O`zbekiston respublikasi oliy va o`rta maxsus ta`lim vazirligi

15-Mavzu: TARIXIY  MUZEY BINOLARI  

 

REJA: 

1. Tarixiy muzey binolariga kuyiladagan umumiy talablar  

2. Muzey binolari : 

a) Muzey binolari kurilishi tarixi va evalutsiyasi 

b) Yangi muzey binolarini barpo   etish 

v) Binolar muzey uchun moslashtrish va rekonstruktsiya kilish. 

3. Funktsianal komlekstlar tarkibi topografiyasi . 

 

 

 

1. Bu mavzuni urganishda kuzlangan maksad-yangi muzey binolari proekrlarini ishlab 

chikarishda, eskilarni rekonstruktsiya kilishida e`tiborga olinishi darkor bulgan muzeyshunoslik 

talablarni  yoritishdan, ta`rif berishdan iborat . 

 

Muzeyning yaxshi, effektiv faoliyat yuritishi bino poekti ishlab chikarishda 

muzeyshunosliк talablariga rioya etilganligiga boglikdir. 

    Muzey binosiga kuyiladigan talablar kuyidagilar:  

1. 

Tarix, madaniyat yodgorliklari, kolektsiyalar saklanishga sharoitlar yaratilganligi. 

 

 

Muzey binosi mustaxkam bulishi, joylashgan eridagi ob-xavo sharoitlari 

moslashtirilgan bulishi zarur. Kollektsiyalar saklash  uchun txonalarda maxsus mikroiklim 

sharoitlari (xavo namligi, yoruglik, biologik sharoitlar), talon taroj etish, vandamizm aktlari 

yongindan muxofaza etuvchi  texnik tizim mavjud bulishi kerak. 

2. 

Ilmiy-ma`rifiy tashkilot sifatida faoliyat yuritish uchun sharoitlar ta`minlanish. 

 

 

Buning uchun, albatta, namoyish etish, rekreatsion va xizmat kursatish bulimlari  

maydoni tugri belgilanganligi axamiyatli. Ma`ruzalar va boshka ommaviy tadbirlar uchun 

xonalar bulishi, tashrif buyuruvchilar uchun makbul sharoitlar yaratilshi samaralidir, 

3. 

Muzeyda ilmiy izlanish faoliyati yulga  kuyilganligi. 

 

 

Buning majburiy sharti kutubxona, ilmiy xodimlar uchun xonalar, nashriyot 

mavjudligi, kollektsiyalar yuzasidan izlanish mumkinligi. 

4. 

Bino maydonining namoyish etilayotgan va saklanayotgan kollektsiyalar xajmiga 

mosligi. 

 

Ijtimoiy xayot rivoji ekspanat, kollektsiyalar  soni oshishiga, bu esa muzeylar 

kengaytirilishini talab etadi. Mavjud muzeylarni  kengaytirish turt usuli mavjud: 

1. 

Mavjud binoni rekontruktsiya kilish (er osti xonalar kurish , bush erlarga xonalar kurish) 

2. 

 Muzey yakinidagi binolarni kushib yuborish  

3. 

 Filiallar tashkil etish. 

4. 

Muzey binolari loyixasida kengaytirish imkoniyatlarini  kuzda tutish  bu masalani 

echimida katta axamiyat yordam beradi. 

 

2.1. Muzey binolarini kurilishi  tarixi va evolyutsiyasi. Rossiyadagi ilk muzeylar - bu 

Kurol Palatasi  va Pyotr I kollektsiyasi - Kunstkameralaridadir. 

 

XVIII acp 20 yillarida I Mattornov loyixasi buyicha kurilgan Kunstkamerada kutubxona, 

laborotoriya, observatoriya, ilmiy yigilishlar uchun maxsus xonalar bulgan. Kunskamerada 

arxeologiya va etnografiya buyumlari, tarixiy kadriyatlar, ilmiy xarakterdagi ekspanatlar bulgan. 

Kunstkameraning XVIII asrda kurilish uz davrining       

ulkan yutugi edi . 

