O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi toshkent davlat sharqshunoslik instituti
Yüklə 1,69 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
Abu Tammom (805–846) Damashq yaqinida nasroniy yunon oilasida
tug‘ilgan. Biroq islomni qabul qilgach, bo‘lg‘usi shoir ashaddiy musulmonga aylandi va, hatto o‘ziga sof arabiy shajara o‘ylab topdi. Abu Tammom yoshlik yillarida ko‘plab kasblarda o‘zini sinab ko‘rdi: u hunarmand, suv tashuvchi bo‘lib 89 ishladi. Pul topish maqsadida bir joydan ikkinchi joyga ko‘chib yurgan hamda Suriya, Misr va Iroqning eng yirik shaharlarida bo‘lgan. Uning dastlabki shoirlik tajribalari muvaffaqiyat qozonmagan, Ammo keyinchalik Abu Tammom nazarga tushib, xalifa al-Mu’tasim saroyiga taklif etildi, tez orada saroy shoiri bo‘lib qoldi. Abu Tammom she’riyatining umumiy yo‘nalishi hukumat tepasidagi yuqori martabali amaldorlarga ma’qul keldi va ulardan birining yordamida shoir Mosuladagi pochta boshlig‘i lavozimiga tayinlandi. Bu unga bo‘lgan katta ishonchdan dalolat bergan, chunki shoirning yangi lavozimi maxfiy ma’lumotlarni to‘plash bilan bog‘liq edi. Manbalarda shoir uncha yaxshi tasvirlanmagan: mag‘rur, qo‘pol va hatto vulgar, yuqori martabaga da’vogarlik qiluvchi hamda o‘zining arab an’analari va islom diniga sodiqligini doimiy ravishda ta’kidlovchi qilib ko‘rsatilgan. Shu bilan birga, manbalarda uning hayotdan zavq olishi va epikurcha uslubdagi sahiy tabiati, quvnoq ulfatlari doirasida o‘zi e’lon qilgan haqiqiy musulmonning axloq prinsiplarini osonlik bilan buzishi haqida xabar qilinadi. Shu jihatdan u zamonning haqiqiy farzandi bo‘lgan. Abu Tammom turli-tuman an’anaviy janrlarda ko‘plab she’rlar qoldirgan. Biroq unga mashhurlikni nafaqat she’rlari, balki arab she’rlari antologiyasini yaratish borasidagi faoliyati ham keltirgan. Buning ustiga, o‘zgalar asarlarini to‘plovchi sifatida Abu Tammom shoirga qaraganda ko‘proq didini namoyon etgan. Keyinchalik o‘rta asr arab tilshunoslari u singari she’riy antologiyalar tuza boshladilar. Buning ustiga, Abu Tammom to‘plamlari muqarrar ravishda ular uchun namuna bo‘lib xizmat qilgan. Abu Tammomning arab she’riy merosini to‘plashga bo‘lgan qiziqishi tasodifiy emas. U shoirning arab adabiy an’analariga sodiqligidan kelib chiqqan va muayyan feodal doiralarining arablarning qahramonona o‘tmishida va qadimiy madaniyatidan arablarning ojizlashib borayotgan siyosiy va axloqiy obro‘sini saqlab qolish uchun kurashda g‘oyaviy qurol sifatida foydalanishga intilishini ifodalagan. 90 Tarixiy-adabiy nuqtai nazardan, Abu Tammomning bizgacha yetib kelgan antologiyalari orasida mashhur «Jasorat» kitobi («Kitab al-xamasa») eng qimmatlisidir. Uning o‘nta bobida bir necha yuz arab shoirlarining eng yaxshi she’rlari to‘plangan. Kitobning nomi arablarning qahramonliklari haqidagi she’rlari to‘plangan birinchi bobining nomidan olingan. Abu Tammom o‘z she’rlarida qadimgi arab adabiyoti an’analarining davomchisi sifatida namoyon bo‘lgan. She’rlarining aksariyatini xalifalikning taniqli va obro‘li shaxslariga bag‘ishlangan an’anaviy madhiyalar tashkil qiladi. Ular tantanavor va og‘ir tavil uslubida yozilgan bo‘lib, an’anaviy tuzilishga egadir. Shoir haqiqatga mos kelmasa ham maqtalayotgan shaxsga badaviy arabning barcha