(mkmol/l hisobida) darajalari
Tug‘ilgandagi tana vazni
(g)
ChGK asoratlari
yo‘q
Asoratlar yoki yo‘ldosh
patologiya
1250 dan kam
222
171
1250 – 1499
257
222
1500 – 1999
291
257
2000 – 2499
308
291
2500 va undan ortiq
342
308
24-jadval.
Muddatiga yetmay tug‘ilgan chaqaloqlarda giperbilirubinemiyani davolash
Tana vazni
Qon zardobidagi bilirubin miqdori mkmol’/l
5
Хавф омиллари боланинг кичик вазни (туғилганда 2,5 кг дан кам ёки ҳомиладорликнинг 37 ҳафтасигача
муддатда туғилган), гемолиз ва сепсисни ўз чига олади.
6
Ҳаётнинг биринчи кунида тананинг ҳар қандай қисмида ёки қўллар ва оёқларда, ҳаётнинг 2 кунида
панжалар ва товонлардаги кўринарли сариқлик жуда жиддий муаммо ҳисобланади ва зудлик билан
фототерапия ёрдамида даволашни талаб этади. Қон зардобида билирубин даражаси аниқланиб, натижа
маълум бўлгунга қадар фототерапия бошлашни орқага сурманг.
192
sog‘lom
bemor
Fototerapiya
QAQ
Fototerapiya
QAQ
Muddatiga yetmay tug‘ilgan chaqaloqlar
1000 gdan
ortiq
5-7 (85-120)
o‘zgaruvchan
4-6
(68-103)
o‘zgaruvchan
1001-1500 g
7-10(120-171)
o‘zgaruvchan
6-8
(103-137)
o‘zgaruvchan
1501-2000 g
10-12
(171-205)
o‘zgaruvchan
8-10
(137-171)
o‘zgaruvchan
2001-2500 g
12-15
(205-257)
o‘zgaruvchan
10-12
(171-205)
o‘zgaruvchan
Muddatiga yetib tug‘ilgan chaqaloqlar
2500
grammdan
ortiq
15-18
(257-308)
20-25
(342-428)
12-15
(205-257)
18-20
(308-342)
QAQ uchun rezus – ziddiyatli holatda bolaning qon gurihidagi, rezus
manfiy, konservatsiyadan 2-3 kundan ortiq muddat o‘tmagan, 170-180 ml/kg
miqdordagi qondan foydalaniladi. AVO – ziddiyatda agglyutininlar titri past 0(I),
biroq hajmi kamroq (250-400 ml) qon quyiladi, chunki ertasiga todatda qayta QAQ
da shuncha miqdor qon quyish zarurati paydo bo‘ladi. ChGK da QAQ uchun
kamyob omillar bo‘yicha ziddiyatda shunday omili yo‘q donor qonidlan
foydalaniladi. QAQ uchun qon hajmi 2 hajm aylanib yurgan qonga teng bo‘lishi
kerak (AQH ning 85-90 ml/kg). Bunda QAQ to‘g‘ri o‘tkazilganida, aylanib yurgan
qonning 85%i almashtiriladi.
QAQ o‘tkazishda quyidagi qoidalarga amal qilish lozim: to‘g‘ri o‘rnatilgan
kindik kateterining uchi kovak venada, diafragma bilan o‘ng bo‘lmacha orasida
bo‘lishi kerak; kindik kateterining uzunligi uning uchidan kindik halqasi sathidagi
belgigacha, elkadan kindikkacha santimetrlar hisobidagi masofaga minus 5 sm
bo‘lishi kerak; kateterni ilova qilingan maxsus me`yoriy o‘lchov bo‘yicha aniq
belgilash mumkin. Ko‘pgina klinitsistlar quyiladigan qon 35 – 37ºS gacha ilitilgan
bo‘lishi kerak deb hisoblaydilar (ayni vaqtda qonning qizib ketishi juda havfli!).
QAQ boshlashdan oldin me`da suyuqligini so‘rib olish kerak, muolajani boladan
193
30 – 40 ml (muddatiga yetmay tug‘ilgan bolalardan 20 ml) qonni chiqarishdan
boshlanadi. Kiritilgan qon miqdori chiqarilganidan 50 ml ga ko‘proq bo‘lishi
kerak. Operatsiya asta – sekinlik bilan o‘tkazilishi kerak. Butun operatsiya
davomiyligi 2 soatdan kam bo‘lmasligi kerak. Har 100 ml kiritilgan qonga 1 ml
10%li kal’tsiy glyukonat eritmasi kiritilishi kerak. Operatsiyadan keyin siydik
analizi, 1 – 2 soat o‘tgach, qondagi glyukoza darajasini aniqlanadi.
QAQ asoratlari: 1) yurakka tegishli (katta qon hajmining tez yuborish tufayli
yurak etishmovchiligi, hajmi sababli gipovolemiya va yurak yuklamasi
giperkaliemiya, gipokal’tsemiya asidoz va qonda tsitrat ko‘pligidan yurak
aritmiyasi va to‘xtashi mumkin); 2) tomirga tegishli (havo emboliyasi, qopqa vena
trombozi, tomir perforatsiyasi); 3) infeksion virusli, protozoy va bakterial
infeksiyalar; 4) yarali nekrotik enterokolit ichak perforatsiyasi bilan yoki usiz): 5)
anemiya 6) gemorragik sindrom: 7) metobolik buzilishlar (gipoglikemiya, asidoz,
giperkaliemiya, gipokal’tsiemiya) 8) gipotermiya; 9) tomir ichi gemolizi
ko‘rinishidagi posttransfuzion asoratlar (O‘BE, shok va b.q.); 10) “xo‘jayinga
qarshi transplantat” reaksiyasi.
