5
I BOB. STOXASTIKA ELEMENTLARINING MATEMATIKA
TA’LIMIDA SHAKLLANISH BOSQICHLARI
Ushbu bobda stoxastika elementlarining paydo bo‘lishi haqidagi
ayrim tarixiy ma’lumotlar, stoxastika tushunchasining ma’nosi va
stoxastik metodlarning ahamiyati, bu sohani shakllanishida salmoqli
hissa qo‘shgan yetuk olimlar haqida ma’lumotlar bayon etilgan.
1-§. Stoxastikaning rivojlanish tarixi
1.1. Kombinatorika. Ma‟lumki, har qanday jamiyatning rivojla-
nish darajasi undagi fan va texnikaning taraqqiyoti bilan belgilanadi. O„z
navbatida fan va texnikaning taraqqiy etishida matematika va matematik
metodlar asosiy rol o„ynaydi. Matematik metodlar sistemasida esa,
stoxastik metodlar (stoxastika) o„zining o„rni va vazifasi, ishonchliligi
va samaraliligi bilan ajralib turadi.
Stoxastika-stoxastik metodlar deganda, umuman, “Ehtimollar
nazariyasi va matematik statistika” fani asosida yuzaga kelgan
matematik metodlar majmuasi tushuniladi. Stoxastika elementlarining
kombinatorik tahlil, birlashmalar nazariyasi, qisqacha kombinatorika
deb ataluvchi bo„limida chekli yoki muayyan ma‟noda cheklilik shartini
qanoatlantiruvchi to„plamni (bu to„plamning elementlari qanday bo„li-
shining ahamiyati yo„q) qismlarga ajratish, ularni o„rinlash va o„zaro
joylash, ya‟ni kombinatorik tuzilmalar bilan bog„liq masalalar
o„rganiladi. Sodda qilib aytganda, ma‟lum obyektlarni maxsus
qoidalarga bo„ysungan holda joylanishlarni va bu joylanishlar sonini
hisoblash metodlarini o„rganadigan matematikaning bo„limi kombina-
torika deb ataladi. To„plamlar nazariyasi iboralari bilan aytganda esa,
kombinatorikada kombinatsiyalar va to„plamlar, ularning birlashmalari
va kesishmalari hamda kombinatsiyalar va qism to„plamlarni turli
usullar bilan tartiblash masalalari qaraladi.
Kombinatorikaga oid ma‟lumotlar inson faoliyatining turli soha-
larida qo„llanilmoqda. Jumladan, kimyo, fizika, biologiya, lingvistika,
axborot texnologiyalari va boshqa sohalar bilan faoliyat olib boruvchi
mutaxassislar kombinatorikaning turli masalalariga duch keladilar.
Chunki bizning kundalik hayotimizda ba‟zi amaliy masalalarni
6
yechishda kombinatorikadan foydalanishga to„g„ri keladi. To„plamlar
nazariyasida bo„lgani kabi, kombinatorik metodlar ehtimollar nazari-
yasiga oid masalalarni yechishda muhim ahamiyat kasb etadi. Bu holat
matematikani o„qitish metodikasida matematikaning boshqa tarmoqlari
bilan uzviylik tamoyillari o„rinli ekanligiga ishora qiladi. Kombinatorika
elementlari ehtimollar nazariyasi va matematik statistika faniga kirish
deb ham qaraladi. Ehtimollar nazariyasi va matematik statistika fani
tabiiy fanlarda, ijtimoiy-iqtisodiy fanlarda hamda xalq xo„jaligining turli
sohalarida tatbiqlanishi ma‟lum.
Kombinatorikaning ba‟zi elementlari eramizdan oldingi II asrda
hindistonliklarga ma‟lum edi. Eramizning XII asrida Bxaskara Acharya
1
o„zining ilmiy tadqiqotlarida guruhlash va o„rin almashtirishlarni
qo„llagan. Tarixiy ma‟lumotlarga ko„ra, hindistonlik olimlar kombina-
torika elementlaridan foydalanib she‟riy asarlar tarkibiy tuzilishining
mukammalligini tahlil qilishga urinishgan. Taniqli matematiklar:
B.Paskal
2
, Yakob Bernulli
3
, L. Eyler
4
, R.L.Chebishev
5
turli o„yinlarda
(tanga tashlash va shu kabilar) ilmiy jihatdan asoslangan qaror qabul
qilishda kombinatorikani qo„llashgan.
XVII asrda kombinatorika matematikaning alohida bir ilmiy yo„-
nalishi sifatida shakllana boshladi. B. Paskal o„zining “Arifmetik uch-
burchak haqidagi traktat” va “Sonli tartiblar haqida traktat” (1665-y.)
nomli asarlarida binomial koeffitsiyentlar deb ataluvchi sonlar haqidagi
ma‟lumotlarni keltirgan. P.Ferma
6
esa figurali sonlar bilan birlashmalar
nazariyasi orasidagi bog„lanishni aniqlagan.
”Kombinatorika” iborasi G.Leybnits
7
ning “Kombinatorik san‟at
haqidagi mulohazalar” nomli asarida birinchi bor 1665-yilda keltirilgan.
Bu asarda birlashmalar nazariyasi ilmiy jihatdan ilk bor asoslangan.
O„rinlashtirishlarni o„rganish bilan esa birinchi bo„lib Yakob Bernulli
shug„ullangan va bu haqdagi ma‟lumotlarni 1713-yilda bosilib chiqqan
“Ars conjectandi” (“Bashorat qilish san‟ati”) nomli kitobining ikkinchi
qismida bayon qilgan. Kombinatorikaning ayrim tushunchalarini kelib
chiqishi va rivojlanishi haqida ba‟zi ma‟lumotlarni keltirib o„tamiz:
1
Bxaskara Acharya (1114-1178 yilda keyin) –hindistonlik matematik va astronom.
2
Blez Paskal (1623-1662) –fransuz faylasufi, ixtirochisi, matematigi va fizigi.
3
Yakob Bernulli (1654-1705) –Shvytsariya matematigi.
4
Leonard Eyler (1707-1783) –mashhur ingliz matematigi, mexanik va fizik.
5
Chebo„shev Pafnutiy Lvovich (1821-1894) rus matematigi va mexanigi.
6
Ferma P‟er (1601-1665) fransuz matematigi va huquqshunosi.
7
Gotfrit Leybnits (1646-1716) –nemis faylasufi, matematigi, fizigi, ixtirochisi, tarixchi va
tilchisi.
7
O„rta maktab matematika kursidan ma‟lum bo„lgan quyidagi qisqa
ko„paytirish formulasini eslaylik:
Ixtiyoriy
va haqiqiy sonlar hamda natural soni uchun
ifodaning ko„phad shaklidagi yoyilmasi Nyuton
8
binomi formulasi deyi-
ladi. “Nyuton binomi” iborasiga tanqidiy nuqtayi nazardan yondashilsa,
undagi har ikki so„zga nisbatan ham shubha tug„iladi: birinchidan,
ifoda birdan katta natural
sonlar uchun binom (ya‟ni
ikkihad) emas; ikkinchidan, natural sonlar uchun bu ifodaning yoyilmasi
Nyutongacha ma‟lum edi. Greklar
ifodaning qator yoyilmasini
ning faqat bo„lgan holida (ya‟ni yig„indi kvadratining
formulasini) bilar edilar. Umar Xayyom
9
va Ali Qushchi
10
ifodani
bo„lgan natural sonlar uchun ham qatorga yoya bilganlar.
Nyuton esa 1767-yilda yoyilma formulasini isbotsiz manfiy va kasr
sonlar uchun ham qo„llagan. L.Eyler 1774-yilda Nyuton binomi
formulasini kasr
sonlar uchun isbotladi. K.Makloren
11
esa bu
formulani darajaning ratsional ko„rsatkichlari uchun qo„llagan. Nihoyat,
N.Abel
12
daraja ko„rsatkichining istalgan kompleks qiymatlari uchun
binom haqidagi teoremani isbotladi. Kombinatorikada ma‟lum bo„lgan
Paskal uchburchagi nomini olgan arifmetik uchburchak Paskal nomi
bilan atalsa-da, bunday sonlar jadvali juda qadimdan dunyoning turli
mantaqalarida, jumladan, Sharq mamlakatlarida ma‟lum bo„lgan.
