O`zbekiston respublikasi oliy va o`rta maxsus ta`lim vazirligi

 

 

 

 

 

 

 

1.         Kirish. 

 

 

2. 

Feodalizm davrida ma`naviy boyliklarni tuplash. 

  

3. 

CHor Rossiyasi  mustamlakasi  davrida  muzeyshunoslik xarakati 

 

4. 

Xulosa. 

 

1. 

 

    Urta Osiyo xalklari kadimdan yakin SHark va Garb davlatlari, ya`ni Urartu,Misr, 

Treniya, Bobil, Rim kabilar bilan iktisodiy va madaniy alokalar urnatganlar. Urta Osiyo 

zaminidan utkan mashxur "Buyuk ipak yuli" Markaziy Osiyo va Xindistonni Urta dengizi 

mamlakatlari bilan boglar edi. 

 

Bunday jozibali ulka barcha davrlarda chet el boskichlarining dikkati markazida bulgan. 

SHu sababli takdir takozosi bilanUrta Osiyoning tarixiy kisati juda ogir kechdi. 

 

Doimiy kirginlar tufayli betakror saroylar, guzal shaxarlar, noyob inshoatlar vayronaga 

aylanib, yiginlar bebaxo ma`naviy boyliklar goliblar uljasi buldi. 

 

Muxammad Narshaxiyning guvoxlik berishicha, arablar Poykand janglaridan xisobsiz 

tillo, kumush buyumlar kurol aslaxalar, kimmatbaxo kiyim kechaklardaniborat katta ulja bilan 

kaytganlar. Arab istelosi davrida xazinatuplash ma`naviy boylik jamgarmasi ichida durusrok 

siljishlar bermadi. 

 

Urta Osiyoda mustakil samoniylar davlatiningbarpo bulishi bu birdan uzgariш kildi. Bu 

davrda saroy boyliklaridan tashkari, katta kutubxonalar, arxivlar barpo etildi. Tarix 

guvoxligicha,X asrdagi Buxoro va SHirok amirlari kutubxonalaridainsoniyat yaratgan xamma 

---

 

8 

nodir kitoblar bulgan.gaznaviylar suloloasining asoschisiMuxammad Gaznaviy xali juda 

kupkitoblar tuplaga  

 

Mugul boskini Movorounnaxirdagi tarakkiyoti vayron kildi uning rivojlanishinideyarlи 

yuz yilorkaga surib yubordi. 

 

Oradan 150 yil utgandan sung Urta Osiyoda fan va madaniyat 

 

 kayta kurtaklay 

boshladi. Ayniksa Amir Temur tomonidan yagona markazlashgan davlat tuzilishi va 

samarkandningpoytaxtli kilish katta boyliklariningtuplashiga sabab buldi.Me'moriy yodgorliklar, 

makbaralar masjid va madrasalar saroylar kurildi. 

 

Amir Temur zap etgan mamlakatlardan kadimiy kulyozmalar, xon, amirlarga tegishli 

yozilma va elchilik xujattlari,musulmon dunyosining mukaddas kitobi bulishи 

 

"Qur`on-Usmon qur`oni"ning (VIII asr)nusxasini samarqanda keltirildi. Dunyoga 

mashxur Temur kutubxonasini barpo etdi.Temurning sevimlm nabirasi,sharqning buyuk allomasi 

olimi Mirzo Ulu\bek kutibxonasi yanada boyidi.  

Amir Temurning nabirasi SHoxruxning o`\li shaxzoda Boysunqir Xirot sroy kutubxonasini barpo 

etdi. SHarqshunos olim A.Yu.Yakubovning ta`rificha "Boysunqurning" nozik didi va chuqur 

ilmi tufayli Xirotda shunday katta kutubxona vujudga keldiki unda bir qancha gurux   

nafis surat ustalari, zargarchilar muqovachilar ijod qiladilar. Kutubxonada faqatgina nusxa olish, 

kitoblarni bezash emas balki filologiya, teksitologiya tadqiqotchilari olib berilar edi. 1442 yil shu 

kutibxonada Firdavsiyning "SHoxnoma" sini to`la tekis ko`chirib yozildi. Temuriylar davrida 

tasviriy, amaliy va memorchilik san`atlaridi ulkan namunalarga erishildi. Saroylar, madrasalar, 

manbalar v boshqa binolarni nafis suratlar, naqshlar bezash taraqqiy etdi. Bibixonim masjidi, 

Go`ri amir, SHoxi zinda, Axmad Yassaviy maqbarasi va masjidi, ishratxona, SHaxrisabzdagi 

Oqsaroy, Ulu\bek qurdirgan madrasalar o`zining ulu\vorligi bilan sharq me`morchiligining shox 

asarlari bo`lib ularda xalqimizning yuksakligidir va maxorati aql zakovati namoyon bo`lgan. 

