O`zbekiston respublikasi oliy va o`rta maxsus ta`lim vazirligi

13-Mavzu: Muzey kurgazmasining me`moriy-badiiy echimi. 

 

 

 

 

 

 

 

Reja 

 

 

I. 

Kirish  

 

II. 

Badiiy loyixalashni tashkil etish. Tayerlov boskichining urni va axamiyati. 

 

III. 

Эkspozitsiyaning bosh karori. 

 

IV. 

Эskiz loyixasi. 

 

V. 

Эkspozitsiya me`moriy-badiiy loyixasini amalga oshirishi. 

 

VI. 

Xulosa. 

 

-"Kirish"- 

Muzey kurgazmasini loyixalash va tashkil etishda uz tarkibiga turli ixtisoslikdagi muzey 

xodimlari, rassomlar, arxitektorlar, dizaynerlar, injenerlar, tarixchi olimlar, iktisodchilar, 

psixologlar, sotsiologlar, pedagoglar, ulkashunoslar, kishlok xujaligi mutaxassislarini 

birlashtirgan mualliflar jamoasi ishtirok etadi. Эkspozitsiyani loyixalashning barcha 

ishtirokchilari ishini uyushgan va rejali tashkil etish, loyixani belgilangan muddatlarda amalga 

oshirilishini ta`minlash uchun ishning izchiligini, xar bir boskichdagi faoliyat xarakterini, loyixa 

xujjatlari tarkibini aniklab olish lozim. 

Sungi yillarda ishlab chikarilgan va ekspozitsiya amaliyotida uz tasdigini topgan me`yorlar 

muzey ekspozitsiyalarini badiiy loiyxalash ishining kuyidagi boskichlarini kuzda tutadi: ob`ektni 

urganish; bosh karorni ishlab chikish; eskiz loyixasini ishlab chikish; ishchi loyixa.  

Me`moriy-badiiy loyixalash ishini boshlash uchun asosiy xujjat ilmiy kontseptsiya xisoblanadi. 

Ilmiй kontseptsiya asosida ekspozitsiyaning bosh karori tuziladi va u Ilmiy kengash yigtltshtda 

muxokoma etiladi va tasdiklanadi. 

Ikkinchi boskich-muzeyning ilmiy jamoasi tomonidan tayyorlangan, kengaytirilgan tematik 

sturktura asosida amalga oshiriladigan eskiz loyixasini ishlab chikishdir. Yangi boskichda 

rassom ekspozitsion materiallar bilan batafsil tanishib chikadi. Эskiz loyixasi xam muzeyning 

ilmiy kengashi va loyixalovchи tashkilotning badiiy kengashi tomonidan kurib chikilishi va 

tasdiklanishi lozim. 

Uchinchi boskich-ishchi loyixalash-muzeyning tematik-ekspozitsion rejasi asosida amalga 

oshiriladi, va me`moriy-badiiy loyixa muallifi raxbarligida ishchi tartibda kurib chikiladi va 

tasdiklanadi. 

Эkspozitsiyaning zamon talablariga javob beradigan me`moriy-badiiy echimini yaratish,-uta 

murakkaб ijodiy vazifadir. Bu vazifaga uz xissasini kushadigan, agar extiyotkorlik bilan 

munosobatda bulinmasa bir butun ekspozitsion obrazni zayflashtirilgan yoki xatto buzib 

tashlaydigan turli xil xarakterdagi ba`zan karama-karshi elementlarni yagona ansablga 

birlashtirish zarur buladi. Muzeylarning loyixalash ob`ekti sifatidagi kupkirraliligi, shuningdek 

rassomlarning ijodiy imkoniyatlari badiiy echimlarning sarkirra va ijodiy izlanishning cheksiz 

bulishini ta`minlaydi. Loyixalash ishini normal borishi va uni yukori darajaga etishida ilmiy 

jamoa va rassomlar urtasida yakin xamkorlik bulishi juda muximdir. Amaliyot shuni 

kursatmokdaki rassomlarni ishga ilmiy loyixalashning birinchi, ekspozitsiyaning ilmiy 

konseptsiyasini yaratish boskichida kushilishi, xamkorlik samaradorligini yanada oshiradi. 

Muddatiga kura bu ishning dastlabki boskichi -"ob`ektni urganish"ga tugri kelishi mumkin. Bu 

davrda rassom muzeyning ilmiy xujjatlari va faoliyati bilan, e`lon kilingan adabiyotlar, yangi 

ekspozitsiyaga oid ishchi materiallar bilan tanishadi, loyixalar muxokamasida ishtirok ishtirok 

etadi, fondlar, vo`stavkalar b-n tanishadi. SHunday kilib tayyorlov boskichining maksadi 

rassomni turli-tuman axborot bilan ta`minlashdir, va keyinchalik ishning samaradorligi uni 

tashkil etilayotgan ekspozitsiyaning xususiyatlarini, uning asosiy goyalarini kanchalik 

tushunchanligiga, manbalar bazasini uzlashtirganligiga kup jixatdan boglik buladi.  