Masalan, Eronda yashab ijod etgan Nosir at-Tusiy
13
XIII asrda bu
jadvaldan foydalanib, berilgan ikki son yig„indisining natural darajasini
hisoblash usulini o„zining ilmiy ishlarida keltirgan. G„arbda Al-Koshiy
nomi bilan mashhur Samarqandlik olim Ali Qushchi butun sonning
istalgan natural ko„rsatkichli arifmetik ildizi qiymatini taqribiy hisob-
lashda bu jadvaldan foydalangan. Keyinchalik Yevropada bu sonlar
uchburchagi haqida M.Shtifel
14
arifmetika bo„yicha qo„llanmalarida
bayon qilgan va butun sondan istalgan natural ko„rsatkichli arifmetik
ildizning taqribiy qiymatini hisoblashda bu uchburchakdan foydalangan.
8
Isaak Nyuton (1643-1727) –ingliz fizigi, mexanigi va matematigi.
9
Umar Xayyom (G„iyosiddin Abulfaz Umar Ibn Ibrohim Xayyom Nishopuriy,
(1048-1131) ‒ fors shoiri, matematigi va faylasufi.
10
Ali Qushchi (Jamshid Ibn Ma‟sud, 1436-1437) ‒ o„zbek matematigi va astronomi.
11
Kolin Makloren (1698-1746) –Shotlandiya matematigi.
12
Abel Nils Xenrik (1802-1829) ‒ Norvegiya matematigi.
13
Nosir at-Tusiy (Nosir Ad-Din-Muxammad Ibn Muxammad Ibn-Al-Xasan, 1201-1274) – Eron
astronomi va matematigi.
14
Mixel Shtifel (1487-1567) ‒ nemis matematigi.
8
1556-yilda bu sonlar jadvali bilan N.Tartaliya
15
, keyinroq logarifmik
lineyka ijodkori U.Otred
16
(1631-y.) ham shug„ullangan. 1654-yilga
kelib, B.Paskal o„zining “Arifmetik uchburchak haqidagi traktat” nomli
asarida bu sonlar jadvali haqidagi ma‟lumotlarni batafsil e‟lon qildi.
Yana ajoyib xususiyatga ega bo„lgan “Fibonachchi
17
sonlari” deb
ataluvchi kombinatorik tushuncha haqida ma‟lumotlar keltiramiz.
Elementlari haqiqiy sonlardan iborat bo„lgan ketma-ketlikning
uchinchi hadidan boshlab, har biri o„zidan oldingi ikkita elementning
yig„indisiga teng ketma-ketlik ‒ Fibonachchi qatori, uning hadlari esa ‒
Fibonachchi sonlari deb ataladi. “Fibonachchi sonlari” iborasi birinchi
bo„lib, XIX asrda Eduard Lyuka
18
tomonidan qiziqarli matematikaga oid
asarlarida keltirilgan. Fibonachchi italyancha “filius Bonacci”
so„zlaridan qisqartirib olingan bo„lib, Bonachchining o„g„li ma‟nosini
anglatadi. Bu Italiyaning Piza shahrida XII-XIII asrlarda yashagan
Leonardo Pizanskiyning tahallusidir (laqabi). Bonachchi Italiya va
Jazoirda savdo ishlari bilan shug„ullangan. U boshlang„ich ma‟lumotni
Jazoirda olgan bo„lib, o„zining arab o„qituvchilaridan bir qancha
bilimlar qatorida hind pozitsion o„nlik sanoq tizimi va nolni o„rgangan.
Fibonachchi “Liber abasi” nomli kitobida arifmetika va algebra bo„yicha
ko„p ma‟lumotlarni bayon qilgan. Bu kitob “Abak haqidagi kitob” deb
nomlanib, 1202-yilda yozilgan va hozirda 1228-yildagi qo„lyozma
nusxasi saqlanadi. U kitobda hozirda amaldagi “arab” raqamlari bayon
qilingan. Bizgacha yetib kelgan ma‟lumotlarga ko„ra, Fibonachchining
o„zi Fibonachchi qatorining xossalarini o„rganmagan. Lekin u
Fibonachchi sonlariga tegishli xususiyatga ega bo„lgan bir qancha
masalalarni yechgan, keltirgan va amalda qo„llagan. Eduard Lyuka esa
ixtiyoriy
va
sonlardan
boshlanuvchi
hamda
rekurrent tenglik bilan aniqlanuvchi sonlar qatorini umumlashgan
Fibonachchi qatori va unda qatnashgan hadlarni Fibonachchi sonlari
deb nomlagan. Fibonachchi sonlari tabiatning turli narsa va hodisalarida
kutilmaganda namoyon bo„lishi mumkin. Masalan, kungaboqarning
urug„lari joylashgan savatida osonlik bilan sanab aniqlash mumkin bo„l-
gan spirallar sonlari sifatida ko„rinadi. Kungaboqarning urug„lari joy-
lashgan savatida logarifmik spirallarning ikki oilasini kuzatish mumkin
15
Nikkolo Tartaliya (1499-1557) –italyan matematigi va mexanigi.
16
Uilyam Otred (1574-1660) – ingliz matematigi.
17
Finobachchi Pizanskiy (1180-1240) – italyan matematigi.
18
Eduard Lyuka (1842-1891) ‒ fransuz matematigi.
9
(logarifmik spiral, bu qutb koordinatalar tizimidagi tenglamasi
bo„lgan egri chiziqlar, bunda
Bu egri
chiziq koordinatalar boshidan chiquvchi barcha nurlarni o„zgarmas
burchak ostida kesib o„tadi va
bo„ladi). Bu oilalardan birining
spirallari aylanishi soat mili yo„nalishida, ikkinchisiniki esa teskari
yo„nalishda bo„ladi. Botanikada spirallar oilasining bunday joylashishini
“fillotaksis” (yunon tilida bu so„z bargning tuzilishi ma‟nosini beradi)
deb atashadi. Oilalardagi spirallar soni Fibonachchi qatorida ketma-ket
joylashgan ikkita Fibonachchi sonlaridan iborat bo„ladi. Ular
kungaboqar savatining kattaligiga qarab, 34 va 55 yoki 55 va 89, yoki 89
va 144 bo„lgan Fibonachchi sonlari juftliklarini tashkil etadi.
Kungaboqarlar filotaksisi va Fibonachchi sonlari orasidagi bu
bog„lanishni birinchi bo„lib E.Lyuka e‟lon qilgan.
Hozirgi vaqtda kombinatorikada qo„llanilayotgan belgilashlarning
ayrimlari XIX asrga kelib shakllandi. Masalan: Dastlabki
ta natural
sonlar ko„paytmasini
(en factorial–deb o„qiladi, faktorial so„zi
lotincha “factor” so„zidan olingan bo„lib, ko„paytuvchi ma‟nosini
anglatadi) ko„rinishida belgilash qabul qilingan bo„lib,
belgisidan birinchi bo„lib nemis matematigi K.Kramp
19
1808-yilda
nashr etilgan algebra bo„yicha qo„llanmada foydalangan.
XX asrga kelib kombinatorika, matematika va uning tatbiqlarini
rivojlanishiga hech qanday aloqador emas va u o„z yakunini topgan fan
deb hisoblaydigan fikrlar ham paydo bo„ldi. Lekin XX asr boshidan
boshlab, kombinatorika chekli to„plamlarni o„rganishda asosiy metod
hisoblanib, u to„plamlar nazariyasining maxsus bo„limiga aylandi.
