O`zbekiston respublikasi oliy va o`rta maxsus ta`lim vazirligi

7-Mavzu: Davlat muzey  fondi. Muzey ashyolarini urganish. 

 

 

 

 

 

 

REJA 

 

1 

"Muzey fondi" tushunchasi. 

 

2 

Muzey fondini ilmiy tashkil etish. 

 

3 

Muzey fondi ishining asosiy yunalishlari. 

 

4 

Muzey ashyolarini urganish uslubiyoti. 

 

 

Muzey faoliyati, ishi muzey fondi asosida yuritiladi. Bu ishning amalga oshirish va 

kimmati muzey xodimlarining manba tugrisidagi bilimlarini, manbaning madaniy kimmati, 

xissiy ta`siri, tarixiy jarayoni xakidagi ma`lumotlarni aniklash va oydinlashtirish yulidagi sa`yi 

xarakatlari bilan belgilanadi. Manbani sotib olish, saklash, tadkik etish, uni ilmiy va ta`lim-

tarbiya ishiga tadbik etish esa yanada muxim vazifa xisoblanadi. Muzey fondi utmishi, xozirgi 

zamon va kelajakni boglovchi, uygunlashtiruvchi manbadir. Muzey fondining arxiv va 

kutubxona fondlaridan farki shundaki, u tarixiy jarayonni kompleks xujjatlashtiradi. Muzey 

uchun ma`lumotning xajmi va mundarijasi, predmetning joylashishigina predmetning tabiati, 

uning kaysi maksadda kachon va kanday yigilganligi tugrisidagi ma`lumotlar xam muximdir. 

Predmetning tabiatiga, uning ma`lumot berish imkoniyatiga kura tarixiy manbalar kuyidagi 

turlarga bulinadi: 

a) moddiy manbalar; 

b) tasviriy manbalar; 

v) yozma manbalar; 

g) fonoyozuv va kinofil'mlar. 

 

Moddiy manbalarga moddiy madaniy yodgorliklar - mexnat kurollari, xarakatlantirish 

moslamalari, maishiy predmetlar, kurollar v.b.lar kiradi. Moddiy manbalar fakat predmetning 

tarkibidangina ma`lumot bermay, uning shakli, kurilishi, ulchovi, ogirligi, rangi v.b.lar xakida 

ma`lumot beradi. Ular yana usha davr tarixiy jarayon, madaniyati, ilmiy yutuklar xakida xam 

ma`lum ma`noda tasavvur xosil kiladi. Moddiy manbalar mavxum tushuncha emas, balki anik 

tushunchalar xosil kilish imkoniyatini beradi. 

 

Tasviriy manbalar turli buyok, fgura, belgi v.b. narsalar vositasida yaratilib, ular 

musavvirlik ishlari, grafika, xaykaltaroshlik, badiiy plakatlar va fotografiya maxsulotlari kiradi.  

Bu tasviriy manbalar vokealar xakida, portretda aks etgan shaxslarxakida, plan va kartalar esa 

anik geometrik shakl, ulchov xamda geografik joylashuv xakida ilmiy ma`lumotlar beradi. 

 

Yozma manbalar suz va belgilar yordamida ma`lumot berib, ularga yilnomalar (letopis'), 

solnomalar, konunlar majmui, siyosiy partiyalar xujjatlari, statistika materiallari, ilmiy ishlar, 

---

 

24 

adabiyotlar, publitsistik asarlar, nodir kitoblar v.b.lar kiradi. Yozma manbalar turfa va keng 

ma`lumot berish imkoniyatiga ega. Ularni 3 guruxga bulib urganiladi: 

a) ilmiy va ish yuritish xakida ma`lumot beruvchi(konunlar, siyosiy va statistik xujjatlar, ilmiy 

izlanishlar); 

b) estetik manbalar (badiiy adabiyotlar); 

v) umumiy ma`lumot beruvchi manbalar (publitsistik asarlar, memuarlar, yilnomalar va 

solnomalar).  