Rassom ekspozitsion xonalar bilan batafsil tanishib chikishi lozim. Muzey xodimlari uni 

binoning ichki planirovkasi xususiyatlaritugrisidagi ma`lumotlar bilan ta`minlashlari lozim. 

---

 

41 

Rassom uchun muzeyga keluvchilarning tarkibi, ularning kizikishlari, espozitsiyaning biror 

kismiga va biror predmetga aloxida e`tibor bilan karashlari xakidagi ma`lumotlar xam muximdir. 

Tomoshabinlar Kontingentida turistlar yoki maktab ukuvchilarini kupchilikni tashkil etishiga, 

asosan yakka tartibdagi tomoshabinga muljallanganligi yoki tula ekskursiya xizmati kursatishga 

karab muzeylarning ilmiy va badiiy echimlarida sezilarli farklar bulishi mumkin. 

 

III. Эkspozitsiyaning bosh karori. 

 

Bir necha zallarda tashkil etiladigan ekspozitsiyalar uchun bosh karor ishlab chikiladi. 

Bosh karorda muallifning badiiy konseptsiyasi, muzey ekspozitsiyasi tuzilishining asosiy badiiy 

printsiplari, uning goyaviy mazmunini obrazli badiiy ochilishi uz aksini topadi. Bundan tashkari 

bir kator anik vazifalar: asosiy mavzularni ekspozitsiyani kurish marshruti buylab zallarga va 

muzey xududiga joylashtirish; asosiy esponatlarni joylashtirish; ekspozitsiyani yoritish va 

ranglar karori printsiplari, jixozlar va aloxida vositalarning umumiy karori, audiovizual va texnik 

vositalardan foydalanish kabilar xal etiladi. 

Bosh karor Ilmiy kengashga kuydagi kurinishda takdim etiladi: 

- 

yirik gaboritli eksponatlar, dekorativ elementlar, me`moriy va tabiiy muxit ob`ektlari 

joylashtirilgan muzey xududi plani; 

- 

 ekspozitsion zallarning asosiy mavzularning joylashuvi va ekspozitsion marshrut 

variantlari bilan birgalikdagi plani ; 

- 

muzeyning asosiy zallari chizmalari. 

 

CHizma materiallar aynan shu vazifani bajaruvchi maket bilan almashtirilishi xam mumkin. 

Эkspozitsiyani bezashda kup jixatdan ekspozitsiyani idrok etish yunalishini beruvchi kirish 

zonasining muximligiga etibor karatish lozim. Rassom shaxar kurilishining xar kanday sharoitida 

uni ajratib olishi va tashkil etishi lozim. U muayyan xududiy va mazmuniy traktovkaga ega 

bulishi kerak. Kirish zonasi shaxar kuchalarining ishchan tashvishli kurinishiga karama-karshi 

ularok bayramona ruxda bulishi mumkin, xaykaltaroshlik yodgorliklari kushilgan xolda 

me`morial xarakterda yoki muzeyning faoliyati, ekspozitsiya strukturasi va boshka 

ma`lumotlarni joylashtirish natijasida tashkil etilgan axborot reklama xarakterida bulishi 

mumkin. Muzey extiyorida er uchastkasi mavjud bulsa, ochik ekspozitsiya tashkil etish 

imkoniyati buladi. Muzeylar extiyorida juda kuplab ochik xavoda namoish etish mumkin bulgan 

eksponatlar buladi. Saklanishiga zarar etmagan xolda xarbiy texnika, kadimgi tosh xaykallar, 

manumental san`at asarlari va xalk xunarmandchiligi edgorliklari namoish etilishi mumkin. 

Bu xududni kuklamzorlashtirish muzey ekspozitsiyais tabiyat bulimlarini tuldiribgina 

kolmasdan, shaxar muxitining zararli ta`siridan ximoyani ta`minlaydi. 

Эkspozitsion mavzularni zallar buylab joylashtirish rejasini tayyorlash xam juda murakkab 

jarayondir. Muzeyning barcha bulimlari odatda kurgazma maydoni, ularni oldilariga kuyilgan 

vazifalarni bajarish uchun etarli emasligidan nolishadi. Bu xolat rassomlar tomonidan juda anik 

xisobga olinishi lozim. 

