O`zbekiston respublikasi oliy va o`rta maxsus ta`lim vazirligi

11-Mavzu: Muzey kurgazmasi. Loyixalashning ilmiy asoslari. 

 

 

 

 

 

 

 

REJA. 

 

1. 

Asosiy tushunchalar. 

 

2. 

Muzey kurgazmasini tashkil etish. 

 

3. 

Kurgazma materiallari. 

 

4. 

Muzey kurgazmasini ilmiy loyixalash. 

 

 

1. Muzey predmeti kurgazma uchun tanlab olingadan sung, uning tushunchasi bir muncha 

uzgarib, (ta`lim-tarbiya berish, ta`sir etish) endi u muzey eksponatiga aylanadi. Kurgazmada  

foydalanilgan barcha materiallar (barcha moslamalar, kumakchi materiallar, muzey eksponatlari) 

kurgazma materiallari xisoblanadi. Muzey kurgazmasining bir-biriga uzaro boglik, bir-birini 

davom ettiriradigankismlari yaxlik xolda kurgazmaning mavzuviy tuzilmasi (strukturasi)deb 

ataladi. Yukorida ta`kidlangandek, muzey eksponati, kurgazma materiallari va boshka 

kurgazmani tashkil etadigan barcha materiallar bir-birini tuldirgan, davom ettirgan yagona 

goyaga xizmat kilgan xoldagi guruxi kurgazma kompleksi deyiladi. Muzey kurgazmasini tashkil 

etishning turli xil uslublari mavjud. Bu uslublar me`moriy, badiiy va  loyixachi dizaynerlar 

---

 

35 

tomonidan kurgazma  xolatiga va shu kurgazma kuyiladigan muzey predmetlarining shakli va 

ulchamiga karab tanlanadi. Mana shu uslublar kompleksiga muzey kurgazmasini tashkil etish 

uslublari deyiladi. Muzey kurgazmasini  kurgazmam  maydonining  me`moriy  imkoniyatiga 

karab  kurgazmaga  kuyilgan muzey  predmetining  shakli va ulchamiga karab, shuningdek  

kurgazmaning mavzusidan  kelib chikib muzey kurgazmasini ilmiy,  memoriy, badiiy loyixasini 

ishlab chikish  memoriy-badiiy  echim deyiladi. Ba`zi  xolatlarda mavzuning dolzarbligiga karab 

yoki biror-bir tarixiy vokea, sana, yubiley munosabati bilan vaktinchalik kurgazmalar tashkil 

etiladi. Bunday kurgazmalar katta maydonni egallamasligi va fakat muxim mavzuni yoritib 

berishda axamiyatga ega bulgan muzey predmetlaridan tashkil etilishi bilan xarakterlanadi. 

Lekin shunday bulsada, vaktinchalik kurgazmalarning katta ta`lim-tarbiyaviy xamda targibot 

kuchi ta`siri bekiyos buladi. 

 

2. Muzey kurgazmasini tashkil etishda bir necha talablarga axamiyat berish kerak: 

1. 

Muzey kurgazmasi ilmiy konseptsiyasi asosida tashlkil etilishi, u tarixiy muzeylarda 

tashkil  etilganda tarixiylik xolislik, ilmiylik talablariga javob bera olishi va dialektik uslubga 

asoslanishi kerak. Muzey kurgazmasi xronologik ketma-ketlikda va xolik yoritilishi xamda yuz 

bergan vokealarning sabab okibatini boshka tarixiy vokealar bilan  sabab va okibatda uzaro 

bogliklik va uzaro rivojlannganligini kursatib berishi keark. 

2. 

Muzey predmeti kurgazmada ikki talabni bojarishi lozim:  

" 

a) muzey predmeti kurgazma mavzusi buyicha faktik dalil, isbotlanuvchi manba 

vazifasini bajarishi lozim; 

" 

b) kurgazma mavzusini tula tushunish, usha davrni tula xis etish va kompleks ma`lumot 

olish uchun yordam berish kerak. 

3. 

Muzey kurgazmasini tashkil etayotganda jamiyatning tarixiy bilimlaridan kanchalik 

xabardorligi saviyasiga axamiyat berish va kurgazmani ilmiy saviyasiga asosan urta me`yordagi 

tashrif buyuruvchilar uchun muljallangan bulishi kerak. Kurgazma tashrif mavzusidan 

jamiyatning xabardorlik saviyasi xar bir mavzu uchun turlicha bulishi tabiiy. Buni urganish va 

kurgazmani ilmiy jixatdan uta murakkab bulib ketmasligiga axamiyat berish kerak. Muvzuning 

ilmiy jixatdan murakkab tomonlarini maxsus ilmiy konferentsiyalarda, seminarlarda urganish va 

namoyish etish ma`kul. 