Operativ aralashuv (QAQ, gemosorbtsiya, plazmaferez) dan keyin 2-3 kun
ichida penitsillin guruhidagi antibiotiklar tayinlanadi. QAQ dan keyin konservativ
davo shart. enteral ovqatlantirish 6-8 soat o‘tgach boshlanadi.
Profilaktikasi. CHGK havfini oshiradigan ikkita muhim narsani aytib o‘tish
zarur. 1) har bir qiz bolani bo‘lajak ona sifatida ko‘rmoq lozim va shuning uchun,
sensibilizatsiya havfi sababli qon va uning preparatlarini quyish faqat hayotiy
ko‘rsatmalar bo‘yicha o‘tkazilishi kerak; 2) abortlardan keyin ChGK havfi
birmuncha ortadi. Shuning uchun bizning fikrimizcha, ayollarga abortning zararini
tushuntirish natijasida ChGKning oldi olingan bo‘lar edi.
Oqibati. Agar ChGK da perinatal letallik 40 yillarda 40-45 % ni tashkil
qilgan bo‘lsa, hozirgi vaqtda u 2,5 % gacha kamaygan, biroq u jahonning ayrim
mamlakatlarida ancha yuqori. Tadqiqotlarga ko‘ra ChGK ning sariqlik shaklini
boshdan kechirgan ko‘pchilik bolalarda jismoniy va psixomotor rivojlanish
o‘rtacha yosh me`yorlarga mos keladi. 4,9 % bolalarda jismoniy rivojlanish
194
o‘rtachadan past, 8% ida esa MNS tomonidan patologik belgilar qayd qilinadi.
Bunday bolalarda infeksion kasallanish oshgan. Bundan tashqari 52% bolalarda
ekssudativ-kataral diatez ko‘rinishlari qayd etiladi.
195
5 –BOB. YANGI TUG‘ILGAN CHAQALOQLARDA QAYT QILISH
VA QUSISH SINDROMI, DISBAKTERIOZ
HKK (R92.0 –R92.1)
Qusish - murakkab nerv-reflektor harakati bo‘lib, uzunchoq miyadagi qusish
markazi nazorati ostida qorin old devori, diafragma hamda oshqozon mushak
qavati yordamida amalga oshiriladi. Qusish ko‘pincha ovqat hazm tizimining
himoya reaksiyasi hisoblanib, qusish markazining qitiqlanishi natijasida yuzaga
keladi. Qusish markazi uzunchoq miyaning retikulyar formatsiya sohasida
joylashgan bo‘lib, atrofdagi nafas, yurak qon-tomir, yo‘tal, vegetativ markazlar
bilan uzviy bog‘liq. Shuning uchun qusish markazining qo‘zg‘alishi bu
markazlarning ta`sirlanishiga olib keladi (nafasning o‘zgarishi, taxikardiya,
salivatsiya).
1. Xemoreseptorli triger soha: gumoral
omillar bilan ta`sirlanadi.
2. Oliy markaz: vestibulyar tizim,
po‘stloq, talamus, gipotalamus.
3. Qusish markazi: markaziy va
periferik afferent signallar
koordinatsiyasi, qusishning
qo‘zg‘atilishi.
4. Vagus afferent signallari.
Pereferik soha: oshqozon ichak trakti,
yutqun, yurak qon-tomir tizimi, o‘t
yo‘llari.
15-rasm. Qusish markazi va uning bog‘liqlik sohalari.
Qayt qilish deb oz miqdordagi oshqozon massasini halqum va og‘iz
bo‘shlig‘iga passiv qaytib chiqishi tushuniladi.
1
2
3
4
196
Qayt qilish va qusish ilk yoshdagi bolalarni ko‘pincha bezovta qilib, pediatrga
maslahat uchun murojaat qilishga olib keladigan holatdir. Statistik ma`lumotlarga
ko‘ra, ko‘krak yoshidagi bolalarda qayt qilishning uchrash darajasi 18%
(Frantsiya) dan 20% (AQSH) gacha, pediatrga murojaat qiladigan bolalarning esa
40% (Avstraliya)ini tashkil qiladi. 4 oylikkacha bo‘lgan bolalarning 67% foizi
sutkasiga bir marotaba qayt qiladi, 23% bolalarda esa qayt qilishni ota-onalari
"bezovtalanish", deb baholaydilar. Ilk yoshdagi bolalarda qayt qilish va qusishga
olib keluvchi sabablar organiq va funksional bo‘lishi mumkin. M.F.Korshunova
ma`lumotlariga ko‘ra, ilk yoshdagi bolalarda qayt qilish va qusish 5,3% hollarda
pilorostenoz bilan, 10,8%da pilorospazm bilan va 83,9%da kardiya ochilib turishi,
laktaz etishmovchilik, nerv sistemasi zararlanishi kabi omillar bilan izohlanadi.
Organik sabablar oshqozon-ichak traktini ba`zi bo‘limlarining anatomik
o‘tkazuvchanligi buzilishi bilan bog‘liq. Bunga xirurgik korrektsiyani talab
qiluvchi holatlar: oshqozon ichak traktining rivojlanish nuksonlari, nerv-mushak
apparatining tug‘ma patologiyasi yoki o‘tkir holatlar kiradi.