Hozirgi paytda ehtimollar nazariyasi va matematik statistika, ma‟lu-
motlar nazariyasi, hisoblash texnikasini mukammallashtirish muammo-
larini hal qilishdagi juda muhim tatbiqlari natijasida, kombinatorika
matematikaning intensiv rivojlanib borayotgan sohasiga aylandi.
1.2. Ehtimollar nazariyasi va matematik statistika. XX asr
matematikasining yirik namoyandalaridan biri, amerikalik olim V.Feller
(1906-1970) quyidagi fikrlarni keltirgan: “Ehtimollar nazariyasi ‒
geometriya va nazariy mexanika kabi matematik fandir. Har qanday
matematik fanda uning bir-biridan farqli uchta qirralariga e‟tibor berish
kerak:
a) uning formal (aksiomatik) moslik asoslariga;
b) undagi induktiv tasavvurlarga;
19
Kristian Kramp (1760-1826) – nemis matematigi. Asosiy ishlari kombinatorika, geometriya va
algebraga bag„ishlangan.
10
c) tatbiqiy masalalarga aloqadorligiga.
Bu uchta qirra, o„zaro bog„liqlik asosida qaralganda, matematik
fanlarning bir-biridan farqli tarmoqlarini topishga, u yoki bu fanning
qanchalik foydali ekanligini baholashga imkon beradi.
Ma‟lumki, fan aniq bir qonuniyatlarga bo„ysunadigan voqea va
jarayonlarni kashf etadi. Ehtimollar nazariyasi va matematik statistika
hozirgi zamon matematikasida yirik intensiv ravishda rivojlanib
borayotgan sohani tashkil qiladi va u aniq voqea va jarayonlar orasidagi
“tasodifiylik” qonuniyatlarini o„rganadi. Alohida qayd qilib o„tish joizki,
matematik ma‟nodagi “tasodifiylik” falsafa uchun muhim bo„lgan
“tasodifiylik va zaruriyat” kategoriyalari bilan hamohangdir.
Umuman, matematika boshqa fanlar qatorida ma‟lum qonuniyat-
larga bo„ysunadigan jarayonlarni o„rganadi. Matematika va uning
obyekti, predmeti orasidagi munosabat quyidagicha ifoda etilishi
mumkin.
Keltirilgan jadvaldagi ma‟lumot uchun Nyuton yaratgan klassik
mexanika oddiy misol bo„ladi. Nyuton mexanikaning asosiy qonunlarini
sodda (tushunarli) sxemalar ko„rinishida qabul qilib, ularga moddiy
jismlarning o„zaro tortishish qonunini qo„shib, bu aksiomalar va
deduktiv fikrlash yordamida oldin ro„y bergan yoki ro„y berishi mumkin
bo„lgan mexanik jarayonlar tafsilotini tushuntirib berish mumkin
ekanligini isbotladi. Ma‟lumki, hodisa ehtimolligini topish matematik
formulalar bilan ifodalanadi. Bu esa biror o„rganilayotgan jarayonning
(hodisaning) matematik modelidir. Haqiqatdan ham, matematika o„rga-
nilayotgan jarayonni bevosita o„rganmasdan, faqat uning matematik
modelini o„rganadi, xolos. Bu borada mashhur amerikalik olim Kay Lay
obyekt
11
Chjunga tegishli quyidagi o„xshatishni keltiramiz: agar matematik
oldida uy yonayotgan bo„lsa, u yong„inni bevosita o„chirishdan ko„ra,
ko„proq yong„inni o„chirish metodlari (usullari) haqida fikr yuritadi”.
«Ehtimollar nazariyasi» degan iborani ilk bor uchratgan kishida bu
fanga nisbatan «shubhali fikrlar» yuzaga kelishi tabiiy holga o„xshaydi,
chunki «nazariya» so„zi bu iboraning biror fanga aloqadorligini bildiradi
va o„z navbatida har qanday fan aniq jarayonlarni o„rganadi,
«ehtimollik» so„zi esa oddiy ma‟noda qandaydir noaniqlik, tasodifiylik
mavjudligini ko„rsatadi. Haqiqatdan ham, «ehtimollar nazariyasi»
tasodifiy xarakterga ega bo„lgan (oldindan ro„y berishi yoki bermasligini
bashorat qilish mumkin bo„lmagan) jarayonlar, voqealarni o„rganadi.