 

Mavzu kurgazmasini tashkil etishda uni mavzuviy va kompleks mavzuviy tizimini ishlab 

chikish va muzey predmetlarini shu asosda tashkil etish va joylashtirish kerak. 

 

3. Muzeyshunoslik kurgazmasining materiallari asosan kuyidagilardan iborat: 

1. 

Muzey predmetlari muzey predmetlari kurgazmaning asosi-yadrosi xisoblanadi. 

Kurgazmaga kuyiladigan muzey predmetlari asoan kuyidagilarga bulinadi: 

" 

a) moddiy-ashyoviy predmetlar. Tarixiy  muzey kurgazmalarida eng kup uchraydigan 

predmetlar shubxasiz moddiy-ashyoviy predmetlardir. Ular ibtidoiy jamoa tuzimi davridan to 

xizirgi kunga kadar bulib utgan tarixiy jarayonlar va vokealar xakida xikoya kilishi mumkin. 

Bunday predmetlarning  bir kismi  amaliy sanoat, badiiy xunarmandchilik, san`at tarixiga xam 

oid bulishi mumkin. 

" 

B) tasviriy predmetlar. Muzey kurgazmasi mavzuni ochib berishda, ta`sirchanlikda va 

kurgazma mavzusiga oid bulgan dvar ruxi va muxitni tashrif buyuruvchilarga singdirishda 

tasviriy predmetlarning axamiyati katta. Tasviriy predmetlar mavzu uchun kup xollarda faktik 

dalil, isbotlovchi manba sifatida xizmat kilmasligi mumkin. Lekin shunday xollar xam buladiki, 

ular yagona ishonchli isbotlovchi manba bulishi mumkin. Bunday xollarda kupgina 

musavvirlarning uz kuzi bilan kurganlari asosida chizgan suratlari va fotosuratlar bilan yuz 

berishi mumkin. Misol uchun Samarkanddagi Mirzo Ulugbek madrasasining xozir mavjud 

bulmagan turtinchi minorasi, uni uz kuzi bilan kurgan rus musavviri Verishchagin suratlarida 

saklanib kolgan. 

" 

v) yozma materiallar. Yozma materiallar sirasiga tarixiy asarlar, yuridik xujjatlar, 

yorliklar, farmon va buyruklar kiradi. Kurgazmada tarixiy asarlar bilan birgalikda mavzuga oid 

bulgan yuridik xujjatlar - farmon, konun, sud xukmi va boshkalar xam axamiyatga ega. Ular kup 

xollarda kuchli ta`sirvositasi va anik isbotlovchi manba sifatida xam juda muxim. Misol uchun 

---

 

36 

yozuvchi A. Kodiriyning  tergov kilish xujjatlari, tergov jarayoni atni yoki unga "Mutakillik 

ordeni" berilishi xakidagi prezident farmoni.  

" 

G) xujjatli fonomateriallar. Muzey kurgazma larida xujjatli fotomateriallar  ya`ni kuy, 

kushik, nutk va boshkalar xam katta axamiyatga ega. Misol uchun "Mustakillik" mavzusidagi 

kurgazmada  prezidentimiz I.A.Karimovning Uzbekiston mustakilligigi e`lon kilishini fono yoki 

video yozuvi namoyish etilsa katta samara beradi. SHuningdek, muzey kurgazmasi mavzuga 

mos keladigan biror kuy, zarur bulsa shovkin yoki ovozlar fonoyozuvi xalkit bermaydigan 

darajada eshittirib turilsa yanada katta samara beradi, ta`sirchanlik keskin ortadi. 

2. 

Muzey kurgazmasini tashkil etishda yordam beradigan kumakchi materiallar. Bular 

safiga asosan kurgazma tashkil etishda foydalanilgan zarur moslamalar, mebellar va boshkalar 

kiradi. Kumakchi materiallar xatto, zarur xollarda, muzeyga tegishli bulmasligi xam mumkin. 

3. 

Muzey kurgazmasining ilmiy-kumakchi materiallari. Bular safiga asosan muzey 

fondlarida saklanayotgan va shu kurgazma mavzusiga daxldor bulgan ilmiy-kumakchi 

materiallar kiradi. Ular kurgazma mavzusini yoritishda yordam beradigan xaritalar, turli 

chizmalar, diogrammalar bulishi mumkin. 

4. 

Matn va fonosharxlar. Muzey kurgazmasida namoyish etilayotgan eksponatlar va 

kurgazma mavzusini yoritishda, tanishtirishda turli yozma matnlardan va fonosharxlardan 

foydalanish mumkin. Lekin bu matn va fonosharxlarning yozma va fono manbalardan farki 

shuki, ular dalil, isbotlovchi manba emas, balki, fakat sharx beruvchi, izoxlovchi kuchga egadir.

 

 

 

SHuningdek, kurgazma materiallariga turli kursatkichlar xam kirishi mumkin. Ularda 

kurgazma maydonining tuzilishi va yunalishlari kursatiladi. 