Bosh karor loyixasini kurib chikish davomida ekspozitsiyani tomosha kilish yunalishini aloxida 

ajratib kursatish lozim buladi. Butun zona va zallar buylab ekspozitsion yunalish matnli 

axborotlarni ukishga kulay bulishi uchun chapdan -unga tomon tashkil etiladi. Tomoshabinning 

yuli kiska, karama-karshi okimlarsiz, aylanmalarsiz, kaytishlarsiz bulishlari kerak. Maxsus 

kurilgan muzey binolarida bu narsalar xisobga olinadi va ijobiy xal etiladi. Moslashtirilgan 

binolarda maksadga muvofik yunalishni tashkil etish juda kiyin kechadi. Ba`zan kirish yuli bitta 

bulganligi sababli karama-karshi okimlardan xoli bulish imkoniyati bulmaydi. Ba`zan 

tomoshabinning xarakat yunalishini sezilarli darajada yaxshilovchi kayta planlashtirishni amalga 

oshirish maksadga muvofikdiр. 

Tarixiy muzeylarda ekspozitsiya tomoshasining izchilligi uchun maksadli yunaltirilgan marshrut 

zaruriyati mavjud buladi. Lekin tomoshabinni kerakli yunalishga yuborish juda ustalik bilan, 

unda ichki norozilikni uygotmagan xolda amalga oshirilmogi kerak. Bosh karorda 

tomoshabinning fe`l atvorini, bir xil ritmda xarakatlanishini tashkil etadigan, ekspozitsiyani 

---

 

42 

idrok etishning ruxiy me`yorlari chegarasida tomosha kilishni ta`minlovchi vositalar kuzda 

tutilgan bulishi kerak. Yirik gabaritli eksponatlar, badiiy-tasviriy vositalar, bezaklar, 

kursatgichlar va bir kator boshka usullar manashu maksadga xizmat kiladi. 

Bosh karor loiyxasida rassom maxsus yaratilgan san`at asarlarini (rang buyok, grafika, 

xaykaltaroshlik) diogramma, ilmiy rekonstruktsiyalarni taklif etishi mumkin. Ularning zaruriyati 

rassom tomonidan asoslanishi va jamoa tomonidan muxokama kulinishi kerak. 

Bosh karor boskichida yoritishning umumiy printsiplari (tabiiy, suniy, aralash, umumiy, 

maxalliy) kurib chikiladi. Intererning bezash va jixozlash tayyorlash uchun material masalasi xal 

etiladi. 

Devorlarni dagal fakturasi ayrim eksponatlar, masalan rassomchilik asarlari amaliy san`at 

asarlariga mos tushmaydi. Oddiy matolar (buz, kop-kanorga ishlatiladigan mato), alak, chit, 

yogoch kuplab etnografik predmetlar uchun fan vazifasini bajaradi; yumshok matolar, 

shuningdek movut, barkut, ipak kabilar zargarlik predmetlariga yaxshi tushadi. Devor va 

jixozlarda yoruglik kaytarmaydigan va yonginga karshi koplamalardan xam keng foydalanish 

mumkin. 

 

    IV. Эskiz loyixasi. 

Эskiz loyixasini ishlab chikish boskichida kuydagi masalalar xal etilishi lozim: 

- 

tematik bulim, ekspozitsion mavzular maydonlarini uzil-kesil taksimlanishi; 

- 

barcha etakchi eksponat va matlarni joylashtirilishi, ularni kursatish uslublari, 

ekspozitsion jixozlarni joy-joyiga kuyish; 

- 

ekspozitsiyaning yakuniy xajmiy-xududiy va rang echimi; 

- 

zallarni, ekspozitsiyani va aloxida predmetlarni yoritish; 

- 

jixozlar va dekorativ elementlar konstruktsiyasining kat`iy echimi; 

- 

audiovizual va texnik vositalarni joylashtirish; 

- 

yondosh xududni yirik xajimli eksponatlar va dekorativ elementlarni joylashtirib 

bezatish. 

 

SHunday kilib rassomning eskiz loyixasi ustida ishlashi-bu bosh karor takliflarini 

aniklashtirilishi, detallashtirilishi va chukurlashtirilishi demakdir. Rassom ekspozitsiyani 

muayyan xududiy chegalalarda yaratadi. Эkspozitsion kamar xajmi odamning urtacha buyi va 

kuzning polga nisbatan joylanishi darajasiga karab belgilanadi. Uning balandligi 2-2,5 metrdan , 

kurish burchagi gorizontal buyicha 25-30 S dan , vertikal buyicha 40 S dan oshmaydi. Mayda 

predmetlarni 70 sm dan pastga joylashtirilmaydi, chunki bu ularni tomosha kilishni 

kiyinlashtiradi.  