Keltirilgan fikrda yuzaga kelishi mumkin bo„lgan «qarama-qarshilik»
oson tushuntirilishi mumkin. Aslida, «ehtimollar nazariyasi» tasodifiy
jarayonlar bo„ysunadigan qonuniyatlarni o„rganadi (bu qonuniyatlar
fanda stoxastik qonuniyatlar nomi bilan e‟tirof etilgan). Tasodifiy
bo„lmagan jarayonlar – deterministik hodisalar deb ataladi va ular
ma‟lum shartlar kompleksi bajarilganda, albatta ro„y beradi. Masalan,
suvning temperaturasini oshira boshlasak, u qaynay boshlaydi. Lekin
deterministik xarakterga ega bo„lgan hodisalar bilan bir vaqtda tasodifiy
hodisalar (jarayonlar) ham ko„p uchraydi. Masalan, epidemiya davrida
gripp bilan og„rigan kishilar sog„ayib ketishi, og„ir asoratga uchrashi
yoki vafot etishi mumkin. Bu jarayon (gripp bilan kasallanish) natijasida
nima bilan tugallanishini oldindan aytib berib bo„lmaydi, lekin bu
natijalar har xil «ehtimollik» darajalariga ega bo„lishi mumkin. Aytilgan
fikrlardan kelib chiqadiki, ehtimollar nazariyasining obyekti tasodifiy
hodisalardan iborat bo„lib, ular uchun yuqoridagi jadvaldagi matematik
modellar «ehtimollar» orqali bog„liqligi bilan ajralib turadi.
Ehtimollar nazariyasi fan sifatida shakllanishini XVII asrdan
boshlangan deb hisoblanadi. Bu nazariya boshlang„ich davrda (qimor)
o„yinlarida uchraydigan kombinatorika masalalarini yechishga bag„ish-
langan. Ayni shu masalalar mavjud deterministik matematik modellar
doirasidan chiqib, yangi tushunchalar kiritish va yangi g„oyalarga
asoslangan yechish usullarni talab qiladigan murakkab muammolarni
o„rganishga olib kelgan. Shu kabi yangi g„oyalar o„sha davr olimlari
Ferma, Paskal, Gyugens, keyinroq esa mashhur matematiklar Yakob
Bernulli, Laplas, Gauss nomlari bilan bog„liq.
Akademik A.A.Borovkov
20
ning e‟tirof etishicha, ehtimollar nazari-
yasiga oid birinchi traktat «Qimor o„yinlaridagi hisoblar haqida»
20
A.A.Borovkov ‒ Rossiya fanlar akademiyasining akademigi
12
mashhur fizik Gyugens tomonidan yozilgan (1657-y.). Gyugens bu
traktatda o„rganilgan masalalarning rivojini bashorat qilib quyidagilarni
yozadi: «Men ishonamanki, o„rganilgan masalalar faqat qimor
o„yinlariga tegishli bo„lmasdan, ular chuqur g„oyalarga boy qiziqarli
fanga asos bo„lishini his qilaman».
Yuqorida nomlari keltirilgan, ehtimollar nazariyasini yuzaga
kelishida muhim rol o„ynagan olimlar ro„yxatidan ko„rinadiki, ular,
asosan, fizikada katta ixtirolar kashf qilgan shaxslar bo„lgan. Mashhur
klassik matematik olimlar D.Gilbert, A.Puankare ham ehtimollar
nazariyasini fizikadagi mustaqil yo„nalish deb hisoblaganlar. Bu fikr XX
asrning 30-yillarigacha, to akademik A.N.Kolmogorov ehtimollar
nazariyasini aniq aksiomalar sistemasi asosida qurish mumkinligini
isbotlaganiga qadar davom etgan. Ehtimollar nazariyasining fan sifatida
asrlar davomida shakllanib borishini quyidagicha izohlash mumkin:
XVII asrda ehtimollar nazariyasining boshlang„ich davri bo„lib, u
qiziqarli, lekin amaliy ahamiyatga ega bo„lmagan, ko„ngilochar qimor
o„yinlariga tegishli bo„lgan masalalar majmuasidan iborat bo„lgan.