Funksional qayt qilishlarning paydo bo‘lishini bolalarda fermentativ
jarayonlarning sustligi va ovqat hazm qilish a`zolarining tuzilishi xususiyatlari
(kalta yoki keng qizilo‘ngach, anatomik toraymalar va yaxshi rivojlanmagan
qizilo‘ngach, oshqozon mushak qavati sust rivojlangan) bilan izohlanadi. Ushbu
turdagi qayt qilishlarga ovqatlanish texnikasining buzilishi, ko‘p ovqatlantirish,
oshqozon-ichak traktinng motorikasi va yallig‘lanish kasalliklari, bakterial va
virusli infeksiyalar(otit, meningit, respirator infeksiyalar) kiradi. Qayt qilish va
qusishning nafaqat motor faoliyati, balkim sekreter sabablari, xususan giper- va
gipoatsid holatlari ham farqlanadi.
Qayt qilish va qusish kelib chiqishining asosiy sabablari
Pilorostenoz
Tug‘ma gipertrofik pilorostenoz - irsiy kasallik bo‘lib, oshqozon pilorik
qismining rivojlanish nuqsoni hisoblanadi. Bolalarda qayt qilishning paydo
bo‘lishiga olib keladi.
197
Patogenezi. Kasallikda pilorik kanalning keskin torayishi kuzatiladi. Natijada
doimiy qusish va metabolik o‘zgarishlar paydo bo‘ladi. Toraygan qismdan
yuqorida oshqozon kengayadi, devorlari gipertrofiyaga uchraydi, shilliq qavatda
esa eroziyalar paydo bo‘lishi mumkin.
Tug‘ma gipertrofik pilorostenozning uchrash darajasi yaqin qarindoshlar
o‘rtasidagi nikoh bilan bog‘liqligi aniqlangan. Oilaviy-nasliy kelib chiqishlik 6,9%
holatlarda aniqlangan. Kasal bolaning ukalari uchun xavf 4%ni, singillari uchun
esa 3% ni tashkil qiladi. Kasal qizning ukalari va singillari uchun xavf tegishli
ravishda 9% va 4% ni tashkil qiladi. Populyatsion uchrash darajasi 0,5:1000 -
3:1000ni tashkil qiladi. Ushbu kasallik o‘g‘il bolalarda ko‘p uchraydi (4:7-7:1).
Klinikasi. Kasallikning barcha ko‘rinishlari vaqt o‘tgan sari kuchaya boradi.
Ko‘pincha bola hayotining 3-4 haftasigacha ota-onasi shifokorga murojaat
qilmaydilar, chunki kasallik belgalari noaniq bo‘ladi. Avvalgi davrda tashxis
kasallik belgisi yaqqol namoyon bo‘lgandan so‘ng, kech muddatlarda aniqlanar
edi, shuning uchun ham kasallikning klinik ko‘rinishi kattaroq yoshdaga bolalarda
yaxshi yoritib berilgan.
Kasallikning erta davrida qusuq massalari tarkibida o‘t bo‘lishi mumkin. Vaqt
o‘tgan sari oshqozon bo‘yni torayish darajasi ortib borishi bilan qusuq massalarida
o‘t yo‘qoladi va qo‘sish «fontan» shaklida bo‘ladi. Qusuq massalari hajmi oxirgi
ovqatlanshi miqdoridan ortiq bo‘ladi. Natijada bola organizmida klinik, bioximik
va morfologik o‘zgarishlar yuzaga keladi. Ovqat ichakka tushmagani sababli, bola
vazni ortmaydi. Distrofiyaning klinik belgilari paydo bo‘lib, kuchayib boradi.
Mikroelementlar (temir, kal’tsiy, fosfor) va vitaminlar tanqisligi yuzaga keladi.
SHu bilan birgalikda bola xlor va xlorid kislotani yo‘qotadi. Anemiya rivojlanadi,
suv-elektrolit almashinuvi buzilishi, qon quyuqlashishi bilan namoyon bo‘ladi.
Ushbu kasallik uchun alkaloz xosdir. Pilorostenozda qorinni ko‘rikdan o‘tkazishga
alohida ahamiyat beriladi, bunda epigastral sohaning qorinning pastki bo‘limlariga
nisbatan
kattalashganini
ko‘rib,
cho‘zilgan
oshqozonni
peristal’tikasini
ko‘rsatuvchi “qumsoat” belgisini aniqlash mumkin. Ba`zi yaqqol gipotrofiyali
bolalarda oshqozon bo‘ynini paypaslash mumkin. Najas juda oz miqdorli, tarkibida
198
sut kamligi va o‘t kamligi ichak bezlari sekreti ko‘p bo‘lganligi uchun to‘q yashil
tusli bo‘ladi. Siydik miqdori va siyish soni kamayadi. Siydik qontsentrlashgan va
yo‘rgaklarni to‘q rangga bo‘yaydi.
Diagnostika. Pilorostenozning diagnostikasi anamnestik, klinik-laborator
hamda maxsus tekshiruv usullari: gastroduodenoskopiya, ul’tratovush tekshiruvi
(UTT), oshqozonni bariy bilan rentgenografiyasi ma`lumotlariga asoslangan.
Hozirgi vaqtda asosan gastroduodenoskopiya va UTT qo‘llaniladi.
Asoratlari. Qayt qilish asfiksiyaga, aspiratsion pnevmoniyaga, evstaxeit va
otitga olib kelishi mumkin. Operativ davolash usuli ishlab chiqilguncha bolalar
distrofiyadan, metabolik buzilishlardan va yiringli-septik kasalliklardan nobud
bo‘lishgan. SHu sababli erta diagnostika, operatsiyadan oldingi tayyorgarlik va
operativ davolash metabolik buzilishlar rivojlanishdan oldin juda muhimdir.
Davolash. Hozirgi vaqtda pilorostenozni davolashning asosiy usuli operativ
yo‘l – pilorotomiya o‘tkaziladi. Davolash uchun vitaminlar, biopreparatlar
(bifidumbakterin, lineks), fermentlar (abomin, pankreatin, kreon) qo‘llaniladi.