 

V. Эkspozitsiya me`moriy-badiiy loyixasini amalga oshirilishi. 

  Muzey ekspozitsiyasining tasdiklangan loyixasini amalga oshirish boskichida mualliflar 

jamoasi ekspozitsiya mazmuni va shaklini tuldirish va aniklashtirish bilan boglik kuplab 

yunalishlarda faol ishlashni davom ettiradi, badiiy ijrochilik ishlarida ishtirok etadi. Bezashning 

manumental dekorativ elementlari, grafik ishlar, audiovizual vositalar-kinofilmlar, poleekran 

programma va boshkalar, mazmuni va estetik tomonlaridan, shuningdek espozitsiya nuktai 

nazaridan kabul kilinadi va baxolanadi. Fotografiya ekspozitsiya san`atining muxim vositasi 

bulib kolmokda, lekin kup jixatdan rejalashtirilgan effekt ijrochilik darajasiga boglik buladi. 

Sungi vaktlarda xonada muayyan predmetli muxid atmosferasini xosil kiluvchi yirik formatli 

fotosuratlardan keng foydalanilmokda. Mualliflar jamoasi ekspozitsiyaning chizmalaridan iborat 

kismini, shuning dek ilmiy-yordamchi materiallarni yaratishga juda jiddiy axamiyat beradi. 

CHizmalar asosiy ma`lumotni elementlar urtasidagi alokalarni kiska va anik etkazib berishi, 

tasvirni oddiylashtirishi, tomoshabinni fikrlanishini tashkil etishi va dikkatini bir joyga 

jamlashga xarakat kilishi lozim. 

Эkspozitsiya montajining boshlanishiga kadar shrift ishi bajariladi. 

---

 

43 

 SHrift va uning kompozitsiyasi matn ta`sirini kuchaytiradi. Matnning xajmi, tipi, shakli, rangi 

va joylashtirilishi masalasini loyixachi rassom xal etadi. Yozuvlar mukammal bulishi 

lozim.Gazeta va kitoblarda ishlatiladigan shriftlardan foydalanish keng kullaniladi. Bunday 

shriftlarga kuz kunikgan buladi va ukish uchun kulay buladi. Kiska va uta uzun satrlardan 

foydalanish tavsiya etilmaydi. 

Badiiy-ijrochilik ishlari bilan bir vakda ta`mirlash kurilish ishlari xam amalga oshiriladi. Bular 

katoriga isitish, yoritish ventilyatsiya tizimi, yongindan muxofaza sistemasini urnitish bilan 

boglik ishlaр kiradi. 

Yaxshi tayyorlangan loyixa ekspozitsiyani kiska muddatlarda montaj kilinishini ta`minlaydi. 

Tayyorlangan ekspozitsiya, muzey ma`muriyatidan, ilmiy tadkikotchilik institutlari va oliy ukuv 

yurtlari vakillari, muzeylar, ijobiy uyushmalar, jamoatchilik tashkilotlarining vakillaridan iborat 

maxsus komissiya tomonidan kabul kilinadi. Komissiya karori akt bilan rasmiylashtiriladi va 

muzey arxivida saklaniladi. 

Montaj ishlari bilan bir vaktda rassomlar ekspozitsiyaning reklamasi uchun materiallarni 

tayyorlashga kirishadilar. Afisha va taklifnoma biletlari mustakil estetik kimmatga ega bulgan 

xolda muzey ekspozitsiyasining xususiyatlarini aks ettirishi lozim. 

 

 

 

Tayanch atamalar . 

 

1. 

Ilmiy konseptsiya. 

2. 

Bosh karor. 

3. 

Эskiz loyixasi. 

4. 

Ishchi loyixa. 

5. 

Kirish zonasi. 

6. 

Эkspozitsiya marshruti. 

     

 

 

 

 

Fodalanilgan adabiyotlar. 

 

1. 

Muzeevedenie. Muzei istoricheskogo profilya. 

   Ucheb.posobie dlya Vuzov po spets. "Istoriya" 

     Pod red K G Levekina, V Xerbsta  -M.; vo`ssh.shk.-1988 

2. 

Kliks RR. Xudojestvennoe proektirovanie ekspozitsii -M.;1978 

3. 

Rojdenstvenskiy K I .Ansabl i ekspozitsiya -L.;1970 

4. 

Sodikova N. Muzeynoe delo v Uzbekistane  -T.; Fan,1977 

5. 

Xudojestvennoe oformlenie muzeev -M,;1982