XVIII asrda ehtimollar nazariyasini amaliyotda qo„llash mumkinligini
asoslab beradigan «katta sonlar qonuni» kashf etilgan. Bu qonun
(teorema) shveytsariyalik olim Yakob Bernulli tomonidan (vafotidan
so„ng 1713 yilda) chop etilgan. Akademik A.A.Borovkovning fikricha,
Bernullining «katta sonlar qonuni» birinchi «klassik teorema»
hisoblanib, u hozirgi zamon matematika va mexanikaning asosiy
yo„nalishlaridan biri «dinamik sistemalar» nazariyasini yuzaga kelishida
ham asosiy rol o„ynagan. Bu qonunning fizik ma‟nosi quyidagi
xulosadan iborat: o„rganilayotgan sistemaning vaqt bo„yicha o„rtacha
holati (bu tasodifiy holat), uning fazoviy o„rtacha holatiga (tasodifiy
bo„lmagan deterministik holatga) yaqinlashadi. Demak, «katta sonlar
qonuni» o„rinli bo„lsa, vaqt o„tgan sari tasodifiylik yo„qolib boradi va
fizik sistemaning limitdagi holati deterministik xarakterda bo„ladi.
Aytilganlardan ko„rinadiki, agar «katta sonlar qonuni» o„rinli bo„lmasa,
vaqt o„tgani bilan tasodifiylik yo„qolmaydi va o„rganilayotgan fizik
sistema uchun turg„unlik (aniqlik, deterministik ) sifat yuzaga kelmaydi.
Umuman
aytganda,
ehtimollar
nazariyasining
amaliyotda
o„rganilayotgan sistema uchun qo„llanishi, «katta sonlar qonuni» orqali
amalga oshiriladi. Aytib o„tilganlardan tashqari, bu asrlarda ehtimollar
nazariyasining demografiya (aholishunoslik) faniga tegishli bo„lgan
amaliy masalalarini yechishga tatbiq etila boshlashi, ayniqsa, tasodifiy
voqealarga bog„liq tasodifiy – sug„urta sistemasining yuzaga kelishi
13
munosabati bilan (birinchi marta Angliyada dengiz transport
sistemasida) bu nazariyaning ahamiyati osha boshladi.
XIX asrda ehtimollar nazariyasi fan sifatida e‟tirof etildi. Bu
jarayonda mashhur matematik olimlardan Laplas va Puassonning roli
juda salmoqli hisoblanadi. Masalan, ko„p yillar davomida ehtimollar
nazariyasi bo„yicha yagona darslik hisoblangan «Analitik ehtimollar
nazariyasi» kitobi Laplas tomonidan 1826-yilda chop etilgan. XIX
asrning ikkinchi yarmida ehtimollar nizariyasining rivojlanishiga
mashhur rus matematiklaridan P.L. Chebishev, A.B. Bunyakovskiy,
A.A. Markovlar katta hissa qo„shganlar. XX asrga kelib ehtimollar
nazariyasi mustaqil matematik fan sifatida shakllandi. Ayniqsa, bu fanni
ma‟lum aksiomalar sistemasi (Kolmogorov tomonidan taklif qilingan)
asosida qurish mumkinligi, aytish mumkinki, u inqilobiy xarakterga ega
bo„ldi. Bu jarayonda mashhur matematiklar E. Borel (Fransiya), Fon
Mizes (Germaniya), S.N.Bernshteyn (Rossiya) kabi olimlarning ijodi
ham katta rol o„ynadi. Ehtimollar nazariyasi aksiomatik fan sifatida tan
olingandan so„ng, uning ravnaqi uchun keng istiqbollar ochildi. Birinchi
navbatda uning to„plamlar nazariyasi bilan aloqadorligi, XIX asr
davomida ehtimollar nazariyasini hozirgi zamon matematikasining eng
ilg„or yo„nalishlaridan biriga aylantirdi. XX asrning birinchi yarmida
ehtimollar nazariyasi bilan bir qatorda matematik statistika fani ham
ro„yobga keldi. Bunda K.Pirson (Angliya), J.Neyman (AQSH),
N.V.Smirnov (Rossiya), A.N.Kolmogorov (Rossiya) V.I.Romanovskiy
(O„zbekiston) singari fan arboblarining hissasi juda ham buyukdir.
