O`zbеkiston rеspublikasi oliy va o`rta maxsus ta'lim vazirligi

bilan bandlik o’rtasidagi aniq farqni ajrata bilish kerak. Mehnat - 
insonning o’ziga xos xususiyatlariga ega bo’lgan faoliyati bo’lib, 
harakatlarni anglatganligi, kuch-quvvat sarflanishi, natijadorlik, ijtimoiy 
foydalilik va hokazolar shular jumlasiga kiradi. Mehnat vaqt xususiyatiga 
ega, u bo’linadi va dam olish bilan almashinib turadi. Mehnat - ishchi 
kuchini ishlab chiqishda ishlatish jarayonidir. Ish bilan bandlik insonning 
mehnat qilish munosabati bilan va mehnat sohasidagi ehtiyojlarni 
qondirish bilan bog’liq holda kechadigan ijtimoiy rivojlanishning muhim 
tomonlaridan biridir. Mehnatdan farqli o’laroq, ish bilan bandlikni 
odamlarning aniq ish joyidagi amaliy faoliyatiga tenglashtirib bo’lmaydi. 
Ish bilan bandlik mehnatga layoqatli odamlarning ish bilan qanday 
ta’minlanganligini ko’rsatadi. Boshqacha qilib aytganda, odamni ish bilan 
band hisoblash uchun u biron-bir jamoaning a’zosi bo’lishi yoki o’z ishini 
yaratishi kerak.
7.2 Aholining ish bilan bandligi, uning asosiy 
turlari va shakllari 
Bozor iqtisodiyotiga o’tish sharoitlarida ish bilan bandlik hamda 
uning tashkil qiluvchilari muammosi ham nazariy, ham amaliy jihatlarda 
yangicha ma’no kasb etadi. Mehnat bozori ish bilan bandlikni tartibga 
solishda faol o’rinni egallaydi. Mehnat bozorida asosiy milliy resurs — 
ishchi kuchi shakllanadi hamda korxonalar, tarmoqlar va mintaqalar 
bo’yicha taqsimlanadi.

---

88 
Mehnat bozori iqtisodiy faol aholining ish bilan bandligini, ishlab 
chiqarish va xizmat ko’rsatish sohasiga jalb etilishini ta’minlaydi. U 
xodimning o’zi uchun yanada mosroq ish joyiga o’tishini engillashtiradi. 
Mehnat bozori orqali korxonalar zarur miqdorda va talab qilingan sifatga 
ega ishchi bilan ta’minlanadi. Mehnat bozori qanday kadrlar, 
mutaxassislar, kasblarga talab borligini, ulardan qandaylari ortiqchaligini 
ko’rsatadi. Bu ko’pgina mamlakatlar uchun dolzarb muammodir. Uning 
hal etilishi jamiyatning ijtimoiy taraqqiyotini ta’minlashga qodir bo’lgan 
samarali iqtisodiyotning yaratilishini anglatadi.
Ish bilan bandlikni ishchi kuchiga talabni kengaytirishga (ularni 
foydali faoliyatga jalb qilish ko’lamlari, shart-sharoitlari va shakllarini 
ta’minlashga, ish bilan band bo’lgan xodimlarni shakllantirish, taqsimlash, 
foydalanish, bo’shatish, qayta tayyorlash va qayta taqsimlashga) 
yo’naltirilgan chora-tadbirlar va harakatlar yig’indisi, deb ta’riflash 
mumkin.
Bu kontseptsiya doirasida to’la oqil (ratsional) va samarali bandlik 
farqlanadi. Ish bilan «to’liq» bandlik sotsializmdagi mehnatning 
umumiyligi va majburiyligining aniq ijtimoiy-iqtisodiy jihatdan amalga 
oshirilishidir. U mehnatga layoqatli aholiga ijtimoiy foydali mehnat bilan 
shug’ullanishning haqiqiy imkoniyatlarining berilishi bilan bog’liq. 
Yuqorida aytib o’tilgan kamchiliklarni hisobga olib, to’liq ish bilan 
bandlik darajasi bozor iqtisodiyotiga moslashib boradi. Mehnatga 
qobiliyatli aholini ijtimoiy xo’jalikka jalb qilishning eng yuqori darajasi 
sifatida talqin qilish ham o’zgarib boryapti. Ish bilan to’liq bandlikka 
aholini jalb qilishning har qanday darajasida erishish mumkin, bunda u 
aholining ish o’rinlariga bo’lgan ehtiyojlarini qondirishga muvofiq kelishi, 
taklif etilayotgan ish o’rinlari iqtisodiy jihatdan maqsadga muvofiq oqilona 
(samara) bo’lishi lozim. Bu o’rinda iqtisodiy jihatdan maqsadga muvofiq 
ish o’rni deganda shunday ish o’rni tushuniladiki, u insonga yuksak 
mehnat unumdorligiga erishish va o’zining, oilasining yaxshi yashashi 
uchun etarli bo’ladigan ish haqiga ega bo’lish tushuniladi, shu bilan birga 
bu ish o’rni uning salomatligiga zarar etkazmasligi va insoniy qadr-
qimmatini erga urmasligi kerak.
Shunday qilib, ish bilan to’liq bandlik mehnatga qobiliyatli barcha 
fuqarolarni kasbiy mehnat sohasiga jalb qilishni anglatmaydi. Inson o’z 
istagi bo’yicha ijtimoiy foydali bandlik sohalaridan birini (xalq 
xo’jaligidagi kasbiy mehnatni, uy xo’jaligini va shu kabilarni) tanlashga 
haqlidir. Biroq tartibga soluvchi asosiy faoliyat turi daromad keltiruvchi, 
shaxs farovonligini oshiruvchi va rivojlantirishini ta’minlovchi kasbiy 