 

Bu davr savdo-sotiq xunarmandchilik shunchalar rivojlangan ediki Buxoro, Samarqand 

ustalari tomonidan ishlangan buyumlar dunyo bozorida yuqori baxolanar edi. Xirot 

usmonlarining  

Zargarlik buyumlari Samarqand, Buxoro duxobasi katta shuxratga ega edi. Temur davrida 

Movorounnaxr ustalarining ijodiy kurigi bo`lib turardi. 1469 yili Ali Isfoxoniylarning san`atiga 

ta`rfiga sazovor bo`ldi. Usta Guldon idishning ko`rgazmaga qo`yadi. Bu guldonda 32 

xunarmandning ish uslubi kursatilgan edi. 

 

Xunarmndlar o`z maxoratlarini yangi qurilgan masjid, maqbara va boshqa inshootlarda 

namoyon etar edilar. Masalan Bibixonim masjidi uchun ustalar tomonidan ishlangan shamdonlar 

va masjid darvozasi kandakorlik san`atining chuqqisi edi. Axmad Yassaviyning maqbarasi uchun 

Pabrizlik usta Abil Al-Azizning toifali mis qozon yasagan (1391yil) shamdonlarni va qandillarni 

esa Isfaxonlik usta yasagan edi. Go`ri Amirning 1405 yil Temur qurilgandan keyingi ichki 

ko`rinishi "Xarbiy memorlar muzeyni"  eslashar edi. Maqbaraga qo`yilgan xar bir buyum nodir 

tarixiy va madaniy yodgorlik edi. Tarixchi Arab SHoxining yozilishicha "Maqbara ichiga 

soxibqironning" ishchilari, devorlarga qurol yaro\lari  osilgan edi. Bu qurollar olishi kumishdan 

yasalgan bo`lib qimatlilar la`l yoqut shamlari bilan bezalgan edi. Maqbara gumbazi ostida 

osmondagi yulduzlarni eslatuvchi olish, kumush qandillar osilgan edi. Bishsha qandil 4000 

misqol tilladan yasalgan erga maqbara o`lchovida inom va duxoba gilamlar solingan edi. 

Temuriylar sulolasidagi Xusayn Bayqaro Hirotni go`zal binolar. Masjid. Madrasalar bilan obod 

etdi. SHe`riyat sultoni Alisher Navoiy bilan birga Hirotni shoiru fozillar bo\iga aylantirildi. SHu 

davrda tarixchi Xondamir,buyuk- mo`yqalam soxibi Kamollidin Bexzod ijod qildilar. Bu davrda 

xirom minoralarga san`at ustalari maktabi vujudga keldi. Sanoqsiz qo`lyozmalar ist'dodlilar 

tomonidan ko`chirildi va zarxarlar bilan bezatildi. SHarqshunos olim A.Yu. Yakubovskiyning 

yozishicha A. Navoyining juda katta, nodir qo`lyozmalarga boy shaxsiy kutubxonasi bo`lgan Bu 

kutubxonadan tarixchi Xondamir,musavvir Bexzod va boshqa olimu, fozillar foydalanganlar. 

Buxoro,Xiva xonliklarida xam nodir qo`lyozmalar,minorallar kompiyasini to`plab saroy va 

shaxsiy kutubxonalar barpo etish odat bo`lgan edi. Xiva xoni Muxammad Raxim II kutubxona, 

barpo etib uni dunyoning xar chekasidan keltirilgan nodir qo`lyozmalar bilan belgilanib borar 

---

 

9 

edi. O`rta Osiyoda birinchi bo`lib Xivadatashkil qilib, san`atni rivojlantiradi. XIX-asrda Xiva 

xonligi o`zining kitob xazinasi bilan dunyoga mashxur bo`ladi. Bu erda Arab, Fors, Tojik 

tilaridagi qo`lyozmalar o`zbek tiliga tarjima qilingan. Qo`qon xonligidaxam boy kutubxona 

bo`lib, nodir qo`lyozmalarga ega edi. Bu davrda O`rta Osiyoning yirik shaxarlari: Far\ona, 