O„zbekistonda vatandoshlarimiz akademik olimlar V.I. Romanovskiy
(1879-1954), T.A. Sarimsoqov (1915-1995), S.X. Sirojiddinov (1920-
1988) asos solgan «ehtimollar nazariyasi va matematik statistika»
maktabi tashkil topdi va bu maktabda bajarilgan ilmiy tadqiqotlar keng
jahon matematiklari jamoatchiligi tomonidan e‟tirof etilgan. Hozirgi
paytda ham O„zbekistonda «Ehtimollar nazariyasi va matematik
statistika» maktabi doirasida quyidagi:
a) Tasodifiy miqdorlarni qo„shish nazariyasi va uning tatbiqlari;
b) Tasodifiy jarayonlar nazariyasi (Markov zanjirlari, tarmoqla-
nuvchi tasodifiy jarayonlar, ommaviy xizmat ko„rsatish nazariyasi va
boshqalar);
d) Taqsimotlarning no„malum bo„lgan parametrlarini statistik
baholash nazariyasi yo„nalishlarida ilmiy tatqiqotlar olib borilmoqda.
Masalan, Markov zanjirlari nazariyasini rivojlantirishga taniqli
olimlar V.I.Romanoskiy, T.A.Sarimsoqov va S.H.Sirojiddinovlar katta
14
hissa qo„shdilar hamda limitik teoremalarni Markov zanjirlari sxemasi
bo„yicha tekshirishda muhim ilmiy natijalarni qo„lga kiritdilar.
Bu tatqiqotlar S.H.Sirojiddinov rahbarligida va bevosita ishtirokida
taniqli matematiklar S.V.Nagaev, T.A.Azlarov, T.L.Malevich,
Sh.Q.Farmonov, M.O„.G„ofurov va boshqalar tomonidan bajarildi.
Hozirda tasodifiy va shoxlanuvchi jarayonlar nazariyasi, ommaviy
xizmat ko„rsatishning matematik nazariyasi, statistikaning noparametrik
masalalari bo„yicha katta tatqiqotlar, yuqorida aytib o„tilgan yo„nalishlar
bo„yicha O„zbekistonda hozirgi zamon ehtimollar nazariyasi va
matematik statistikaning jahon standartlariga mos keluvchi ilmiy
tatqiqot ishlari olib borilmoqda. O„zbekistonda matematikaning
stoxastika yo„nalishini rivojlanishiga katta hissa qo„shgan ilmiy
dargohlardan biri hozirgi O„zbekiston Milliy universiteti va O„zbekiston
Fanlar Akademiyasi hisoblanadi. Bu yerda o„tgan asrning yigirmanchi
yillaridan boshlab respublikamizda matematika yo„nalishida dunyoga
tanilgan olimlar tarbiya topdi. Professor V.I.Romanovskiy rahbarligida
bir guruh o„zbek olimlari Qori Niyoziy, T.Sarimsoqov, S.Sirojiddinov
va boshqa olimlar o„zlarining ilmiy ishlari bilan tanila boshladilar.
Keyinchalik N.Romanov, L.Volkoviskiy, M.Sultonova, M.Sobirov,
M.Xojimullaev, M.Solahiddinov, N.Satimov, Sh.Alimov, Sh.Ayupov,
T.Jo„raev, Sh.Q.Farmonov, M.O„.G„ofurov va boshqalar O„zbekiston
matematikasini dunyoga tanitdilar.
Dostları ilə paylaş: |