 

4. Muzey kurgazmasining ilmiy loyixalarda butun muzey jamoasi va zurur xollarda 

maxsus chakirilgan yordamchi mutaxassislar ishtirok etadi. Muzey kurgazmasining ilmiy 

loyixalash uch yunalishda olib boriladi: 

1. 

Fond bulimlarida muzey kurgazmasini ilmiy loyixalash va tayyorlash kuyidgi jarayonda 

amalga oshadi. Bu yunalishda dastlab muzey predmetlarining kurgazma mavzusiga oidlari tanlab 

olinadi. Sungra kayta tiklash bulimiga utgazilgan muzey predmeti bu erda obdon tekshirilib, 

zarur bulsa kayta tiklash tadbirlari olib boriladi. SHundan keyin muzey predmeti bilan 

ekuskursavod tanishtiriladi va u bilan mashgulotlar utkaziladi. Kurgazma komissiyasi shundan 

sung muzey predmetini kabul kladi va sunggi nazorat-taftish utkaziladi. Ya`ni muzey predmetini 

kurgazmada kanday sharoitda, kancha muddat turishi mumkinligi belgilanadi. 

2. 

Mavzuni ilmiy urganish va tayyorlash. Dastlab kurgazma mavzusiga oid manba va 

adabiyotlar urganib chikiladi. Bu ilm fond bulimlarida, kutubxonalar, arxivlarda olib boriladi. 

Ya`ni mavzu tulik urganiladi. SHundan sung mavzuning anik shakli va ilmiy konseptsiya 

yaratiladi. Navbatdagi ish mavzu tuzilmasini (struktura) va mavzu rejalarini ishlab chikish 

buladi. Mavzu rejalarini tuzishda katrotekalarni urganish zarur. Katrtotekalar yordamida tuzilgan 

mavzuviy rejalar asosida muzey predmetlari va yordamchi materiallar tanlanadi, shuningdek 

ilmiy-kumakchi materiallar tayyorlanadi. Sungra u yukoridagilardan kelib chikib mavzuning 

kurgazmaviy rejasi tuziladi. Aynan shu kurgazmaviy reja asosida yul kursatkichlar, ma`ruza 

matnlari  va me`moriy-badiiy echim loyixasi tuziladi. SHu reja asosida ekuskursovodlar bilan 

mashgulot utkazilib, kurgazma mavzusini ilmiy urganish va tayyorlash nixoyasiga etadi.  

3. 

Me`moriy yunalish. Mavzudan, mavzuning ilmiy kontseptsiyasi va kurgazma rejasidan, 

kartotekalardagi ma`lumotlardan, mavzuviy rejadan kelib chikib kurgazmaning bosh me`moriy-

badiiy echimi umumiy tarzda rejalashtiriladi. SHu echim mavzuviy-kurgazmaviy reja asosida 

mme`moriy-badiiy yochim loyixasi ishlab chikiladi. Sungra aynan shu loyixa asosida montaj 

ishlari olib boriladi, kurgazmani targib kiluvchi taklifnomalar, afishalar nashr etiladi. Aynan shu 

uchinchi yunalishda ilmiy xodimlar, musavvirlar, dizaynerlar va me`morlar birgalikda ish olib 

boradilar.   

 

Tayanch iboralar: 

---

 

37 

 

muzey eksponati, kurgazma materiallari, kurgazma tuzilmasi, kurgazma kompleksi, 

kurgazma tashkil etish uslublari, me`moriy-badiiy echim, vaktinchalik kurgazma, kumakchi 

materiallar. 

 

Nazorat uchun savollar: 

1. 

Muzey eksponati nima? 

2. 

Kurgazma materiallari deb nimaga aytiladi? 

3. 

Kurgazma tuzilmasi xakida ma`lumot bering? 

4. 

Kurgazma kompleksi nima? 

5. 

Kurgazma tashkil etishnikanday uslublari bor? 

6. 

Kurgazma me`moriy-badiiy echimi deganda nimani tushunasiz? 

7. 

Vaktinchalik kurgazma nima? 

8. 

Muzey kurgazmasi kanday talablar asosida tashkil etiladi? 

9. 

Muzey kurgazmasi materiallari asosan nimalardan iborat buladi? 

10. 

Muzey kurgazmasini ilmiy tashkil etish kanday yunalishlarda olib boriladi? 

 

Manba va adabietlar. 

 

1. 

Muzeyshunoslik. Moskva.1988 yil. 

2. 

Muzeyning xarorat-namlik va eruglik tizimi. Moskva.1971 yil. 

3. 

N.Sodikova. Madaniy edgorliklar xazinasi. Toshken.1981 yil. 

4. 

Instruktsiya po uchetu i xraneniyu muzeno`x tsennostey v muzeyax  sistemo`.-

Moskva.1977 yil