 

I.V.Egotov  loyxasi buyicha 1810 yili kurilgan  Kurol palatasi binosi, muzey sifatida, 

usha davrdagi saroy va jamoat binolaridan deyarli farki yuk. Muzey buyumlari inter'erda asosiy 

urinda emas, balki ichki bezak sifatida foydalanilgan. 

 

1755-1763 yillarda I.G Bryuing loyixasi buyicha kurilgan San-Sisidagi rasmlar 

galeriyasi, Germaniyadagi san`at asarlari namoyish etish uchun kurilgan ilk binodir. Bu bino bir 

kavat bulib, uning asosiy maydonini kurgazma zali egallagan. 

---

 

48 

 

XIX asrga kelib muzey uz vazifalari moxiyatini uzgartirdi. Ilgari noyob buyumlar 

yigindisidan u keng omma uchun muljallangan tizimlashtirilgan yodgorliklar tuplami, ma`rifiy-

madaniy tashkilot, ilm va san`at dargoxiga aylandi. 

 

XVIII asrdan XIX asr 70-yillarigacha Germaniyada kuplab muzeylar ochildi. 

 

Ulardan kuplari tarixiy binolarni ibodatxonalar (Tsittoddagi  shaxar muzeyi, Stendaldagi 

muzey) burjuaziya xonadonlari (Vismardagi shaxar tarixiy muzeyi, Plotsendagi muzey), kal`alar 

(Bel'tsiyadagi, Fraybergdagi muzeylar) moslashtirish natijasida vijudga keldi. SHu bilan birga 

yangilari xam kurildi: Berlindagi eski va yangi muzeylar, Drezdendagi milliy-golleriya. 

 

Rossiyada bu davrda, 1865 yili Dj. Torichilli tomonidan Kerchdagi kadimiyliklari muzey 

binosi loyixaoashtirildi. 1852 yili yangi Эrmitaj binosi (Leo Klents loyixasi buyicha)kurilishi 

bitkazildi. Usaroy kompleksi bir kismi bulib, Rossiyadagi tashrif buyuruvchilar uchun ochik 

bulgan birinchi tarix- san`at muzeyi edi. XIX asr  70-yillaridan boshlab Rossiyaning turli 

shaxarlarida omma uchun ochik muzeylar kurildi. 

 

Rossiyada imperator xokimiyati yukotilgach, xalkning madaniy-ma`rifiy xolatini oshirish 

maksadida kuplab yangi muzeylar ochildi. Mavjud tarixiy binolar bunday talabni kondira 

olmasdi. 

 

Muzey binokorligining kup asrlik tirixi yangi muzey binolarni kurishda kuyidagilarga 

e`tibor berish kerak: 

1. 

Muzey binosi uning saloxiyati, vazifalariga mos bulishi kerak. Bu talablarga rioya 

etilganda, muzey assotsiatsiya kilish orkali belgi, simvolga aylanadi.    

2. 

Binoni loyixalashtirishda ob-xavo, lanshaft sharoitlari, milliy binokorlik an`analarini 

xisobga olinishi kerak. Muzey ochik tabiat kuynida kurilganda bino tabiat bilan uygunlashib 

ketishi kerak. 

3. 

Muzey shaxar tashkarisida kurilganda, bu bino uchun taransport yullariga, turizm 

uchoklariga yakin joylarni tanlash kerak. Er xududi katta bulganida, yirik ulchamli eksponatlarni 

ochik tabiatda namoyish etish mumkin.  

4. 

Xududlarni kukalamlashtirish transport vibratsiyalari, shovkin, chang - tuzondan binoni 

ximoya etadi. 

5. 

Bino xududida muzey sarxadlarini imkoniyatini beruvchi kushimcha erlar bulishi kerak. 

2.2.Binolarni muzey uchun moslashtirish va rekonstruktsiya kilish. 

 

Tarixiy muzeylar aksariyat kismi ilgarilari boshka maksadlarga xizmat kilgan ibodatxona, 

kal`a, saroy, cherkov, dalaxovlilarda joylashgan. 

 

Muzey uchun binoing yarash-yaramasligi, muzeyshunoslik talablariga javob berishi kabi 

omillar muzey ochish uchun imkoniyat yaratatdi. 

