O‟zbekiston respublikasi oliy va o‟rta maxsus ta‟lim vazirligi

sermahsul tafakkur
deb ataladi. Demak, vaqt 
oralig‘ida bajarilgan ish ko‘lami va sifatiga oqilona baho berish tafakkur 

---

253 
mahsuldorligini o‘lchash mezoni sifatida xizmat qiladi.
Tafakkur ixchamligi 
deganda muammoni hal qilishning dastlab tuzilgan 
rejasi mazkur jarayonda masala echish shartini qanoatlantirmay qolsa, 
nomutanosiblik hosil bo‘lsa hech ikkilanmay elastik ravishda o‘zgartirishlar 
kiritishdan iborat fikr yuritish faoliyatini tasavvur qilmog‘imiz shart. Fikrning 
operativ jihatdan tezkorlik bilan o‘zgartirishdan va to‘g‘ri yo‘nalishga yo‘llab 
yuborishdan iborat tafakkur sifati uning ixchamligi deyiladi. Masalan, talaba 
imtihonda avval g‘oyani noto‘g‘ri yoritayotib, o‘z-o‘zicha birdaniga xatosini 
anglab to‘g‘ri javob bera boshlashi kabilar. Demak, tafakkurning mazkur sifati 
fikrlarni, axborotlarni tinglovchilarga xato va kamchiliklarsiz etkazib berish 
garovidir. 
Tafakkurning tezligi
qo‘yilgan savolga va muammoga to‘liq javob olingan 
vaqt bilan belgilanadi. Uning tezligi qator omillarga, jumladan fikrlar uchun zarur 
materialni tez yodga tushira olishga, muvaqqat bog‘lanishlarning tezligi, turli 
hislarning mavjudligiga, insonning diqqatiga, qiziqishiga bog‘liq bo‘ladi. Bundan 
tashqari tafakkurning tezligi boshqa shartlarga – insonning bilim saviyasiga, 
fikrlash qobiliyatiga, mavjud ko‘nikma va malakalariga ham bog‘liq ekanligi 
isbotlangan. Xulosa qilib aytganda, tafakkur jarayonlarining tezligi va 
jarayonlarning ma‘lum fursat ichida qanchalik samara berganligi bilan baholanadi. 
Fikrlarning tezligi talabalar va o‘quvchilarga zarur psixologik qurol bo‘lib 
xizmat qiladi. Imtihon paytida, seminar mashg‘ulotlarida faol ishtirok qilgan talaba 
hayajonlanib, egallagan bilimlarini vaqtincha unutib o‘zini yo‘qotib qo‘yadi. 
O‘rinsiz salbiy emotsiyalar uning tafakkurini tormozlab, muvaffaqqiyatsizlikka 
olib keladi, ya‘ni fikrni bayon qilishda inertlik paydo bo‘lib, keyinchalik butunlay 
tormozlanishga aylanadi. Ba‘zi talabalar aksincha, imtihonda hayajonlanib fikrlari 
ravshanlashadi. Qattiq hayajonlanish, qattiq tashqi ta‘sir natijasida uyqudagi ayrim 
neyronlar uyg‘onib, funktsiyasi jadallashib ketadi va fikr birdaniga ravshanlashishi 
mumkin. SHuning uchun o‘qitish jarayonida talaba va o‘quvchilarning aqliy 
faoliyatini to‘g‘ri baholashda ularning individual tipologik xususiyatlarini hisobga 
olish maqsadga muvofiqdir. 
Jahon psixologlarining ko‘rsatishiga qaraganda, yuqorida tahlil qilib chiqilgan 

---

254 
tafakkur sifatlari ularning asosiy xususiyati bilan uzviy bog‘liqdir. Tafakkurning 
asosiy va eng muhim belgisi, xususiyati bu moddiy voqelikdagi muhim jihatlarni 
ajratib mustaqil ravishda yangi mazmundagi umumlashmalarni keltirib 
chiqarishdir. Inson oddiy narsalar to‘g‘risida fikr yuritganda ham ularning tashqi 
belgilari bilan chegaralanib qolmaydi, balki hodisa mohiyatini ochishga intiladi, 
oddiy turmush haqidagi umumiy qonuniyatni yaratishga harakat qiladi. Shubhasiz, 
inson tafakkuri hali izlanmagan, to‘la foydalanilmagan zahira va imkoniyatlarga 
ega. Tafakkur psixologiyasining asosiy vazifasi ana shu zahirani to‘la ochish fan-
texnika rivojini intensivlashdan iborat. Chunki har qanday kashfiyot, yangilik, 
rivojlanish inson aql-zakovatining mahsulidir. SHu boisdan ham fan va 
texnikaning rivojlanishi insonshunoslik fanining rivojiga ko‘p jihatdan bog‘liqdir.
Insonlar fikrlash faoliyatidagi individual tafovutlar tafakkurning sinchkovlik, 
tafakkur kengligi, chuqurligi va mustaqilligi, fikrning eguluvchanligi, aqlning 
sertashabbusligi va tanqidiyligi, mantiqiylik, isbotlanganlik va ijodkorlik kabi 
sifatlarida ifodalanishi mumkin.