Operatsiyadan oldin va keyingi birinchi kunlarda aminokislotalar eritmalari,
reopopiglyukin, kal’tsiy va vitaminlar qo‘shilgan glyukoza-tuzli eritmalar bilan
infuzion davolash o‘tkaziladi. Operatsiyadan keyingi davrda o‘tkaziladigan
antibakterial davolash individual hal qilinadi.
Differentsial tashxisot qayt qilish kuzatiladigan quyidagi kasalliklar: bosh
miya tug‘ruq jarohati, qizilo‘ngach xalaziyasi va axalaziyasi, pilorospazm,
adrenogenital sindrom, gipoal’dosteronizm, yiringli meningit va boshqa infeksion-
yallig‘lanish kasalliklari bilan hamda yuqori ichak tutilishi klinikasini beradigan
kam uchraydigan rivojlanish nuqsonlari (qizilo‘ngach torayishi, qizilo‘ngach
atreziyasi, o‘n ikki barmoqli ichak atfeziyasi) bilan o‘tkaziladi.
199
Obzor tekshiruv.
Bariy eritmasini
bergandan 30 minut keyin.
“Tumshuq” simptomi.
16-rasm. Pilorostenoz rentgenogrammasi.
Pilorospazm
Patogenez. Qo‘zg‘aluvchanligi yuqori bo‘lgan bolalarda tug‘ilishidan
boshlab, ovqatlantirishdan so‘ng, ivib qolgan sut bilan qayt qilish kuzatiladi.
Pilorik sfinkterning keskin qisqarishi oshqozondan ovqatni evakuatsiya qilinishiga
halaqit beradi. Kardial qismning gipotoniyasi va antiperistal’tika yuzaga kelib,
qayt qilishga olib keladi.
Klinikasi. Pilorospazmda qusish tugaganidan bir oz vaqt o‘tgandan so‘ng
kuzatiladi, tez-tez qaytariladi, lekin doimiy . bo‘lmaydi. Qusuq-massalari
hajmi oxirgi eyilgan ovqat hajmidan oshmaydi. Oshqozon sohasida peristal’tika
to‘lqinlari kuzatilmaydi, oshqozon bo‘yni sohasida o‘smasimon hosila
paypaslanmaydi. Ko‘pincha ushbu holatda qabziyat bo‘lmaydi, lekin spastik ich
qotishiga moyillik bo‘lishi mumkin. Ushbu bolalarni tana vazni yoshiga muvofiq
yoki biroz pasaygan bo‘ladi, ammo bemor bolani vazn qo‘shishi sust, teri
cho‘ziluvchanligi saqlangan va oliguriya bo‘lmaydi. Qayd qilish lozimki, barcha
aytilgan belgilar nisbiydir. Ba`zi hollarda pilorospazmda yaqqol ko‘rinuvchan
peristal’tika va tana vaznining sezilarli yo‘qotshi kuzatiladi. Ko‘pincha bu
bolalarda kuchli bezovtalanish, qattiq yig‘i, titrashni ko‘rish mumkin. Anamnezida
200
esa onasida homiladorlikning asoratli kechishi, tug‘ilganida asfiksiya (Apgar
shkalasi bo‘yicha 8 balldan past) qayd qilinadi. Nerv sistemasi tomonidan nerv-
reflektor qo‘zg‘aluvchanlikning ortish sindromi belgilari - yuzaki bezovtali uyqu,
uyg‘oq davrining uzayishi, besabab yig‘i, mushaklar distoniyasi, son bukuvchi
mushaklarining gipertonusi, oyoq-qo‘llar hamda iyak titrashi, pay reflekslarining
kuchayishi - kuzatiladi. Pilorospazmning atonik va spastik shakli ajratiladi. Atonik
shaklida oshqozondagi ovqat massalari sekin-asta og‘izdan oqib chiqadi, spastik
shaklida esa ovqat massalari bo‘lak-bo‘lak va keskin otilib chiqadi. Spastik shakli
ko‘proq kuzatiladi.
Diagnostika. Oddiy va atravmatik usul bo‘lgan ul’tratovush tekshiruvi
qo‘llaniladi. Fibrogastroskopiya pilorospazm va pilorostenozni qiyosiy tashxislash
uchun ishlatiladi. Oshqozon-ichak traktining rentgenografiyasida patologik
o‘zgarishlar aniqlanmaydi. Oshqozondan ovqat o‘tishi yaxshi.
Davolash. Tez-tez va oz-oz ovqatlantirish (har 2,0-2,5 soatda) tavsiya
qilinadi, atropin (1:1000 nisbatda 1-2 tomchidan kuniga 4 mahal), novokain
(0,25%li eritma 1 ch.q.dan kuniga 3 mahal, ovqatdan 10 daqiqa oldin ichishga)
buyuriladi. Ahvoliga qarab, glyukoza-tuzli eritmalar vena ichiga tomchilab
yuborish tavsiya qilinishi mumkin. Ushbu xastalikda kasallik yakuni yaxshi, lekin
kasallik haftalab davom etishi mumkin. Bemor chaqaloq pediatr va nevropatolog
kuzatuvini talab qiladi. Nevrologik buzilishlarni davolash odatda qusishni
yo‘qolishiga olib keladi.
Qizilo‘ngach xalaziyasi
Patogenezi. Qizilo‘ngach xalaziyasini chaqaloqlar nerv tizimi yetilishi
buzilishining kiritiladi. Bu jarayon asosida qizilo‘ngach va oshqozon, kardial qismi
inervatsiyasi rivojlanishining buzilishi yotadi. Kardial qismda simpatik gangliyalar
rivojlanmasdan tug‘ilgan bolada oshqozonga kirish to‘liq bekilmaydi va natijada
qizilo‘ngach-oshqozon etishmovchiligi yuzaga keladi, parasimpatik qismi
tanqisligida esa chaqaloklar kardiospazmi rivojdanadi.
