O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi toshkent Moliya instituti Islomov A. Egamov E
Yüklə 5,04 Kb. Pdf görüntüsü
|
|
Eshnunn podshohi qonunlari
(m.o. XX asr.) va Xammurapi qonunlari (m.o. XVIII asr.) ancha diqqatga sazovor. Eshnunn qonunlari matni asosiy mahsulotlarga qat’iy baho 5 o’rnatishdan boshlanadi: “1 gur (o’lchov birligi, ba’zi ma’lumot-larda 300, ba’zilarda esa – 252,6 l. teng) arpa (sotilishi kerak) 1 sikl (8,4g) kumushga … 3 ka (1 ka 0,84 l. teng) birinchi sortli yog’ (sotilishi kerak) 1 sikl kumushga, 1 sut (5 l., ba’zi ma’lumot-larda – 8,4 l.) va 2 ka kunjut yog’i (sotilishi kerak) 1 sikl kumushga …” va boshqalar ko’rsatilgan. Birinchi paragrafda arpa, yog’, teri, tuz, mis va boshqalarning kumushdagi narxi o’rnatilgan (mahsulotlar shunday miqdorda olinishi kerakki, ularning qiy-mati 1 siklga teng bo’lsin); ikkinchi paragrafda har xil turdagi yog’ning arpadagi narxi ko’rsatilgan. Demak, asosiy umumekvivalent sifatida arpa bo’lgan. Buning ustiga, ushbu ekvivalentlar o’rtasida qat’iy muvofiqlik o’rnatilgan. Birinchi navbatda arpaning kumushda ifodalangan narxining ko’rsatilishi tasodifiy emas. Qat’iy narxning o’rnatilishi qonun tuzuvchilarga yollanma va ijara haqi darajasini, jarima miqdorini, foiz me’yorini tarbiya uchun to’lov va boshqalarni aniqlash imkonini beradi. Yillik foiz me’yori kumushda 20 % va donda 33 1/3 % tashkil etgan. Shu narsani qayd qilib o’tish kerakki, Qadimgi Misrda hatto keyingi davrlarda (X-VIII asr m.o.) sudxo’rlik foiz me’yori tez-tez 100 %gacha ko’tarilib turgan. Eski Bobildagi uncha ko’p bo’lmagan foiz me’yori davlatning nafaqat mamlakat xo’jaligi hayotiga arala-shuvidan dalolat beradi, balki tovar- pul munosabatlarining ancha rivojlanganligini ham aks ettiradi. Qadimgi Misr iqtisodiyoti Yaqin Sharqdagiga nisbatan ancha natural bo’lgan. Demak, podsho qonunlari tovar-pul munosabatlarining rivojlanishida ijobiy rol o’ynagan. Qadimgi Bobilda Xammurapi (m.o. 1792-1750 y.) podsholik qilgan davrda tayyorlangan qonunlar to’plami ancha obro’ qozongan.U nafaqat bir qator qadimgi huquq me’yorlarini qayta ishlab chiqqan, balki miloddan avvalgi XVIII asrga qadar Qadimgi Mesopotamiyada tarkib topgan ijtimoiy-iqtisodiy munosabat-larni ham tartibga solishga harakat qilgan. Qonun matni kirish qismdan, hozirgi tasniflash bo’yicha 282 moddani o’z ichiga olgan asosiy qismdan va xulosadan iborat. Unda xo’jalik hayotiga oid iqtisodiy fikrlar ham aks ettirilgan. Shu narsa diqqatga sazovorki, bir guruh moddalarda Bobil fuqaro-larining mulkini himoya qilish, ijara, sudxo’rlik va ishga yollash masalalari ko’rib chiqilgan. Qonundagi asosiy narsa Bobil fuqarolarining mulkini himoya qilish yoki shunday sharoit yaratishdan iboratki, unda “kuchlilar kuchsizlarni surib chiqarmasinlar” . Bunda asosiy e’ti-bor saroy, 6 ibodatxona