Buxoro, Qo`kon, Toshkentda va boshqa shaxarlarda kitob ixlosmandlari bo`lib ular juda katta 

mabla\ sariflab butun umrnodir qo`lyozmalar yiqqanlar. Masalan Toshkentda Jo`rabekning 

shaxsiy qo`lyozmalar kollektsiyasi mashxur edi. Boqijon boy, Qozi Muxiddin,Andijondagi 

Dukchi eshon kutubxonalari,Buxoroda yashagan kozi SHarifjon maxsum ziyoni kutubxonasi va 

undagi qo`lyozmalar nodirligi va qadimiyligi bilan mashxur edi SHunday qilib yuqoridagi fanlar 

asosida shunday xulosaga kelish mumkinki Urta Osiyo diyorida moddiy va ma`naviy 

yodgorliklarni tuplash asriy an`ana bulib milliy xususiyatlarga, islom dini urf-odatlariga rioya 

kilgan xolda amalga oshirilgan Urta Osiyolik buyuk allomalarning komusiy shox asarlari XII-

asrdanOvrupo mamlakatlarida lotin tiliga tarjima qilib dunyo fani rivojiga katta xissa qo`shdi. 

SHarq mamlakatlarida esa bu shox asarlar kutubxona olish fondiga aylandi. Kelajag avlod uchun 

avaylab saqlandi. Qadimdan ovropalik olimlar xukumdorlar O`rta Osiyo xonlarini 

tarixi,madaniyati va modiy yodgorliklarini egallashga xarakat qilardilar Keyingi davrga kelib 

O`rta Osiyodagi faqat erli mualliflarining qo`lyozmalari emas, balki sharqdagi daxolarining 

kamlarigina ma`lum, Ammo o`zi topilmagan asarlari xam xuddi shu erdan chiqish mumkin 

degan muloxazada bo`ldilar.  

 

Darxaqiqat ularning taxminlari to`\ri chiqdi va izchil olib borilgan xarakatlari natijasida 

O`rta Osiyoning ma`naviy xazinalari Ovropa, Osiyo davlatlarining mulkiga aylandi. Bu ishlar 

xilma-xil yo`llar bilan amalga oshirildi.Xonliklarga kelgan elchilar sov\a sifatida 

berildi,savdogarlar ataylab kelgan sayyoxlarni xarakatlari o`rnidagi vositachilar orqali va 

bosqinchilik xarakatlari tufayli xorijiy mamlakatlarga chiqa boshladi. Masalan 1740 yili Эron 

shoxi Nodir shox O`rta Osiyoni bosib oladi va Amir Temur maqbarasidan ko`p yodgorliklarni 

oladi. A. Temur qabri ustidagi kefriy toshi, Soxibqironing maqbaraga qo`yilgan oltin sonli qilich 

va qalqonlari,qabr ustiga qo`yilgan Qur`onni Samarqanddan bosib olgan be xisob o`ljalari ichida 

olib keladi. Ammo Temur qabir toshi yo`lda sinib qolganlii sababli tezlikda qaytaradi.  

 

1831-1833 yillarda Ost-Indiya kompaniyasining lieytenanti Aleksandir Bors Buxoroda 

yashaб qadimgi tilla va kumush tangalarini yi\adi va 200 dan ortiq nodir komplektsiyasini barpo 

etib, Britaniya muzeyiga taqdim etadi. Xozir bu komplektsiya bebaxo xisoblanadi.  

 

O`rta Osiyo boyliklarini Rossiya mulkiga aylantirishda rus olimlari ayniqsa jonbozlik 

kursatdilar.  

 

Peterburgdagi Osiyo muzeyining direktori sharqshunos olim X.O.Frenk 1834yil O`rta 

Osiyodan izlab topilishi mumkin bo`lgan. SHarq mualliflariga mansub "Yuz asarning" 

xronologik ro`yxatini tuzib chiqdi. 

 

1869 yildan plashli o`lja yi\ish choralari ishlab chiqildi. Saldat ofitserlar qullariga 

Peterburgga yozilgan tavsiyanoma berilib, qanday narsalarga axamiyat berishlik ko`rsatilgan edi. 

 

1869 yili Samarqanddan Turkistonning birinchi general-gubernatori K.P.fon Kaufman 

musilmon dunyosining muqaddas kitobi VII asr Kufa qo`l yozma yodgorligi "Usmon Qur`oni" ni 

peterburgga imperatorga jo`naydi.  