201
Klinikasi. Qizilo‘ngach xalaziyasining klinik simptomlari bola hayotining I
haftasidan kuzatiladi. CHaqaloqda ovqatlantirilgandan so‘ng, ayniqsa gorizontal
holatda ko‘p miqdorli qayt qilishlar kuzatiladi. Oz-oz miqdorli ovqatlantirish va
ovqatlantirilgandan so‘ng 20-30 minut davomida vertikal holatda ushlab turish
sutni yaxshi o‘zlashtirilishiga imkon beradi. Kasallik kuchayganda ezofagit
rivojdanadi, qusuq massalarida qon aralashmasi paydo bo‘lib, bolaning ahvoli
og‘irlashadi. Yuqori joylashgai reflyuks-ezofagitda oshqozondagi massalarni
traxeyaga aspiratsiyasi kuzatilib, aspiratsion pnevmoniya, evstaxeit, otit
rivojlanishi mumkin.
Diagnostikasi. Qizilo‘ngach-oshqozon etishmovchiligini rentgenologik va
endoskopik usullar bilan o‘tkaziladi. Rentgenologik tekshiruv usulining vazifasi
doimiy qayt qilish va qusish sababini aniqlashdir. Xalaziyada kontrast modda
oshqozonga erkin tushadi, qorin ichki bosimi oshganida esa qayta qizilo‘ngachga
qaytib chiqishi mumkin. ezofagoskopiya qizilo‘ngachda yuzaga keladigan
ikkilamchi, o‘zgarishlar darajasini baholashga imkon beradi.
Oshqozon-qizilo‘ngach etishmovchiligi birlamchi va ikkilamchi bo‘lishi
mumkin, birlamchi shakli – yoshga muvofiq yetuk emaslik, ikkilamchi shakli o‘n
ikki barmoqli ichakka oshqozondan evakuatsiya qiyinlashganda (tug‘ma
pilorostenoz, pilorospazm, oshqozon buralishi, o‘n ikki barmoqli ichak stenozida)
oshqozonda bosim ortishi natijasida yuzaga keladi.
Qizilo‘ngach axalaziyasi
Qizilo‘ngach axalaziyasi (tug‘ma kardiospazm, megaezofagus) qizilo‘ngach
mushaklararo gangliyalaridagi neyronlarning etishmovchiligi natijasida kelib
chiqadi. Axalaziya kardial sfinkter ochilishining buzilishi va qizilo‘ngach atoniyasi
bilan harakterlanadi. Ovqat oshqozonga o‘tmaydi, qizilo‘ngachning pastki qismida
to‘planib, uni kengayishiga sabab bo‘ladi. Klinik belgilari: ovqatlanish vaqtida
o‘zgarmagan sut bilan qusish, ovqatlanish vaqtining uzayishi, yutish qiyinligi,
oqsil energetik etishmovchiligi va anemiyaning rivojlanishi hisoblanadi. Tashxis
rentgenologik va endoskopik tekshiruvlar natijasida qo‘yiladi.
202
(1)
(2)
16 - rasm. Kardiya xalaziyasi (1) va axalaziyasi (2).
Qayt qilish va qusish sindromining boshqa organiq sabablari
Qayt qilish sababi, bir qator genetik sindromlarda uchraydigan
qizilo‘ngach atreziyasi, qizilo‘ngach tug‘ma stenozi hamda qizilo‘ngach
divertikullari bo‘lishi mumkin. Qizilo‘ngach atreziyasi uchrash darajasi har 1000
tirik tug‘ilgan chaqaloqqa 0,3 ni tashkil qiladi. Ushbu kasallik turli shakllar,
xususan traxeya- qizilo‘ngach oqmasi bilan ham uchraydi. Qizilo‘ngach atreziyasi
tug‘ruqxonada aniqlanishi lozim va bu nuqsonda darhol operatsiya zarur bo‘ladi.
Qizilo‘ngach stenozi tservikotorokal joylashuvida qayt qilishlar tug‘ilgandan
so‘ng darhol boshlanadi, bola har yutish harakati vaqtida "ovqat tiqiladi". Ba`zi
kasallik simptomlari ko‘krak yoshida yoki undan kechroq paydo bo‘ladi. Agar
qizilo‘ngach divertikullari uning yuqori qismida joylashgan bo‘lsa, ko‘p miqdorda
shilimshiq aralashgan ovqat bilan kekirish kuzatilishi mumkin. Qizilo‘ngach
divertikuli va stenozida ezofagoskopiya va rentgenologik tekshiruv katta ahamiyat
kasb etadi. Davolash operativ hisoblanadi.
203
Qayt qilish sababi qizilo‘ngach ikkilanishi yoki tug‘ma kalta qizilo‘ngach
bo‘lishi mumkin. Ushbu kasalliklar klinikasida qayt qilish, disfagiya, oqsil
energetik etishmovchiligi rivojlanishi mumkin. Ko‘pincha eroziv ezofagit,
oshqozon shilliq qavatida yara paydobo‘lishi kuzatilib, bu holatda qusiq
massalarida qon paydo bo‘ladi.
