100
Tormozlanish miya qobig‘ini egallab, kishining tajribasi, uning madaniy va
ma‘naviy asoslarda mustahkamlangan muvaqqat bog‘lanishlarning
tarkib topgan
tizimini ishlatmay qo‘yadi. Hissiy portlashdan keyin holdan toyish, majolsizlik,
barcha narsalarga befarq munosabatda bo‘lish, harakatsizlik, ba‘zan esa mudroq
bosish boshlanadi.
Kayfiyat
. Shaxsning xatti-harakatlariga va ayrim ruhiy jarayonlariga muayyan
vaqt davomida tus berib turuvchi emotsional holat kayfiyat deb ataladi. Shaxsning
hayoti
va faoliyati davomida shodlik, hazilkashlik, umidsizlik, jur‘atsizlik,
zerikish, qayg‘urish singari his-tuyg‘ular ruhiy holatining umumiy tizimiga
aylanadi. Ushbu vaziyat ba‘zi emotsional taassurotlarning vujudga kelishiga qulay
zamin hozirlaydi, boshqasi uchun esa qiyinchilik tug‘diradi.
Inson xafa, ma‘yus
hissiy holat hukmronligida bo‘lsa, tengdoshlarining hazili, keksalarning pand-
nasihatlari, masla- hatlariga, quvnoq kayfiyat chog‘dagiga nisbatan, boshqacharoq
muno- sabat bildiradi. Shuning uchun ishlab chiqarish va xalq ta‘limi tizimi
jamoalarida, rasmiy doiralardan ishchanlik, o‘zaro yordam, hamkorlik, hamdardlik,
iliq ruhiy muhit yaratish, samimiy muomalani
shakllantirish ham jismoniy, ham
aqliy mehnat samaradorligini oshirishning kafolatidir.
Stress,
psixologik ta‘rifiga ko‘ra, affektiv holatga yaqin turadigan, lekin
davomiyligiga ko‘ra kayfiyatga yaqin bo‘lgan his- tuyg‘ular boshdan
kechirilishining alohida shakli bo‘lib, kuchli hayajonlanish (stress) holati
(inglizcha «
stress»
– tazyiq ko‘rsatish, zo‘riqish degan so‘zdan olingan)dan
yoxud
hissiy zo‘riqishdan ibo- ratdir. Hissiy zo‘riqish xavf-xatar tug‘ilgan, kishi xafa
bo‘lgan, uyalgan, tahlika ostida qolgan va shunga o‘xshash vaziyatlarda ro‘y
beradi. Psixologiya faniga «stress» tushunchasini olib kirgan olim kanadalik
fiziolog G. Sele hisoblanadi. Uning talqini bo‘yicha «stress – inson organizmiga
qo‘yilgan ortiqcha talabdir»
12
.
Stress holatida shaxsning xatti-harakatlari keskin tarzda o‘zgaradi,
qo‘zg‘alishning umumiy reaktsiyasi paydo bo‘ladi, harakatlari tartibsiz ravishda
amalga oshiriladi. Stressning kuchayishi esa teskari
reaktsiyaga olib keladi,
natijada sustlik, zaiflik, faoliyatsizlik ustuvorlik qila boshlaydi. Stress holatida
12
Селье Г
. Стресс и дистресс. – М., 1999. – С. 25.
101
fiziologik o‘zgarishlar tashqi tomondan qariyb ko‘zga tashlanmasligi mumkin,
biroq muammoni echishdagi qiyinchilik, diqqatni taqsimlashdagi sarosimalikni
stressning tashqi ifodasi deb taxmin qilish mumkin. Shaxs
stress holatida telefon
raqamini adash- tiradi, vaqtni chamalashda yanglishadi, ong faoliyati engil
buziladi, idrok ko‘lami torayadi va boshqa holatlar kuzatiladi.
Dostları ilə paylaş: