O„zbekiston respublikasi oliy va o„rta maxsus ta'lim vazirligi toshkent davlat iqtisodiyot univеrsitеti r. D. Alladustov, A. J. Xo„jamurodov

1. Moliya bozori indikatorlari. 
 
Sizning eng asosiy o„rganishingiz lozim bo„lgan 
manbangiz – bu omadsiz mijozlaringizdir. 
Bill Geyts. 
Globallashuv sharoitlarida industrial va rivojlanayotgan mamlakatlar 
iqtisodiyotlarining rivojlanish bosqichlari moliya bozorlari rolini keskin oshishi bilan 
belgilanadi. Chunki moliya bozorlari bu sharoitlarda jahon iqtisodiyoti miqyosida na 
faqat moliyaviy oqimlarning samarali taqsimlanishi va qayta taqsimlanishini 
ta‘minlamoqda, 
balki 
mamlakatlar 
iqtisodiyotlari 
va 
bozorlarining 
raqobatbardoshiligini, sharoitlarga egiluvchan moslashishi, xavfsizlik darajasini, 
iqtisodiy o‗sish va rivojlanish sur‘atlarini belgilamoqda.
Ma‘lumki, risklilik darajasi tizimli, tarmoqlar, investitsiyalar jalb qiluvchi 
emitentlar va investorlarning risklari yig‗indisidan tashkil topadi. Moliya bozorida 
namoyon bo‗luvchi tizimli risklar investitsiya qilish to‗g‗risida qaror qabul qilishning 

---

39 
muhim komponentasi hisoblanadi. Ushbu risklarni va yuqorida aytilgan 
ko‗rsatkichlarni hamda ularning xavfsizlik chegaraviy (kritik) qiymatlarini baholash 
ekonometrik usullar va finansometrika
9
yordamida amalga oshirilishi mumkin. Bunda 
ko‗p jihatdan iqtisodiy va moliyaviy xavfsizlik indikatorlari tizimi va ularning kritik 
qiymatlari (miqdorlari) nazarda tutiladi. Ularning bunday qiymatlarini o‗z vaqtida, 
oldindan va to‗g‗ri miqdoriy baholay olmaslik ishlab chiqarish va takroran ishlab 
chiqarish jarayonlariga moliya bozori orqali salbiy ta‘sir ko‗rsatuvchi hodisalarni 
keltirib chiqarishi mumkin. shuning uchun moliya tizimi va bozorining xavfsizlik, 
barqarorlik, raqobatbardoshlilik, risklilik va jalbdorlilik indikatorlarini bilish va 
ularni baholash har qanday mamlakat iqtisodiyotida muhim ahamiyatga ega.
Makroiqtisodiy va makromoliviy (jumladan, finansometrik) indikatorlar 
yordamida yuqorida sanab o‗tilgan sifat ko‗rsatkichlarini miqdoriy baholash, ular 
yordamida ifodalanuvchi moliya bozoriga hos jarayonlarni tadqiq qilish, undagi 
tendensiyalar dinamikasini tahlil qilish, bozor monitoringini o‗tkazish va undagi 
ijobiy va salbiy hodisalarni prognoz qilish, bularning natijalari asosida paydo bo‗lishi 
mumkin bo‗lgan xavflar va disproportsiyalar manbalarini (sabablarini) aniqlash va 
o‗z vaqtida ularning iqtisodiyotga va moliya tizimiga salbiy ta‘sirini oldini olish yoki 
darajasini oldindan pasaytirish bo‗yicha chora-tadbirlarni ishlab chiqish mumkin. 
Moliya tizimi va bozorining xavfsizlik, raqobatbardoshlilik, barqa-rorlilik va 
jalbdorlilik darajalarini bevosita va bilvosita miqdoriy ifodalovchi indikatorlarni 
quyidagi besh guruhlarga ajratish mumkin 
10
:
1. Makromoliyaviy indikatorlar;
2. Iqtisodiyotda jamg‗armalar va investitsiyalar nisbatini ifodalovchi 
indikatorlar;
3. Bank tizimi faoliyatining indikatorlari;
4. Narx-navo indikatorlari; 
5. 
Moliya 
bozorini 
(undagi 
holat 
va 
dinamik 
jarayonlarni) 
ifodalovchiindikatorlar.
9
ШохаъзамийШ.Ш. Секьюриметрика.-Т.: Узбекистонмиллийэнциклопедияси, 2005.-473 с.
10
Мальцева И.Г. Система индикаторов финансовой безопасности как основа для определения уровня 
системных рисков национальной финансовой системы.//Вопросы статистики, №5, 2006.-сс.14-24. 

---

40 
Har bir guruhga kiruvchi indikatorlar 4-chi ilovada keltirilgan. 
Yuqorida keltirilgan indikatorlar va ularni baholash natijalarini tizimli qayta ishlab 
tahlil qilish asosida moliya bozorini xavfsizlik, raqobatbordoshlilik, barqarorlik va 
jalbdorlilik darajalarini, holati, tendensiyalari va muammolarini, iqtisodiyotdagi roli 
va funksiyalari sifatini aniqlash mumkin. Bularning barchasi moliya bozorini 
rivojlan-tirish yoki takomillashtirish bo‗yicha istiqbollar va ustuvor yo‗nalishlarni 
belgilashga hamda zarur hollarda operativ tarzda regulyativ chora-tadbirlarni ishlab 
chiqish va bozor faoliyatini muvofiqlashtirishda yordam beradi.