 

 Tarixiy axamiyatga ega binolarni muzey uchun moslashtirish mushkul masaladir. Birok 

tarixiy binolarning uzga binolardan kura tarixiy. ekstetik saloxiyati yirikrokdir. 

 

Tarixiy axamiyatga molik binolardan muzey sifatida foydalanish bino ichki inter'eri 

saklanganligiga boglikdir. Agar inter'er saklanib kolgan bulsa va u san`at axamiyatiga ega bulsa, 

bu muzey ochilishiga tuskinlik kiladi. 

 

Inter'er saklanib kolgan tarixiy yodgorliklarda kuyidagi xollarda muzey ochilishi 

mumkiн: 

" 

inter'er va namoyish etilayotgan muzey buyumlari urtasida xronrologik bogliklik bulsa; 

" 

inter'er anik bir tarixiy vokea bilan boglik bulsa; 

" 

inter'er anik bir tarixiy shaxs bilan boglik bulsa; 

" 

inter'er mustakil xolda tarixiy, san`at kadrini namoyon eta olsa. 

 

Ayrim muzeylar ular joylashgan binolar bilan uzviy boglikdir. Bular birinchi navbatda, 

saroy - muzeylar, memorial muzeylardir. Bunday muzeylar boshka binolarga kuchirilishi 

mumkin emas. 

 

Tarixiy axamiyatga molik binolarni muzeylarga moslashtirish tula xajmda olib 

borilmaydi va aksi,  ya`ni fakat moddiy axamiyatga ega binolarni-muzeylarga moslashtirish talab 

darajasida amalga oshiriladi. 

2.3. Funktsional komplekslar tarkibi topografiyasi. 

---

 

49 

 

Funktsional kompleks - muzey funktsiyalari bajarilishini   ta`minlovchi muzey xizmatlari 

birlashmasi, birligidir. 

 

Muzeylarni keyidagi funktsional komplekslarga bulish mumkin: 

1. 

Эkspozitsion - namoyish  

2. 

Fond 

3. 

Ilmiy - tadkikod  

4. 

Ma`muriy - xujalik 

5. 

Injiner - texnik 

 

Эkspozitsion - namoyish kompleksi binoning asosiy kismini egallaydi. Bu kompleksdagi 

xonalar maydonini yoritish darajasini xolatga karab uzgartirish imkoniyatini bulish kerak. 

Vaktinchaliк namoyishlar xali birinchi kavatda bulishi foydalirokdir. Kup xolatlarda ekspozitsiya 

asosiy kismi ikkinchi kavatda joylashtiriladi. Ikkidan kuprok kavat mavjud bulsa, ular tulik yoki 

kisman ekspozitsiya bilan tuldiriladi, ammo kup etajli muzeylar tashrif buyuruvchilar ma`lum bir 

kiyinchiliklar tugdiradi. 

 

Birinchi kavatda garderob, bufet, tibbiy punkt, chekish xonasi, xojatxona bulishi zarur.      

 

Fond kompleksi - fondlarni saklash, fondlarni ruyxatga olish, konservatsiya bulimlaridan 

(zonalaridan) iborat. 

 

Fondlarni saklash bulimida bevosita fondlar va ularni nazorat kiluvchi saklovchilar 

xonalar buladi. Fondlarga kamida ikkita: bitta organik va bitta noorganik buyumlar uchun 

xonalar ajratilishi kerak. 

 

Fondlarni ruyxatga olish bulimida xujjatlar  saklash kuzda tutiladi. Bu bulim ЭXM bilan 

ta`minlanishi kerak. 

 

Konservatsiya bulimida restavratsiya ustaxonalari va laboratoriyalar (fizik, ximik, 

bioximik) buladi. 

 

Ilmiy-izlanish kompleksi ikkiga bulinadi: informatsiya-izlanish va ilmiy-texnik bulimlar. 

 

Informatsiya-izlanish bulimiga kutubxona, ukuv zali, ilmiy xodimlar xonalari, 

konferentsiya zali kiradi. Bu xonalar aslo ostki kavatda bulishi mumkin emas.  