Pilorostenozning differentsial diagnostikasini o‘xshash klinik belgilar
beradigan frenopilorik sindrom bilan o‘tkaziladi. Ushbu kasallik asosida
diafragmaning qizilo‘ngach tirqishi churrasi yotib, oshqozon qismlarining ko‘krak
qafasiga o‘tishi hamda pilorik kanalning spastik qisqarishi kuzatiladi. Frenopilorik
sindromda ham pilorostenoz klinikasiga o‘xshash qayt qilish kuzatiladi. Hal
kiluvchi diagnostik usul bo‘lib rentgenologik usul xizmat qiladi. Chaqaloqlar
diafragma churrasida shoshilinch operatsiya zarur bo‘ladi. Operatsiyaning
mohiyati ko‘krak qafasiga o‘tgan a`zolarni qorin bo‘shlig‘iga qaytarish va
diafragmadagi nuqsonni bartaraf etish bo‘ladi.
Aytib o‘tish lozimki, ichak rivojlanish nuqsoni bo‘lgan o‘n ikki barmoqli
ichakning tug‘ma stenozi va uni anomal joylashgan qon tomiri yoki halqasimon
oshqozon osti bezi bilan ezilishi, tug‘ma pilorik sfinkter oldi stenozi ham yuqori
ichak tutilishi klinik ko‘rinishini namoyon qiladigan kasalliklar kabi pilorostenoz
klinik belgilariga o‘xshaydi. Har bir ushbu holatda tashxis rentgenologik tekshiruv
natijalariga asoslanib qo‘yiladi. Yuqorida aytilgan tug‘ma nuqsonlar
pilorostenozdan farqli o‘laroq, bola hayotining 4-5 kunidan qayt qilishning paydo
bo‘lishi va qusuq, massalarida doimiy ravishda o‘t bo‘lishi bilan farqlanadi.
Qayt qilish va qusish sindromining ikkilamchi shakllari
Qayt qilish simptomi ko‘p kuzatiladigan nasliy kasalliklarga adrenogenital
sindrom va gipoal’dosteronizm kiritiladi.
Adrenogenital sindrom (AGS, psevdogermofraditizm) - buyrak usti
bezlarining
tug‘ma
giperplaziyasi
bo‘lib,
kortikosteroidlar
biosintezini
ta`minlovchi 21-gidrosksilaza fermenti etishmovchiligi bilan izohlanadi. Bunda
glyukokortikoidlar hosil bo‘lishi kamayadi (mineralkortikoidlar kam darajada) va
204
androgenlar hosil bo‘lishi ortadi. Ushbu kasallik autosom-retsessiv yo‘l orqali
beriladi, ota-ona amalda sog‘lom bo‘lib, oilada kasal bola tug‘ilishi mumkin.
Uchrash darajasi 1:1000 dan 1:5000gacha, ba`zida undan ham yuqori
bo‘lishi mumkin.
21-gidroksilaza fermenti tanqisligi natijasida rivojlangan adrenogenital
sindromning bir nechta klinik shakli uchraydi, chaqaloqlarda ko‘pincha ikkita
shakli ajratiladi:
- tuz yo‘qotilishi bilan, bunda nafaqat glyukokortikoidlar, balki
mineralkortikoidlar hosil bo‘lishi ham buziladi.
- viril yoki asoratlanmagan.
AGSda gidrokortizon hosil bo‘lishi pasayadi va natijada gipofiz tomonidan
AKTG sekretsiyasi kuchayadi. AKTG ta`sirlashi oqibatida buyrak usti bezi
giperplaziyasi yuzaga keladi va androgenlar ajralishi kuchayadi. Bu jarayon
homiladorlik davrida kechadi, lekin homilaning yashash qobiliyati buzilmaydi,
chunki yo‘ldosh orqali onani gidrokortizoni o‘tib turadi. Ammo virilizatsiya
belgilari ayniqsa qiz bolalarda kuchli namoyon bo‘lishi mumkin. SHuning
uchun ham ushbu patologiyani etarli darajada aniqlanmaganida, bola jinsi
noto‘g‘ri aniqlanishi mumkin. Jinsiy a`zolar virilizatsiyasi darajasi turlicha,
postnatal va pubertat shakllari uchun minimal ravishda va prenatal shaklari uchun
maksimal bo‘lishi mumkin. SHuning uchun ham minimal ko‘rinishlarda tashxis
qo‘yish qiyin bo‘ladi. AGSning sol’teryatsiyalovchi shaklida virilizatsiya
belgalaridan tashqari, kasallikning birinchi ko‘rinishlari hayotining birinchi
kunlaridan (5-7 kunidan va kechroq) turg‘un qayt qilish, ba`zida fontan bilan,
ovqat qabul qilishga bog‘liq bo‘lmagan holda kuzatiladi. Qusiq massalari tarkibida
o‘t aralashmasi bo‘ladi. Qayt qilish kundan-kun kuchayib boradi, natriy va
suvni yo‘qotish eksikoz va toksikozga hamda tana vazninn yo‘qotishga olib keladi.