1870 yili Buxoro amiri fuqorolarini bostirish baxonasidagi xarbiy yurishda SHaxrisabz va Kitob 

bekliklariga qarashli joylardan 97 jild qadimiy qo`l yozmlar topib olindi.  

 

Xiva xonlikning saroyi talantaroj qilindi. Xonning shaxsiy 200ta pul yasaydigan qolib 25 

put tilla va kumush, xon muxri 200 dan ortiq qadimiy tangalar bexisob qimmatli toshlar va 

zargarlik buyumlari Peterburgga jo`natildi. 

 

 Qoqon xonligi xazinasi qismati xam shunday bo`ldi. 

 

1985 yilda Toshkentda arxeologiya, etnografiya va anrologiyani sevuvchilar to`garagi 

tashkil etlib unga Bartol'dning shogirdi boshchilik qildi. 

 

1898 yilda Andijon qo`z\olonining sarkari Dukchi Эshon kutubxonasi musodara qilindi. 

Undagi 194 nodir qo`lyozma tezlikda Peterburga jo`natildi. 

---

 

10 

 

Rus tarixining namoyondalari o`zlarining Turkistonda olib borgan ilmiy va 

yodgorliklarini to`plash ishlarida maxalliy muxlislarga tayan dilar.Masalan: Samarqandlik Mirzo 

Qosimov, toshkentlik savdogar Akram Asqarov, Samarqandlik Mirzo Abdulla , Buxoriy, 

entograf SHoximardon Ibroximov,Samarqandlik Abu Said Maxsum, arxiolog olim Turdi 

Mir\iyosov va boshqalar. 

 

CHor xukumati Turkishon o`lkasi xalq ommasiga milliy jixatdan o`zini anglash uchun 

imkoн bermas edi,chunki ular orasida tarixiy bilimlarni keng tashviqot qilish va ular etiborni 

qadimiy yodgorliklar qimattiga jalb etish chorrizmning mustamlakasiyosatiga putur etkazadi, 

deb xisoblar edilar. Lekin O`rta Osiyoni o`z mustamlaka mlki deb bilgan chorrizm beqiyos 

boyliklarni o`zlashtirish uchun Turkistoni ilmiy asosda o`rganish zarurligini yaxshi tushinar edi. 

 

Qisqa vaqtichidaulka miterologiyasi, zoologiya,kumizmatiksi etnolografiya,flora,fauna 

dunyosiga oidatalib kolektsiyalar to`pladi. 

 

SHu munosabat bilan tarqoq komplektsiyalarni birlashtirish va ularni Peterburgga 

tvxtalishi uchun saralash markazi lozim bo`lib qoladi.Buning uchun qulay markaz muzey 

xisoblanibo`lkada muzey tashkil etish masalasiko`tarildi. Jumladan A, P, ferdchenko Turkiston 

general- gubernatoriga tayyorlangan axborotda "Turkistonni"muvoffaqiyatli rivojlantirishi uchun 

u bilan asosli ravishda tanilib chiqish kerak,muzey esa Buning esa yaxshi vositasidir", deb 

yozgan edi. 

 

1876 yilda birinchi bo`lib Toshkent muzey (xozirgi O`zbekiston tarixi davlat 

muzeyi)ochildi. 1896 yili Samrqand, 1898 yili Ettisuv,1899 yili Far\ona va Kaspiy orol 

(Ashxaobod) o`lka muzeylari barpo etildi. Muzeylarda xar xil aaralash quralash ekspanashlar 

bo`lib etnografiya, texnika,tabiat tarixi,arxiologiya,qishloq xo`jaligi, maxaliy qurol yaroqlar, ip-

gazlamalar,kitoblar, yozuvqurollari qo`yilgan edi.  

 

1917 yil oktyabr'to`ntarilishdan keyinmuzeylarni qayta tashkil qilish bilan bu xasharda 

yangи muzeylar xam tashkil etildi. 1922 yilda O`tish va san`at yodgorliklarini saqlash 

komisiyasini  Turkoм staris tuzildi. 

 

Agar Rossiyada 1918-1923 yillar davomida 250 dan ortiqyangi muzeylar tashkil etilgan 

bo`lsaTurkistonda bu ko`rsatkich 4 tani tashkil etdi. 

 

Keyingi yillarda xam talonchilik va noxaqlik shu tariqa davom etib keldi.