O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi toshkent davlat sharqshunoslik instituti

1.2. BADAVIY SHOIRLAR SHE’RIYATI 
Darsning maqsadi: talabalarni Shanfara, Antara, Imru-l-Qays hayoti va 
ijodi bilan tanishtirish. 
 Tayanch so‘zlar va iboralar: Johiliya davri, hijo –– hajviy she’rlar, al-
Basusa tuyasi, nasib, lomiya, tavil, bayt, xazar, abs. 
Bizga ma’lum bo‘lgan eng qadimgi islomgacha bo‘lgan davrda yashab o‘tgan 
badaviy shoirlardan biri ash-Shanfara bo‘lgan (uning haqiqiy ismi Sobit ibn al-
Aus). VIII asrgacha shoir ismining uchramasligi ayrim tadqiqotchilarga uning 
bo‘lganligini inkor etish, she’rlarini esa keyinchalik chiqqan soxta asar (apokrif) 
deb hisoblash uchun asos bergan. Biroq, I. Yu. Krachkovskiy to‘g‘ri 
ta’kidlaganidek, ash-Shanfara she’riyatining arxaizmlarga to‘laligi hamda 
muallifning sahrodagi ibtidoiy hayot sharoitlarini nihoyatda yaxshi bilishi, 
shaharlik yozuvchi uchun buning imkoni yo‘qligi uning asarlari haqiqiy 
ekanligidan ko‘proq dalolat beradi. 
VI asr boshida vafot etgan ash-Shanfara haqida deyarli hech narsa ma’lum 
emas. Uning she’rlaridan shuni tushunish mumkinki, shoir qaysidir sabablar 
tufayli o‘z qabilasini tashlab ketish va sahroda yovvoyi hayvonlar ichida 
yashashga majbur bo‘lgan. Qabiladoshlari tomonidan tahqirlangan ash-Shanfara 
o‘z qabilasidan nafratlangan va badaviylar qo‘noqlariga qaroqchi sifatida 
hujumlar qilgan, hamma yerda qo‘rquv va vayrongarchilik urug‘ini sochgan. 
Ash-Shanfaraning asosiy asari – hozirgi zamon tadqiqotchilari tomonidan 
«Sahro qo‘shiqlari» deb nomlangan mashhur «Lomiya» asari (ya’ni «Lom» harfi 
bilan qofiyalanadigan qasida) bo‘lib, unda sahrodagi yolg‘iz o‘tgan hayot 
kuylanadi. Asar qahramoni – ochlik, tashnalik, sovuq va daydilik hayotining 
boshqa qiyinchiliklarini mardonavor yengayotgan jasur quvg‘in – qo‘noqlar va 
o‘troq aholi yashaydigan joylarga hujumlar qiladi, yovvoyi hayvonlar bilan 
do‘stlashadi va hokazo. 

---

20 
Ash-Shanfara – hali urug‘-qabilachilik axloqining sohibidir. Qalban shoir 
o‘zini qabila qonunlarini buzgan jinoyatchi deb his qiladi va faqat jazoning 
qattiqligidan achchiq shikoyat qiladi. Ayni vaqtda ash-Shanfara qasidasida shoir 
ijtimoiy nizo qurboni bo‘lganidan dalolat beruvchi baytlar mavjud. Shoir 
«muruvat ko‘rsatayotganidan gerdayayotgan o‘zini mening homiyim deb 
hisoblaganidan» ko‘ra ochlikni afzal ko‘radi hamda andisha qilmaganida 
qabilaning barcha boyliklarini o‘zlashtirib olishi mumkinligini aytadi – «mendan 
boshqa hech kimda ziyofat uchun ichimlik yoki ovqat qolmagan bo‘lardi». 
Ash-Shanfaraning qasidasi qadimgi arab qasidasining barcha an’anaviy 
kompozision elementlariga hali ega emas, ammo unda qasidaga xos ayrim jihatlar 
mavjud: har bir bayt – tugallangan mazmunli parcha, butun qasida – bir qancha 
poetik manzaraning birlashmasi bo‘lib, u bitta vaznda (tavilda) yozilgan va barcha 
baytlari bir xil qofiyaga ega. 
Ash-Shanfaraning yoniga islomgacha bo‘lgan boshqa bir ajoyib shoir – 
Taabbat Sharranni (taxminan 530 yillarda vafot etgan) qo‘yish mumkin. Uning 
hayoti haqida ash-Shanfaranikiga qaraganda ko‘proq ma’lumot bor. Taabbat 
Sharran xuddi ash-Shanfara kabi qabiladan quvg‘in qilingan. U qo‘noqlarga 
hujumlar qilgan, ammo bunda badaviylarning yozilmagan axloq kodeksiga qattiq 
rioya qilgan (faqat qonli qasos qonuniga rioya etib odam o‘ldirgan va o‘z 
qabilasiga dushman qabilalarga hujum qilgan). 
Taabbat Sharran she’rlari – badaviyning mardligiga bag‘ishlangan zavq-
shavqli madhiyadir. Ularda xuddi ash-Shanfara she’rlarida bo‘lganidek, hali 
qasidaning barcha an’anaviy elementlarini ko‘rmaymiz. Biroq ekspressiya 
bo‘yicha, betakror, hayotni sof badaviycha his etish bo‘yicha, ularni qadimgi arab 
she’riyatining ajoyib namunalariga bemalol kiritishimiz mumkin. 
Islomgacha bo‘lgan shoirlardan bizga ma’lum bo‘lgan dastlabkilari orasida 
tag‘lib qabilasidan chiqqan al-Muhalhil (VI asrning ikkinchi yarmida vafot 
etgan) bor. Rivoyatlarga ko‘ra, u faris, ya’ni sahroning jahongashta mardumi 
(risari) bo‘lgan hamda sarguzashtlar va muhabbatga to‘la hayot kechirgan. Odatda 
shoirning tarjimai holi yarim afsonaviy xususiyatga ega «al-Basusaning tuyasidan 

