O’zbekiston Respublikasi Oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi Toshkent arxitektura-qurilish instituti

3. 4-rasm
. Beton qorishmasi harakatchanligini konus yordamida aniqlash 
a- konusning umumiy ko’rinishi; qorishmalar: b - bikir; c - kam harakatchan; d - 
harakatchan; e - o’ta harakatchan, va oquvchan.
 
 
 S
ement hamirini strukturali deb nomlanuvchi sistemalarga kiritadilar. Ular 
strukturaning boshlang’ich mustahkamligini qisman harakterlaydi. Sement 
hamirida yupqa suv qobig’i bilan o’ralgan zarralar orasidagi molekulyar bog’lanish 
kuchlari hisobiga aniq struktura (tarkib, struktura) yuzaga keladi. Suyuq fazaning 
qobiqlari sement hamiri tarkibida uzluksiz to’rsimon muhitni keltirib chiqaradi va 
bu unga plastiklik xossalarini beradi hamda tashqi kuch ta’sirlari qo’yilgan 
hollarda sistemaning shakl o’zgartirishlariga zamin yaratadi.
Odatda beton qorishmalari birjinsli muhit yaratish uchun etarli miqdordagi 
sement hamiri va suvga еga bo’ladi (avval keltirilgan birinchi va ikkinchi tur beton 
qorishmalarining klassifikatsiyasiga qaralsin). Bunday qorishmalar birlamchi 
strukturasini mustahkamligi aniq plastiklik va harakatchanlikka еga bo’lgan 
sement hamiri kabi o’zini tutadilar.
Strukturalashgan sistemalarga tashqi kuchlar qo’yilganda suyuq jismlarga 
qaraganda o’zini tutishi bilan tubdan farqlanadi. Agar suyuqlikning qovushqoqligi 
doimiy 
va 
qo’yilayotgan 
bosimga 
bog’liq 
bo’lmasa, 
strukturalashgan 

---

60 
sistemalarning qovushqoqligi sistemaga ta’sir еtuvchi tashqi kuchlarga bog’liq 
holda doimiy haroratda ham bir necha marta o’zgaradi. Qovushqoqlik sistemaning 
surilishdagi ko’chlanishiga yoki suruvchi deformatsiyalarning tezligiga bog’liq.
Tashqi kuchlar ta’siri ostida birlamchi tarkibning parchalanishiga o’xshash 
holat yuzaga keladi, uning alohida еlementlari orasidagi bog’lanishlar susayadi va 
natijada sistemaning deformatsiyalanish xususiyati va harakatchanligi ortadi.
Surilish o’zining kritik tezligiga еrishganda sistemaning birlamchi tuzilishi oxirgi 
chegaragacha buzulgan parchalanish chegarasida, surilishga qarshilik va 
qovushqoqlik minimal darajada bo’lib, hatto kam harakat qorishmalar ma’lum 
darajada oquvchanlikka еga bo’ladi. Tashqi kuchlar olingandan so’ng sistema 
avvalgi holatiga qaytadi, strukturaning mustahkamligi birlamchi holati tiklanadi, 
harakatchanlik kamayadi.
Strukturalashgan sistemalarning o’z reologik xususiyatlarini mexanik ta’sirlar 
jarayonida o’zgartirishlari va ta’sir to’xtagandan so’ng tiklanishini