 

Fonoyozuv va kinofil'mlar muzey predmetlari orasida muxim urin tutadi. Fonoyozuvlarda 

musika, ma`lum shaxsning nutki, kurilish ishi shovkini, ukishdagi ma`lum talaffuz yoki 

san`atkorlarning ijro etgan kuylari aks etgan bulishi mumkin. Kinofil'mlar ovozli va ovozsiz 

bulishi mumkin. Fonoyozuv va kinofil'mlar muzey  fondining maxsus, sermaxsul guruxi 

xisoblanadi. 

 

2. Muzey fondidagi premetlar: a) nodir predmetlar va b) tipik muzey predmetlariga bulinadi. 

Muzey predmetlari ma`lumot mazmuniga, kimmatigagina emas, uning xayratnarli xususiyatiga 

kura xam  farklanadi. Bunda predmetning  kanday kimmatbaxo  materildan  ishlanganligi emas, 

balki  uning yukori ekspressiv xususiyati  muxim.  Demak, shunday muzey uchun muxim 

axamiyatga ega buyumlar nodir buyumlar  xisoblanadi. Tipik  predmetlarga  turdosh, kup 

uchraydigan  muzey  predmetlari  kiradi. 

 

Muzeyning ilmiy-kumakchi   materiallariga, muzey predmetlari safiga kirmaydigan, lekin 

uni urganish va namoyish etishga yordam beradigan materiallar kiradi. 

Ular asosan 4 guruxga bulinadi: 

1. 

Muzey predmetlarini tashki kurinishini tiklashga, asl nusxalarini kayta uz xoliga 

keltirishga yordamlashadigan materiallar. 

2. 

Muzey predmetining tuzilishini aniklashga, tadkik etishga yordam beradigan materiallar 

(rentgen). 

3. 

Muzey predmetlarini uzaro alokasini urganishga yordam beradigan materiallar (masalan: 

sxemalar, matolarni tukish usullarini kursatadigan).                                                                                              

4. 

Anik bir tarixiy vokeani urganishga yordam beradigan materiallar-diagramma va 

xaritalar, chizmalar. 

 

 

 

Muzey fondlari uz navbatida kuyidagi 4 talabga javob berishi kerak: 

1. 

Muzeylar fondi uz soxasiga karab tashkillashtirilishi kerak. M: arxeologiya, etnografiya, 

ulkashunoslik v.b. 

2. 

Fondining shakllanishi tarix va muzeyshunoslik  fanlarining yutuklariga mos bulmogi 

kerak. 

3. 

Fondlarni doimiy va maksadli ravishda tuldirib, boyitib borish zarur. 

4. 

Fondlar ilmiy  tashkil etilishi shart. 

 

II. Muzey kollektsiyalarining kimmati uning mikdori va sifati bilan belgilanadi. Bu kollektsiyalar 

kaysи davr, vokea, xodisa, manbaga tegishliligi; uning kurilishi, asosi, tasviriyligi, maishiy-

sotsial xususiyati, davri va joyi , kimmatli berajak ma`lumotiga karab ilmiy printsip asosida 

guruxlanishi lozim. SHungа kura muzey fondi kuyidagi turlarga bulinadi: 

1. 

Asosiy fond - tarkibiga kolletsiyaning asosini tashkil kiladigan, muzey faoliyatini tula 

ochib beradigan predmetlar kiradi. 

2. 

Almashtiruv fondi - unda muzey kam extiyoj sezadigan predmetlar urni egallaydi, ya`ni 

muzey faoliyati uchun unga muxim bulmagan ashyolar kiradi. 

 

  

3. 

Kollektsion fond - muzey fondining asosini. Yadrosini tashkil etadi. Unda yagona nusxa 

yoki nusxalar ichida eng yaxshi nusxa  saklanadi. 

4. 

Dublet fond - asosan tipik predmetlardan tuziladi 

 

---

 

25 

3. Muzey fondi ishining asosiy yunalishlari. Fond ishini asosiy maksadi muzey predmetini tadkik 

etish va urganish, saklash va foydalanish uchun zarur sharoitlarni yaratish, fond ishi nazariyasi 

va uslublarini ishlab chikarishdir: 

1. 

Muzey kollektsiyasini tuldirib borish. Bizni urab turgan olamdagi predmetlar orasida 

muzey axamiyatiga moliklarini tanlab borish. 