---

21 
kelib chiqqan urush» tarixi bilan bog‘lanadi. Bu rivoyat VI asrdagi arab 
qabilalarining holatidan darak beradi.
Al-Muhalhilning Kuleyb ismli akasi ikkita qardosh qabila, ya’ni bakr va 
tag‘libning harbiy boshlig‘i bo‘lgan. Kuleyb kibrga berilib, eski qabilaviy 
qonunlarni buzishni, qabilaning oddiy a’zolarini qiynashni boshlagan, o‘ziga 
nisbatan alohida hurmat ko‘rsatishlarini talab qilgan. U qabiladoshlariga tuyalarini 
uning podasi bilan birga boqishni taqiqlagan. Bir kun Kuleybning xotini o‘z aka-
ukalarini, ayniqsa, Jassosni maqtab uni g‘azablantirgan. Kuleyb o‘tovdan chiqib, 
o‘z podasida jiyaninikiga kelgan Jassosning xolasi al-Basusaning tuyasi 
boqilayotganini ko‘rib qolgan. Kuleyb ana shu tuyani o‘ldirib, Jassosni 
tahqirlagan. Jassos ham, o‘z navbatida, Kuleybni poylab borib, o‘ldirgan. Al-
Muhalhil qabiladoshlarini akasi uchun o‘ch olishga da’vat etgan. Natijada bakr va 
tag‘lib qabilalari o‘rtasida qirq yillik urush boshlangan. Urush «al-Basusaning 
tuyasidan kelib chiqqan urush» nomini olgan. Urush davomida al-Muhalhil asr 
tushgan va tez orada vafot etgan. Uning o‘limidan keyin bakr va tag‘lib qabilalari 
yarashgan. Ular o‘rtasida Xira hukmdori Amr ibn Hind vositachilik qilgan.
«Al-Basusaning tuyasidan kelib chiqqan urush» to‘g‘risidagi rivoyatda 
urug‘chilik tuzumining parchalanishi va sinfiy jamiyat shakllanishi bilan bog‘liq 
jarayonlar o‘z aksini topgan. Bu urush oddiy qabilalararo to‘qnashuv bo‘lmagan, 
balki davlat shakllanishi davrida olib boriladigan birlashuv uchun kurash bo‘lgan. 
Ushbu holda bu kurash uchinchi tomon – qabilalararo nizodan Markaziy 
Arabistondagi mavqeini mustahkamlash uchun foydalanib qolgan kuchli Xira 
hukmdorlarining g‘alabasi bilan yakunlangan. 
Bizgacha al-Muhalhilning kam she’rlari yetib kelgan. Ular asosan Kuleyb 
akasining o‘limiga bag‘ishlangan uning risosi edi. Saqlanib qolgan va atigi 30 
baytdan iborat bo‘lgan ushbu qasidada shoir Kuleybning jasurligi va oliyjanobligi, 
jang maydonidagi jasurligi, otda (tuyada) yurish mahorati va hattoki do‘stona 
bazmu-jamshidlardagi chidamliligi – umuman olganda, barcha badaviy 
ustunliklarini kuylagan – hamda nihoyatda alamli hayqiriqlarida o‘z g‘am-
g‘ussasini ifodalagan. 

---

22 
She’rning ifodaliligini kuchaytirish uchun al-Muhalhil so‘zlarda majozlardan 
foydalangan. Ular she’rga g‘am-alamli ohangdorlik bag‘ishlagan. Natijada u dafn 
marosimidagi yig‘ini eslatgan. 
Takrorlanuvchi baytlar, shaklan dafn marosimlaridagi qo‘shiqlarga borib 
taqaladi.
Al-Muhalhil she’riyati hali sodda. Unda keyinchalik an’anaviy bo‘lib qolgan 
murakkab kompozisiya yo‘q. Bunday kompozisiyalarni biz ancha keyin yashab 
o‘tgan johiliyat davri shoirlarida ko‘ramiz. 
O‘rta asrlarda yashagan arablar islomgacha bo‘lgan shoirlardan eng 
mashhuri deb Imru-l-Qaysni (taxminan 500 – VI asr o‘rtalari) hisoblaganlar. U 
zodagonlardan bo‘lgan. Qabilalar ittifoqining dohiysi Kuleyb shoirning tog‘asi 
bo‘lgan; shoir al-Muhalhil ham unga qarindosh bo‘lgan. Imru-l-Qaysning otasi 
Asad qabilasining qudratli boshlig‘i, shafqatsiz va adolatsiz inson bo‘lgan. 
Qabiladoshlari mutlaq hokimiyatga da’vo qilgan ana shu qabila boshlig‘ini 
o‘ldirganlar. 
An’anaviy tarjimai holda shoirning bolaligi va yoshligi boylikda o‘tganligi, 
bu esa odatdagi shafqatsiz badaviy turmush sharoitida yashagan qabila 
boshliqlarining vorislariga aslo xos bo‘lmaganligi aytiladi. Bolalikdan Imru-l-
Qays katta shoirlik qobiliyatini namoyon etgan va she’rlarida o‘z o‘yin-
kulgularini ifodalagan. Otasi dastlab uni she’r yozishdan voz kechtirishga uringan, 
ammo pirovardida o‘g‘lini uydan quvib yuborgan. Bu hol she’riy ijod 
shahzodalarga nomunosib mashg‘ulot ekanligi haqida yangicha tasavvur paydo 
bo‘lganidan dalolat beradi.