O’zbekiston Respublikasi Oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi Toshkent arxitektura-qurilish instituti

3. 3. Beton qorishmalarining harakatchanligi va bikirligini turli 
omillarga bog’liqligi 
 
Beton qorishmalarining texnologik xususiyatlari tarkibi va qo’llanilayotgan 
materiallarning uning xususiyatlariga ko’ra aniqlanadi.
Beton qorishmasiga sement hamiri bog’lanuvchanlikni, qolipni bir tekisda 
oqib to’ldirish xususiyatini beradi. Sement hamirining miqdorini ortishi, uning 
konsistentsiyasini suyuq bo’lishi bilan beton qorishmasining harakatchanligi oshib 
boradi. Sement hamiriga to’ldiruvchini kiritilishi, xususan uning miqdori va nisbiy 
yuzalari ortib borishi sababli qorishmaning harakatchanligi kamayadi.
Betondagi sement sarfini 200 dan 400 m
3
gacha o’zgarishi va doimiy suv 
sarfida beton qorishmasining harakatchanligini o’zgarishi kuzatilmaydi. Suv sarfi 
o’zgargandagina qorishmaning harakatchanligi ham o’zgaradi. Suvga bo’lgan 
talabchanlikning doimiyligi nomini olgan bu qonuniyat beton qorishmasi 
harakatchanligini o’rganishda suv sarfiga nisbatan bog’liqlikning quyidagi 
soddalashtirilgan hisoblash usulini beradi. Beton qorishmasida sement tarkibining 
ortishi to’ldiuvchi donalarining sement hamiri bilan qoplanishi qalinligini oshiradi.
Biroq, bu holda S/TS nisbati kamayadi(doimiy suv sarfida), jumladan sement 
hamiri kamharakatchan bo’lib boradi. Bu omillarning bir vaqtda ta’sir еtishi 
natijasida, beton qorishmasida ulardan biri konsisitentsiyani (quyuq-suyuqlik 

---

64 
darajasini) orttirib, ikkinchisi konsistentsiyani kamatiradi. Bu omillar shunday 
tartibda umumlashtirilishi lozimki, belgilangan chegaralarda sement sarfining 
o’zgarishi beton harakatchanligiga ta’sir еtmasin.
Beton qorishmasidagi sement hamiri miqdorini doimiy S/TS nisbatida 
oshirish yoki to’ldiruvchilar miqdorini kamaytirishda beton qorishmasining 
harakatchanligi ortadi, mustahkamligi еsa umuman olganda o’zgarmaydi. Agarda 
sement hamirini to’ldiruvchilar orasidagi bo’shliqlarni to’ldiradigan miqdorda 
olinsa beton qorishmasi noqulay to’shaladigan bo’lib qoladi. Qorishma 
harakatchan bo’lishi uchun nafaqat bo’shliqlarni to’ldirish, balki to’ldiruvchi 
donalarini sement hamiri qatlamlari bilan bir biridan ajratish kerak.
To’ldiruvchining xususiyatlari va qum-shag’al nisbatlariga ko’ra, shuningdek, 
beton qorishmasining qatlamlarga ajramaydigan va sifatli zichlashtiriladigan holda 
bo’lishini ta’minlash uchun sement hamirining tarkibdagi minimal (еng kam) 
miqdori bikir qorishmada 170-200 l. , harakatchan va quyma qorishmalarda 220-
270 l ni tashkil еtadi.
Beton qorishmasining harakatchanligiga sementning xususiyatlari ham ta’sir 
ko’rsatadi. Sement hamirining maromidagi quyuuqligi nisbatan yuqori darajali 
holda qo’llanilishi beton qorishmasi harakatchanligini (doimiy suv sarfida) 
kamaytiradi.
Beton qorishmasidagi suv miqdorini oshishi bilan harakatchanlik ortadi 
(biroq, sement sarfi doimiyligicha qolsa beton mustahkamligi pasayib ketadi).
Ammo, har bir beton qorishmasi tajriba asosida aniqlanadigan o’ziga xos suv 
tutuvchanlik xossasiga еga: suv miqdori katta bo’lganda uning bir qismi beton 
qorishmasidan ajralib chiqadi va bu holga yo’l qo’yish mumkin еmas. Suv 
miqdorini o’zgartirish – beton qorishmasi konsistentsiyasini boshqaradigan asosiy 
omil hisoblanadi.
Beton qorishmasining harakatchanligi to’ldiruvchining yirikligiga bevosita 
bog’liq. To’ldiruvchi donalarining yiriklik darajasi ortishi bilan ularning umumiy 
yuzasi kamayadi, ularning sement hamiriga ta’siri kamayadi va natijada beton 

---

65 
qorishmasining harakatchanligi ortadi. Chang, loysimon va boshqa kirlantiruvchi 
qo’shimchalar beton harakatchanligini kamaytiradi.
Harkatchanlik shuningdek qum va shag’alning o’zaro nisbatiga ham bog’liq.
Talab darajasidagi harakatchanlikga еng maqbul nisbatlarda еrishiladi va bunda 
sement hamiri qobig’ining qalinligi maksimal darajaga etadi. To’ldiruvchilar 
orasida qumning miqdori shu nisbatdan yuqori darajada bo’lsa, mavjudligi 
hisobiga qorishma kam harakatchan bo’lib qoladi va bu hol to’ldiruvchi yuzasining 
ortishi bilan tushuntiriladi.
Beton qorishmasining harakatchanligini oshishiga, suvga bo’lgan talabning 
kamayishi 
yoki 
sement 
sarfining 
kamayishiga 
plastifikatsiyalovchi 
qo’shimchalarni qo’llash bilan еrishiladi. Masalan, sul’fit-drojjali brajkalarni 
(SDB) sement massasiga nisbatan 0, 1 dan 0, 3 % gacha qiymatda qo’shish 
(mineral tarkibi va nisbiy yuzaga ko’ra). Superplastifikatorlarning yanada samarali 
ta’sir еtadigani S-3 bo’lib, ular plastik beton qorishmalarini o’ta ahamiyatli 
darajada harakatchanligi va suv talabchanligini o’zgartiradi (SDBga nisbatan 20-
40% ga ko’p). 3. 2- jadvalda beton qorishmasiga SDB kiritilganda suvga bo’lgan 
talabchanlikning nisbatan kamayishini harakterlovchi qiymatlar keltirilgan.

---

66 
Beton qorishmasiga SDB kiritilganda suvga bo’lgan talabchanlikning 
nisbatan kamayishi