar va xo‘jalik jihozlarini tugatishdan olingan 
material qiymatliklarini sexlar tomonidan omborga topshirishda nakladnoy-
talabnomalar (M-11-shakl) tuziladi. Materiallarni topshiruvchi moddiy javobgar 
shaxslar nakladnoylarni ikki nusxada tuzadi: bittasi - materiallarni hisobdan chiqarish 
uchun sexga beriladi, ikkinchisi – materiallarni qabul qilib olish uchun omborchiga 
beriladi. 
Materiallarni ishlab chiqarishga jo‘natish, xo‘jalik extiyojiga ishlatish, xo‘jalik 
faoliyatida ishlatilmaydigan ortiqcha materiallarni chetga sotish muomalalari limit-
zabor kartalar, to‘lov nakladnoylari bilan rasmiylashtiriladi. 
Limit-zabor kartasi (M-8-shakl va M-9-shakl) marketing bo‘limi tomonidan 
ma‘lum bir ishlab chiqarish xarajatlari kodi (buyurtmasi)ga o‘tkaziladigan bir yoki 
bir necha materiallar turlari bo‘yicha yoziladi. Sex tomonidan ishlab chiqarish 
dasturini bajarish uchun zarur bo‘ladigan materiallarning hajmi va turlari 
korxonaning reja-ishlab chiqarish bo‘limi tomonidan hisoblab chiqiladi. Materiallarni 
sarflash va jo‘natish limiti materiallarning mazkur turi bo‘yicha sex omborida oy 
boshiga qolgan qoldiq miqdoriga kamaytiriladi. 
Limit - zabor karta ikki nusxada yozilib, bittasi sexga, ikkinchisi omborga 
beriladi. Materiallarni ombordan jo‘natishda omborchi sexning limit-zabor kartasiga, 
material oluvchi ombordagi limit-zabor kartaga imzo qo‘yadi. Ikkala limit-zabor 
kartasida har gal materiallar olingandan so‘ng foydalanilmagan limit summasi 
chiqarib qo‘yiladi. Limitdan foydalanilganda oy oxirida limit-zabor kartalar korxona 
buxgalteriyasiga topshiriladi. Ularga asosan materiallarni ishlab chiqarishga sarflash 
hisobi rasmiylashtiriladi va belgilangan limitga rioya qilish ustidan nazorat qilinadi. 
Limit - zabor kartasiga binoan ishlab chiqarishda foydalanilmagan materiallar 
hisobi ham yuritiladi. Bunda hech qanday qo‘shimcha hujjat tuzilmaydi. Limit - 
zabor kartalar sonini kamaytirish maqsadida oylik qirqib olinadigan talonlari bo‘lgan 
choraklik limit-zabor kartalaridan ham foydalanish mumkin. Agar limit-zabor 
kartalar materiallar doim uzluksiz jo‘natiladigan hollarda foydalanilsa, xo‘jalik va 
boshqa extiyojlari uchun bir yo‘la materiallar jo‘natilganda M-10 shakldagi akt-
talabnoma qo‘llaniladi. Akt-talabnoma materiallarni iste‘mol qiluvchi bo‘limlar 
tomonidan ikki nusxada yozilib, bittasi omborchining imzosi qo‘yilib, material 
oluvchida qoladi, ikkinchisi mol oluvchining imzosi qo‘yilib omborchida qoladi. 
Ishlab chiqarishga barcha limitdan ortiqcha jo‘natiladigan materiallar uchun yoki 
materiallarni almashtirish uchun sababini va ortiqcha sarf aybdorlari kodini ko‘rsatib 
maxsus talabnoma yoziladi. Bunday hollarda materiallar ombordan korxona direktori, 
bosh muhandisi, yoki ular tomonidan tayinlangan shaxslarning ruxsati bilan 
jo‘natiladi. 