mulkini hamda bobillik fuqarolar va davlat xizmatchilarining, birinchi navbatda, harbiylarning mulkini himoya qilishga qaratilgan. Xammurapi qonunlarida ularning ulushi (erlari) sotilishi man etiladi. “Sipoh yoki soliq to’lovchiga tegishli bo’lgan dala, uy, bog’, - deyiladi qonunda, - kumushga sotilishi mumkin emas” . Bundan tashqari, qonunda o’z mamlakati tashqarisida qul sifatida sotib olingan bobillik fuqarolar o’z vataniga qaytgach, erkinlikka erishishi zikr etilgan. Qonunda sudxo’rlar zo’ravonligiga qarshi qaratilgan modda-lar ham mavjud. Hosil kam bo’lgan paytlarda qarzlarni to’lash muddatini bir yilga cho’zishga ruxsat berilgan (qo’shimcha foiz to’lovisiz). Xammurapi qonunlarida sudxo’rlar o’z holicha, qarzdor-larning ruxsatisiz qarz evaziga ularning hosilini tortib olishi man etilgan. Ular qat’iy ravishda puldagi (20%) va natural shakldagi (33 1/3 %) foiz me’yorini aniq belgilab bergan. Xammurapi kodeksida tutqunlarga nisbatan yomon munosabat-da bo’lgani uchun sudxo’rlarni hatto jazolash (shu jumladan, qonuniy yo’l bilan ham) ko’zda tutilgan. Sudxo’rlikning keng rivojlanishiga to’sqinlik qiluvchi asosiy omillardan biri qarzdorlik uchun qullik muhlatining uch yil bilan cheklanishidir (to’rtinchi yili unga erkinlik berilishi lozim bo’lgan). Biroq sudxo’rlikka qarshi qonunchilikda izchillik bo’lmagan. Xususan, qarzdorni ozod etishda uni ishlab chiqarish yoki yashash vositalari bilan ta’minlash nazarda tutilmagan. Hech qanday vositasi bo’lma-gach, ozod etilgan qarzdor yana qaytib sudxo’rga murojaat qilishga majbur bo’lgan. Xammurapi qonunlarida yollanma munosabatlarni tartibga solishga katta e’tibor berilgan. Uning juda ko’p turdagi shakl-lari ko’rib chiqilgan bo’lib, hatto yollanma mehnat uchun to’lov miqdori ham aniq qilib ko’rsatib berilgan. Asosiy maqsad ishlab chiqarishni, birinchi navbatda, qishloq xo’jaligini rivojlantirishni qo’llab-quvvatlash, mehnatsiz daro-mad topishga qarshi kurashish bo’lgan. Umuman, xususiy mulkchilik, shu jumladan, erga bo’lgan xususiy mulkchilik tan olingan. Birovning xususiy mulkiga ko’z olaytirgan, unga zarar etkazgan-lar iqtisodiy jihatdan jazolangan. Shunday qilib, eski Bobil podsholigi qonunlarida davlat tartiblashining va aholi iqtisodiy faoliyatini nazorat qilish-ning turli shakllari ko’zda tutilgan. Ular real iqtisodiy jarayon-larga, tovar-pul munosabatlarini rivojlanishiga, fuqarolar mulkini himoya qilishga 7 o’zining ijobiy ta’sirini ko’rsatdi. Shu bilan birga bu qonunlar Osiyodagi boshqa mamlakatlarda iqtiso-diy fikrlarning rivojlanishida katta rol o’ynadi. «Avesto»dagi iqtisodiy fikrlar. Qadimgi Markaziy Osiyo xalqlari (ajdodlarimiz) miloddan ancha ilgari rivoj topgan. Buni dunyodagi eng qadimiy dinlardan biri - Zardushtiylik dini-ning muqaddas kitobi hisoblangan Yüklə 5,04 Kb. Dostları ilə paylaş:
|