 

Ilmiy-texnik bulimda nashriyot, nusxa kupaytirish xizmati va fotolaboratoriyalar bulishi 

zarur. 

 

Ma`muriy-xujalik kompleksi ikkiga bulinadi: ma`muriy bulim - direktori, uning 

urinbosarlari xonasi, sekratariat, kantselyariya, kadrlar bulimi, buxgalteriya; xujalik bulimi - 

muzey xizmatchilari, farroshlar, xizmat kursatuvchi persona xonalari, ombor va garaj. 

 

Injener-texnik kompleks bir necha bulimlarga bulinadi.  

 

Texnik ta`minot bulimi uz ichiga konditsionerlar uchun xonalar, isitish markazi, 

transfirmator, nasos, sovutish stantsiyasi, yonginni uchirish stantsiyasini oladi. 

 

Operativ nazorat va aloka bulimida telefon podstantsiyasi, radio va televizor, asboblar 

uchun omborlar, texnik tizimni boshkarish va nazorat kilish pul'tlari, kuriklash va yongin pul'tlari 

xonalari jamlangan.  

 

Ilmiy ishlab ustaxonalari bulimida duradgorlik, temirchilik, mukovalash ustaxonalari, 

asbob-uskuna saklanadigan xonalar mavjud buladi. 

 

SHuni e`tiborga olish kerakki, muzey yukori darajada faoliyat kursatishi va boshka 

maksadlarda fakatgina ekspozitsion-nomiyish kompleksigagina tashrif buyuruvchilar uchun 

ochik bulishi kerak. Kolganlari esa fakatgina tegishli shaxslar uchun ochik bulishi maksadga 

muvofikdir. 

 

Tayanch iboralar: 

 

muzey binosi loyixasi, mikroiklim, muzey binolarini kengaytirish usullari, yangi 

muzeylar loyixasi uchun talablar, inter'er. 

Nazorat uchun savollar. 

1. 

Bu mavzuni urganishdan maksad nima? 

2. 

Muzey binosiga kanday talablar kuyiladi? 

3. 

Muzey binosini kengaytirishni kanday usullari mavjud? 

---

 

50 

4. 

Muzey binosini loyixalashga kuyiladigan talablar. 

5. 

Muzey binolarini kurilishi tarixi xakida nima bilasiz? 

6. 

Binolarni muzey uchun moslashtirish talablari kanday? 

7. 

Fond bulimi kanday jixozlanishi zarur? 

8. 

 Kurgazma zali kaerda va kanday bulishi kerak? 

9. 

Konservatsiya bulimi kanday jixozlanadi? 

10. 

Injener-texnik kompleks kanday bulimlarga bulinadi? 

 

 

Manba va adabietlar. 

 

1. 

Muzeyshunoslik. Moskva.1988 yil. 

2. 

Muzeyning xarorat-namlik va eruglik tizimi. Moskva.1971 yil. 

3. 

N.Sodikova. Madaniy edgorliklar xazinasi. Toshken.1981 yil. 

4. 

Instruktsiya po uchetu i xraneniyu muzeno`x tsennostey v muzeyax  sistemo`.-

Moskva.1977 yil 

                 

           Tayanch atamalar 

1. 

Muzey pedagogikasi 

2. 

Эkskursiya 

3. 

 Эkskursiya metodi 

4. 

Эkskursovod 

5. 

Эkskursiya guruxi 

6. 

Эkskursiyani tayyorlash boskichlari 

7. 

Эkskursiyani amalga oshirish usullari 

8. 

Afisha 

9. 

Ilmiy yordamchi kabinet. 

                    

Foydalanilgan adabiyotlar 

 

 1.Muzeevedenie. - M; Vo`ssh.shk.,1988. 

 2.Sodikova N. S Muzeynoe delo v Uzbekistane-T.; Fan, 1977 

 3.Muzeyno`e termino`- M; 1986 

 4.Kirienko E. M. Istoricheskiy muzey  - M; 1984 

 5.Obhestvenno`e muzey Uzbekistana- T; Fan, 1988