Bolalar ko‘p suyuqlik ichadalar, ko‘proq, fiziologik eritmani ma`qul ko‘rib,
keyinchalik sho‘r narsalarni yaxshi ko‘rib iste`mol qiladilar. Terining rangi
ersimon tus oladi, quruq bo‘lib, elastikligini yo‘qotadi. Katta liqildoqning
cho‘kishi, ko‘z va yuz tuzilishining kirtayishi, shilliq, qavatlarni quruqligi
205
kuzatiladi. Bola behol bo‘ladi, emishi sust, yig‘isi past ovozli, mushaklar
gipotoniyasi yaqqol namoyon va qorin nchkariga tortiladi.. Keyinchalik esa burun
qanotlarining kengayishi bilan kechadigan xansirash paydo bo‘ladi. Oshqozon
sohasida "qumsoat" simptomi kuzatiladi. Tez-tez ich kelishi va suyuq najas
bo‘lishi mumkin. Viril shaklining klinikasi qiz bolalarda tashqi jinsiy belgilarning
noto‘g‘ri
rivojlanganligida
va
o‘g‘il
bolalarda
olatni
kattalashishi
(makrogenitosomiya) bilan namoyon bo‘ladi. Odatda, ko‘krak so‘rg‘ichlari
areolasi, qorin oq. chizig‘i, tashqi jinsiy a`zolar terisi pigmentatsiyasi
kuchayganligi kuzatiladi. Androgenlarning organizmga ta`siri ikki, yo‘nalishda -
virilizatsiya va keyinchalik muddatidan ilgari jinsiy yetilish va anabolik - oqsil
sintezi jarayonlarining tezlashuvida namoyon bo‘ladi. Kasallikning ushbu shaklida
qayt qilish bola yoshi bilan qat’iy bog‘lanmagan. Yangi tug‘ilgan chaqaloqlarni
yoshiga
nisbatan
yetuk
bo‘lmaganligi
sababli,
AGSning
viril
shakli
sol’teryatsiyalovchi shakl belgilari bilan kechadi. Ayniqsa, ushbu holat ularda
qo‘shimcha kasallik rivojlanganida yaqqol namoyon bo‘ladi, V.A.Tabolin va uning
xodimlari tadqiqotlari shuni ko‘rsatdiki, bolaning barcha kasalliklarida,
gidrokortizon sintezi kuchaytirilishi zarur. Virid shakl bilan kasallangan bolalar
gidrokortizon hosil qilishni kuchaytira olmaganliklari uchun, kasallik klinikasida
buyrak usti bezi etishmovchiligi simptomlari rivojlanadi va qayt qilish paydo
bo‘ladi.
Adrenogenital sindrom bilan kasallangan bolalar endokrinologda davolanadi
va nazoratida.bo‘ladi.
Qayt qilish buyrak usti bezlariga qon quyulishi natijasida yuzaga kelgan o‘tkir
buyrak usti bezi etishmovchiligiga xos belgidir. Surunkali homila ichi
gapoksiyasida dumba sohasi bilan tug‘ilgan chaqaloqlar hamda homila ichi
infeksiyasi(gerpes, Sitomegalovirus, toksoplazmoz) natijasida buyrak usti. bezlari
zararlangan bolalarda o‘tkir buyrak usti bezi etishmovchiligi klinikasida qayt qilish
kuzatiladi, lekin virilizatsiya va giperpigmentatsiya belgilari bo‘lmaydi.
Gipoal`dosteronizm - ushbu holat asosiy "mineralkortikoidlar sekretsiyasi
pasayishi va kanalchalarni natriyni ushlab qolish xususiyati yo‘qolishi bilan
206
harakterlanadi. CHin gipoal’dosteronizmni yolg‘on gapoal’dosteronizm, ya`ni
buyrak tuzli diabetidan ajratish zarur bo‘ladi. Buyrak tuzli diabetida buyrak
kanalchalariga al’dosteron ta`siriga sezuvchanligk pasaygan bo‘ladi hamda
al’dosteron sekretsiyasa ortadi. Gipoal’dosteronizm klinikasi quyidagi belgilar
bilan harakterlanadi: hayotining birinchi haftasida ovqat emaslik, qayt qilish, tana
vaznini yo‘qotish, suvsizlanishning rivojlanishi, intermitirovlovchi isitma, ba`zida
qabziyat kuzatiladi. Tashqi jinsiy a`zolar tuzlishi me`yorida, buyrak usti bezlari
miya qismi giperplaziyasi yo‘q. Buyrak usti bezlari glyukokortikoid faoliyati, 17-
keto(17-KS) va 17(17-OKS) oksikortikosteroidlarning sutkalik ajralishi hamda
pregnadiol miqdori yoshga muvofiq me`yor doirasida. Qondagi elektrolitlar
tarkibidagi o‘zgarishlar: giponatriemiya va gipokaliemiya kuzatiladi. Siydikdagi
17-KS va 17- OKS miqdori me`yorida.
Gastroezofagal reflyuks(GER).
Gastroezofagal reflyuks sog‘lom Yangi tug‘ilgan chaqaloqlarda qayt
qilishning asosiy sababi bo‘lib xizmat qiladi. Ushbu holatda qayt qilish bola
hayotini 12-18 oylariga kelib, o‘z-o‘zidan o‘tib ketadi va rivojlanish uchun xavf
tug‘dirmaydi. Lekin ba`zi tadqiqotlar shuni ko‘rsatadiki, davolashni bola hayotini
3-oyigacha boshlansa, yaxshi samara beradi. Quyuq ovqat va prokinetiklarni o‘z
ichiga
olgan
bosqichma-bosqich
davolash
tashxisni
tasdiqlash
uchun
o‘tkaziladigan invaziv usullarni qo‘llashdan oldin tavsiya qilinadi. SHoshilinch
xirurgik davoni talab qiladigan asoratlangan GERda - ezofagit, qusuq massalarida
qon, rivojlanishdan orqada qolish(yo‘tal, yig‘i, uyqu muammolari, respirator
muammolar) kabi belgilar bilan izohlanadi.
Bolalarda patologik GERga olib keluvchi quyidagi omillarni ajratish mumkin:
pastki sfinkterining uzunligi, qizilo‘ngach sfinkterining yetilmaganligi va yaxshi
bo‘shashmasligi, oshqozon bo‘shashining kechikishi. YUtish jarayonidan qat`iy
nazar, qizilo‘ngach sfinkterining betartib doimiy bushashishi GERning
asosiy patogenetik mexanizmi bo‘lib xizmat qiladi. Betartib doimiy bo‘lmagan
bo‘shashishlarga sust yutish harakatlari natijasida qorin va oshqozon ichidagi
207
bosimning ortishi hamda oshqozonning cho‘zilishi olib keladi. Lekin qizilo‘ngach
sfinkteri doimiy turg‘un qisqarishlarida ham reflyuks paydo bo‘lishi mumkin.