---

89 
mehnat bilan band bo’lishdir. Kasbiy mehnat bilan band bo’lish darajasi 
xodimlar umumiy sonining (ular ishlayotgan korxona qanday tashkiliy-
huquqiy shaklga ega bo’lishidan qat’i nazar) mehnat resurlari soniga 
nisbati bilan belgilanadi hamda mehnat unumdorligi va jamiyat 
rivojlanishining ijtimoiy samaradorligi sohasida erishilgan yutuqlarni aks 
ettiradi. Buning ma’nosi shuki, ish bilan bandlikdagi mazkur proportsiya 
ishlab chiqarish samaradorligini oshirish manfaatlariga, uni jadallashtirish 
natijalariga, fan-texnika taraqqiyoti mehnat unumdorligini oshirish 
manfaatlariga to’liq mos kelsa, shuningdek, sog’lom avlodni etishtirishga, 
yuqori malakali, yaxshi ta’lim olgan serharakat xodimlarni tarbiyalashga 
qulay sharoit yaratib bersa, bunday bandlik proportsiyasi eng maqbul 
(optimal) deb hisoblanadi.
Yuqorida sanab o’tilgan barcha sharoitlarga javob beradigan ish 
bilan to’liq bandlik unumdor ish bilan bandlik deb atalishi mumkin. Bunda 
biz unumdor ish bilan bandlik samarali mehnat bilan ayni bir narsa 
emasligiga asoslanamiz. Samarali mehnat unumdor ish bilan bandlikning 
tarkibiy qismi hisoblanadi. Pirovard natijada to’liq va unumdor ish bilan 
bandlik uzviy birlikda bo’ladi. Agar ish bilan to’liq bandlikka iqtisodiy 
jihatdan nomaqbul ish o’rinlari yoki munosib tirikchilik o’tkazishni 
ta’minlamaydigan ish o’rinlari bilan erishilsa, u xodimlarning kasb-malaka 
va ta’lim darajasiga yoki xalq xo’jaligidagi vazifalarga zid bo’lsa, 
malakali kadrlar tayyorlash va normal demografik rivojlantirishni 
ta’minlashga xalaqit bersa, aholining bunday ish bilan bandligi 
umuminsoniy qadriyatlarga yordam bermaydi va ijobiy deb hisoblanishi 
mumkin emas.
Demak, ish bilan to’liq unumdor va erkin tanlangan bandlik, avvalo, 
aholining ishga bo’lgan ehtiyoji bilan ish o’rinlari o’rtasidagi miqdor va 
sifat munosibligi ahvolini aks ettiradi, bunda ijtimoiy va iqtisodiy 
taraqqiyot uchun qulay shart-sharoitlar yaratiladi, ya’ni ham ayrim 
shaxsning, ham umuman butun jamiyatning manfaatlari hisobga olinadi.
Iqtisodiy islohot jarayonida mehnat samaradorligining ortishiga 
qarab mehnat bilan bandlikning darajasi umuman mamlakat bo’yicha 
pasayib boradi. yaqin kelgusida respublikamizda ish bilan bandlikning 
rivojlanish xususiyatlari ana shunday kechadi. Bu erda yuqori samarali 
iqtisodiyot nisbatan kamroq miqdordagi xodimlarga ehtiyoj sezadi, shu 
bilan birga aholining ishchi o’rinlariga bo’lgan ehtiyoji ham kamayadi, 
chunki mehnat bilan ijtimoiy foydali bandlikning boshqa sohalariga 
qiziqish ortadi.

---

90 
Odamlarning ijtimoiy zarur ish bilan bandlikka bo’lgan ehtiyojini va 
uni amalga oshirish imkoniyatini rejali tartibga solib borish lozim. Bundan 
maqsad insonning faoliyat ko’rsatish, shart-sharoitlarni yaxshilash va 
iqtisodiyotni samarali ishlashini ta’minlashdir.
Ish bilan bandlik maqomi. Ish bilan bandlik munosabatlari. Ish bilan 
bandlik maqomi ijtimoiy foydali faoliyatda ishtirok etuvchi mehnat 
resurslarining bir qismi uchun belgilanadi. Bular daromad olish maqsadi 
bilan tovarlar ishlab chiqarish va xizmat ko’rsatish uchun ish kuchini taklif 
qiladigan kishilar guruhi, shuningdek, ijtimoiy foydali faoliyatda ishtirok 
etsa ham bevosita pul daromadi keltirmaydigan aholi guruhi yoxud 
ne’matlar ishlab chiqarish va xizmat ko’rsatish bilan bevosita bog’liq 
bo’lgan daromad keltiradigan kishilar guruhidir.