2. 

Muzey predmetlarini xisobga olish. Xisobga olish natijasida predmet muzeyning xukukiy 

ximoyasiga utadi. 

3. 

Muzey predmetlarini saklash. Muzey predmeti va ilmiy-kumakchi materiallarni fizik 

saklash, zarur bulsa tiklash ishlarini olib borish. 

4. 

Fondni urganib borish. Fond bulimlarini urganish va yangi bulimlarni tashkil etish 

borasida izlanishlar olib borish. 

5. 

Fond ishi buyicha konsultatsiyalar tashkil kilish. 

6. 

Muzey predmetlarini  urganish.  

 

 

4. Muzey predmetlarini urganish uslublari. Muzey predmetlarini urganish fondi ishining 

asosiy yunalishi bulib, aniklash, turkumlash va tartiblashtirish, sharxlash vazifalarini uz ichiga 

oladi.  

" 

Aniklash jarayonida muzey predmetining - xom ashyosi, ulchami, ogirligi, rangi, 

tayyorlanish uslubi, ijtimoiy, etinik, mualliflik mansubligi v.b. jixatlari urganiladi. Yukorida 

ta`kidlangan jixatlarni urganish xam katta axamiyatga ega. Misol uchun mexnat kurolini tosh, 

bronza yoki temir davriga oid ekanligini aniklashda yordam beradi. 

" 

Turkumlash va tartiblashtirish kuyidagi belgilarga karab olib boriladi: 

1. 

Umumiy turkumlash. Predmetlarni avval turlariga karab, sungra aloxida belgilarga 

muvofik bulish, taksimlash. 

2. 

Xronologik jixatdan turkumlash akki kurinshda buladi: a) predmet yaratilgan davr 

buyicha; b) predmet foydalanilgan davr buyicha. 

3. 

Geografik jixatdan turkumlash xam ikki kurinishda buladi: a) predmet yaratilgan xudud; 

b) predmet foydalanilgan xudud buyicha. 

4. 

Эtnik mansubligi asosida. 

5. 

Ijtimoiy mansubligi asosida. 

6. 

Mualliflik mansubligi asosida. 

7. 

Nom, ism belgisiga karab asosan anik shaxslarga tegishli predmetlarga turkumlanadi. Bu 

jixat xotira muzeylari uchun muxim. 

8. 

Ashyoviy turkumlash asosan ashyoviy manbalar buyicha olib boriladi. 

9. 

Mavzuviy turkumlash. 

10. 

Tarmoklar buyicha turkumlash. 

" 

Izoxlash. Muzey predmetlarini izoxlash juda katta axamiyatga ega bulib, predmet xakida 

kushimcha kuplab ma`lumotlarni yigishni va urginishni talab etadi. Natijada predmet 

foydalanilgan, yaratilgan davr xakida tula tushuncha xosil buladi. 

 

Tayanch iboralar: 

muzey fondi, Davlat muzey fondi, fondi ishi, fondni ilmiy tashkil etish, fond talablari, xisobga 

olish, turkumlash, tartiblashtirish, saklash, muzey predmetini urganish, muzey predmetini 

urganish uslublari. 

 

Nazorat uchun savollar: 

1. 

Davlat muzey fondi nima? 

2. 

Muzey fondi nima? 

3. 

Muzey predmeti necha turga bulinadi? 

4. 

Muzey fondi kanday bulimlarga bulinadi? 

5. 

Tipik predmetlarga kanday predmetlar kiradi? 

6. 

Nodir predmetlarga kanday predmetlar kiradi? 

---

 

26 

7. 

Muzey predmetini urganish deganda nimani tushunasiz? 

8. 

Muzey pedmetini xisobga olish kanday axamiyatga ega? 

9. 

Muzey predmetini turkumlash va tartiblash nima? 

10. 

Asosiy va almashinuv fondlari nima? 

 

Adabiyotlar.    

1. 

Muzeevedenie. M.1988 g. 

2. 

N. Sodikova. Madaniy yodgorliklar xazinasi. T.1981 yil. 

3. 

Kirienko E. M. Istoricheskiy muzey.  M.1984 g.