---

92 
Materiallar chetga yoki korxona hududidan tashqarida joylashgan o‘zining 
xo‘jaliklari uchun jo‘natilganda nakladnoylar (M-11-shakl) qo‘llaniladi. Ular 
ta‘minot bo‘limi tomonidan naryadlar va shartnomalarga asosan uch nusxada 
yoziladi. Materiallar chetga avtotransportda jo‘natilsa, tovar – transport nakladnoyi 
yoziladi.
Materiallarning tayinlanishi va ishlab chiqarish jarayonida foydalanishini 
turkumlash korxona buxgalteriyasi tomonidan ularning sintetik hisobini to‘gri tashkil 
etish uchun muhim ahamiyat kasb etadi. Materiallarning har bir guruhi tegishli 
schyotlarda hisobga olinadi. Bu 1000- «Materiallar» sintetik schyot bo‘yicha 
ochilgan ikkinchi tartibli schyotlarda ularning analitik hisob ma‘lumotlari bo‘yicha 
to‘liq ma‘lumotlar hisobga olinadi. 
«Mas‘ul saqlashga qabul qilingan tovar-moddiy qiymatliklar» - 002, «Qayta 
ishlovga qabul qilingan materiallar» esa – 003 balansdan tashqari schyotlarda hisobga 
olinadi. 
Material 
qiymatliklar 
pul 
o‘lchovida 
hisobga 
olinib, 
19-sonli BHMSga muvofiq saqlash joylari bo‘yicha davriy inventarizatsiya 
o‘tkaziladi. Materiallarning qoldig‘i va kirimi schyotning debetida haqiqiy tannarx 
summasida, sarflanishi – FIFO va AVEKO usullarida haqiqiy tannarx summasida aks 
ettiriladi. Material qiymatliklar hisobdor shaxslardan, o‘zining ehtiyoji uchun 
yordamchi ishlab chiqarishlardan tushishi mumkin. Bundan tashqari, sexlar 
tomonidan tejalgan xomashyo, materiallar, ishlab chiqarish chiqindilari, yaroqsiz 
mahsulotdan, asosiy vositalarni hisobdan chiqarishdan olingan materiallar omborga 
qabul qilinadi. 
Materiallarni sarflanishi bo‘yicha tuzilgan barcha dastlabki hujjatlar sintetik 
schyotlar, foydalanish joylari va xarajatlarni yo‘nalishlari bo‘yicha guruhlanadi. 
Materiallar harakatining hisobi oy davomida yagona hisob bahosida yuritiladi, oy 
tugagach foizi va transport-tayyorlov xarajatlari yoki farqi hisoblab chiqilgandan 
so‘ng haqiqiy tannarxda hisobga olinadi. Shunday qilib, qabul qilingan 
materiallarning haqiqiy tannarxini tashkil etuvchi ma‘lumotlar buxgalteriya 
hisobining turli jurnal-orderlarida (1, 3, 6, 7, 10/1, 13) aks ettiriladi, Bosh daftarda 
esa jamlanadi. Foydalanilgan va chetga jo‘natilgan materiallarning haqiqiy tannarxi 
10 va 10/1 jurnal-orderlarida va Bosh daftarda aks ettiriladi. 
Materiallar harakati hisobini boshqa variantini qo‘llasa ham bo‘ladi. Bunda 
materiallarni sotib olish va tayyorlash bilan bog‘liq bo‘lgan barcha xarajatlar 1510 - 
«Materiallar tayyorlash va sotib olish» schyotida hisobga olinadi. Bu schyotning 
debetida materiallarni sotib olish qiymati, tayyorlash va materiallarni korxonaga 
yetkazib kelish xarajatlari D-t 1510, K-t 2310, 6010, 4200, 4800 schyotlarda hisobga 
olinadi.. Haqiqiy qabul qilingan materiallarning hisob qiymatiga D-t 1000 schyotning 
tegishli schyoti, K-t 1510 schyot. Bunda sotib olingan va tayyorlangan 
materiallarning haqiqiy tannarxi bilan qabul qilingan materiallarning hisob bahosi 
(reja, shartnoma tannarxi, o‘rtacha sotib olish qiymati va b.) orasidagi farqi 1610 - 
«Materiallar qiymatidagi farqlar» schyotida hisobga olinadi. 1610 - schyotning 
debetida yig‘ilgan farqlar summasi belgilangan tartibda ishlab chiqarish 
schyotlarining debetiga hisob bahosida yozilgan materiallar qiymatiga mutanosib 

---

93 
o‘tkaziladi. Bunda quyidagicha buxgalteriya yozuvi amalga oshiriladi: D-t 
2010,2310,2510 schyotlar, K-t 1610 schyot. 
Materiallar qabul qilinganda va ularni sotib olish bo‘yicha xarajatlar sodir 
bo‘lganda buxgalteriya hisobida tegishli yozuvi bilan rasmiylashtiriladi. 
1000 «Materiallar» ni hisobga oluvchi schyotlarning chizmasi 
Schyotning kreditiga 
Debet 
Schyotning debetiga 
Kredit 
2010, 2310, 2510, 2610, 3100 – schyotlar –
FIFO va AVEKO baholari buyicha asosiy ishlab
chiqarish mahsulotini tayyorlashga;
6010 
–mol 
yuboruvchilardan 
tushgan 
qiymatliklar - olingan qiymatliklarni tashish va 
olib kelish qiymatiga;
2710 – xizmat ko‘rsatuvchi xo‘jaliklar ehtiyoji 
uchun materiallar sarflanganda 
4200 –hisobdor shaxslar hisobidan sotib olingan 
qiymatliklar summasiga, hisobdor shaxslar 
tomonidan to‘langan yuklash – tushirish 
xarajatlari summasiga; 
9220–materiallarni chetga jo‘natish va sotish 
bo‘yicha; chetga sotilgan mahsulotga tegishli 
transport-tayyorlov xarajatlariga. 
6710 –yuklovchilarga hisoblangan ish haqiga; 
1510–«Materiallar tayyorlash va sotib olish» 
schyotida 
yo‘ldagi 
material 
qiymatliklar 
to‘g‘risidagi joriy axborot aks ettiriladi. 
6520 –yuklovchilarga hisoblangan ish haqidan 
ijtimoiy sug‘urtaga ajratma; 
2310 –yordamchi ishlab chiqarish sexlari 
tomonidan 
tayyorlangan 
va 
omborga 
topshirilgan buyumlar qiymatiga- omborga 
topshirilgan chiqindilar va tejalgan materiallar 
qiymatiga; 
9210 –asosiy vositalarni tugatilishidan olingan 
va omborga topshirilgan chiqindilar qiymatiga; 
2610 –batamom yaroqsiz mahsulotdan olingan 
va omborga topshirilgan chiqindilar qiymatiga; 
2010 –asosiy ishlab chiqarishdan olingan va 
omborga topshirilgan chiqindilar va tejalgan 
materiallar qiymatiga. 
FIFO yoki AVEKO usulida baholash qo‘llanilganda material qiymatliklar 
haqiqiy tannarx bo‘yicha baholanadi. Bunda 1610 «Materiallar qiymatidagi farqlar» 
schyoti qo‘llanilmaydi.