Qayt qilishni davolash bir nechta bosqichga ajratiladi. Ba`zi mualliflar, oz-
ozdan tez-tez ovqatlantirishni tavsiya qiladilar. Ushbu tavsiya ovqat hajmi
kamaytirilganda (oddiy 5% dekstroza eritmasi) qizilo‘ngachda rN ko‘rsatkichi
pasayishi bilan izohlanadi. SHu bilan birgalikda kam miqdorda ovqatlantirish
uning sonini oshiradi va ovqatdan so‘nggi qayt qilishlar ko‘payishiga olib keladi.
Amaliyotda ushbu tadbirni qo‘llash biroz noqulay, chunki ota-onalarning faolligini
cheklaydi va bolaga emishni to‘xtatgisi kelmaganida salbiy ta`sir qilishi mumkin,
Bu tavsiyaning samaradorligi isbotlanmagan. Ammo ovqat hajmi kamaytirilishi
zarur, chunki bolaga shunday miqdorli ovqatlantirishlar sonini tanlash zarurki,
natijada ovqatni ko‘p eb qo‘yshinng oldini olish imkoni bo‘lsin.
Keyingi bosqich - ovqatlantirish uchun maxsus aralashmalarni qo‘llash. Sutni
quyuqlashtiruvchi agentlar sifatida kamed’ (o‘rta er dengizi akatsiyasining
kleykovinasi), galaktomannan (Nutriton, Carobel, Nestargel, Gumilk) tarkibiga
kiritiladi; Nestargel i Nutriton tarkibiga kal’tsiy laktat; Gelilakt tarkibiga natriy
'karbometiltsellloza,
Gedopectose tarkibiga pektin va tsellyuloza kiritilgan. AQSHda guruchli
mahsulotlar keng qo‘llaniladi. Evropada esa akatsiya kamedidan keng
foydalaniladi.
Ko‘p
ma`lumotlar
sutni
quyuqlashtiruvchi
moddalar
chaqaloqdarda qayt qilish soni va xajmini kamaytirishini tasdiqlaydi. Ushbu
ma`lumotlar rN monitoringi va stsintigrafiya natijalari bilan isbotlangan.
To‘yintirilgan sutli aralashmalar yaxshi qabul qilinadi, noxush ta`sirlari va
asoratlari ham juda kam uchraydi. Asoratlaridan chaqaloqlarda o‘tkir ichak tutilishi
holati kuzatilgan. Galopektose aralashmasini mukovistsidoz va Girshprung
kasalligi bilan kasallangan chaqaloqlarga tavsiya etilmaydi. Ba`zi bolalarda guruch
qabziyat keltirib chiqarishi mumkin. SHu bilan birgalikda qorindagi og‘riq, kolika
va diareya yo‘g‘on ichakda quyuqlashtiruvchi moddalarning fermentatsiyasi
natijasida yuzagaga kelishi mumkin.
208
Shunday qilib, o‘zini xavfsiz va samaradorligi tufayli, sutni quyuqlashtiruvchi
moddalar asoratlanmagan reflyuksni davolashda etakchi o‘rin egallaydi. Qayt
qilishga karshi ta`sir ko‘rsatuvchi «AR-aralashmalar» 1-jadvalda keltirilgan.
Ularning ko‘pchiligi tarkibiga turli miqdordagi kamed ozuqaviy qo‘shimcha
sifatida kiritilgan. Qo‘shimcha ovqat mahsulotlari tarkibiga parhez tolalar (1,8 yoki
8%)ni kirgizish najasga kosmetik tus beradi (qattiq najas), lekin uning hajmi, hidi,
rangi va kaloriyasi, azot, kal’tsiy, rux va temir moddalarining so‘rilishiga ta`sir
ko‘rsatmaydi.
Tarkibida kamed’, kazein va kam miqdordagi yog‘ (Almiron-AR yoki
Nutrilon-AR, Nutricia) yoki normal zardobli formulali (Almiron 1 yoki Nutrilon
Premium, Nutricia) turli AR – aralashmalari»ni yuqoridagi ko‘rsatkichlariga
nisbatan taqqoslaganda sezilarli farqlar yo‘qligi aniqlandi.
Shunday qilib, yuqorida aytilganlardan quyidagi tavsiyalar kelib chiqadi:
Oz-oz hamda tez-tez ovqatlantirish etarli darajada samarador emas, chunki
uning samaradorligi to‘liq, isbotlanmagan
Tibbiy mahsulotlar davolash maksadida ishlatish uchun eng maqbul
mahsulot hisoblanadi.
Qayt qilish uchraydigan bolalarda quyultirilgan aralashmalar qo‘llash
tavsiya qilinadi, chunki asoratlanmagan GERda ular qayt qilish soni va
hajmini kamaytiradi (asoratlangan GER da ular samarasi isbotlanmagan).
Sutni quyuqlashtiruvchi moddalar uy sharoitida faqat tibbiy tavsiya (AK-
“antireflyuks” aralashmalarga xos) bo‘lsa berilishi mumkin
“AR-aralashmalar”'ga qayt qilish va qusishning davolashni tarkibiy qismi
sifatida qaralishi zarur
“AR-aralashmalar” tibbiy mahsulot bo‘lib, fakatgina shifokor tomonidan
tavsiya qilinishi zarur
“AR-aralashmalar”ni tavsiya qilingan miqdoridan ortiq berish tavsiya
qilinmaydi.
“AR-aralashmalar” qayt qilish kuzatilmaydigan sog‘lom bolalarga tavsiya
qilinmaydi.
|