fazilatlarini – oliyjanoblik, mardlik, sahiylik kabilarni tirkagan. Uni haddan tashqari maqtagan. Abu Tammom, an’analarga sodiqligiga qaramay, taqlidchi shoirlarning madhiyalarida qolipga aylangan badaviy obrazlar tizimini ancha yangilagan. U o‘zidan oldin o‘tgan shoirlar odatda uslubiy iboralar yordamida bog‘lagan eng qadimgi qasidalardagi qismlar tarqoqligiga batamom barham bergan hamda madhiyalarda to‘liq mantiqiy birlikka erishgan. Abu Tammom, shuningdek, marsiyalar va hajviyalar ham, qisqa falsafiy mazmundagi hamda vasf janridagi she’rlar ham yozgan. Bu asarlar an’anaviy xususiyatga ega bo‘lgan, Abu Tammom o‘z hajviyalarida odatda raqobatchilari (muvaffaqiyatliroq shoirlar) yoki maqtovlar yog‘dirgan shoirga nisbatan uncha sahiylik ko‘rsatmagan amaldorlar ustidan kulgan. Abu Tammomning mukofot uchun buyurtma bo‘yicha yozgan marsiyalarida (ularda shoir vafot etganlarni maqtagan) odatdagi obrazlardan foydalanilgan bo‘lib, ba’zan eskicha va soxta yangragan, ammo o‘ziga yaqin odamlar (masalan, o‘g‘lining vafoti munosabati bilan yozgan marsiyasi ifodali bo‘lib, chuqur iztirobga to‘la). Zamondoshlari Abu Tammomning vasf janridagi she’rlarini qadrlaganlar. Bu ayniqsa qahramonlik namunalari ko‘rsatilgan, arablarning harbiy jasorati sharaflangan, urush harakatlari, qurol-yarog‘, jangu jadal, qal’ani o‘rab olish kabilar tasvirlangan she’rlariga taalluqlidir. 91 Biroq Abu Tammomning qahramonona she’rlariga muayyan balandparvozlik va dabdaba xos. Uning xalifa al-Mu’tasimga atalgan madhi: U xuddi dengizga o’xshaydi, qay tomondan kelsang ham, Uning tubi – xayrixohlik, sohillari esa – oliyjanoblikdir. Shubhasiz, Abu Tammomning eng yaxshi asarlari tabiatni ta’riflashga bag‘ishlangan she’rlaridir. Ularda shoirning iste’dodi, boy hayoloti va kuzatuvchanligi to‘liq namoyon bo‘lgan. Abu Tammom tabiat go‘zalligini butun nozik jihatlari bilan birga his qilibgina qolmay, balki tabiatning sirini aniqlashga, uning yashirin ma’nosini tushunishga urinadi: Bu dunyo – hayot manbaidir, bahor kelsa Undan go’zalroq ko’rinish yo’qdir. Falsafiy tafakkurga moyillik Abu Tammomni zamondosh shoirlardan ajratib turgan. Falsafiy she’riyat yo‘nalishi bo‘yicha Abu Tammomni al-Mutanabbiy va al-Ma’ariyning ajdodlari deb hisoblash mumkin. Uning she’rlarida yunon falsafasining ta’siri seziladi. Ta’kidlash lozimki, Abu Tammom ham, uning an’analarini tiklashga intilgan keyingi hamfikrlari ham yunon va fors madaniyatining qudratli ta’siridan xoli bo‘lmaganlar. Abu Tammomning she’rlari ba’zan qadimgi arab folkloriga borib taqaladigan qisqa ifodali hikmatlarga boy, aksariyat qismida esa shoirning o‘zi yaratgan bo‘lib, keyinchalik ular maqollarga aylangan. Abu Tammom qadimgi she’riyatga, birinchi navbatda o‘zining sevimli shoiri Zuhayrga taqlid qilib, notiqlik san’atiga qiziqqan, arxaizmlar, eng murakkab til shakllaridan foydalangan. O‘z she’rlarini son-sanoqsiz istioralar bilan bezagan. U odatdan tashqari obrazlar, she’rlari hatto zamondoshlari uchun ham ko‘pincha tushunarsiz bo‘lishiga olib kelgan o‘xshatishlarni yaxshi ko‘rgan. U badihona to‘qigan falsafiy mazmundagi qisqa she’rlari yoki hikmatlari 92 tushunish qiyin bo‘lgan og‘ir madhiyalaridan ko‘ra ko‘proq she’riy qimmatga ega. Yüklə 1,69 Mb. Dostları ilə paylaş:
|