O`zbekiston respublikasi oliy va o`rta maxsus ta`lim vazirligi

6-mavzu: Muzeylarning ilmiy-tadkikotchilik faoliyati. 

 

 

 

 

 

REJA. 

 

1. 

Muzey  tadkikot markazi sifatida. 

 

2. 

Tadkikotchilik faoliyati asoslari. 

 

3. 

Tarixiy muzeydagi muzeyshunoslik tadkikoti. 

 

 

Muzeylarning eng asosiy ijtimoiy vazifalaridan biri ilmiy tadkikot ishidir. Juda kup ilmiy 

tadkikot institutlaridan farkli ularok ravishda muzeylarning ilmiy tadkikot ishlari uziga xos 

xususiyatlarga ega. Uning uziga xosligi asosan shundaki, muzeyda olib boriladigan ilmiy 

tadkikotlar juda keng tarmokli bulib, uz navbatida uning natijalari kup tarmoklarga ta`sir etadi. 

Bu ilmiy tadkikotlar biror-bir tarixiy manbani urganish maksadida, shuningdek, tarixiy 

manbalarni yoki bir turdagi muzey predmetlarini konservatsiyalash, restavratsiya kilish,  saklash, 

kuriklash, xizmat kursatish maksadida xam bulishi mumkin. Tadkikot ishlarida soxaga kura 

deyarli barcha fanlar, jumladan pedagogika, psixologiya, sotsiologiya fanlarining xam uslublari 

kullaniladi. Muzey predmetini urganishga yunaltirilgan ilmiy tadkikot ishlarida shu predmet 

taalukli bulgan fanlar uslublaridan foydalanilsa, shu predmetni muzeyshunoslik nuktai nazaridan 

tadkik etganda yoki umuman muzeyshunoslik tadkikotida zarur bulgan tabiiy fanlardan tashkari 

yukorida ta`kidlaganimizdek, pedagogika, psixologiya, sotsiologiya fanlarining uslublaridan 

foydalaniladi. Muzeylarning tadkikotchilik faoliyatiga e`tibor kundan-kunga oshib bormokda. 

1968 yil Irji Neustupniy uzining "Muzey i issledovanie" asarida muzeylarni uziga xos ilmiy 

tadkikot instituti deb baxolagan edi. IKOM (Xalkaro Muzeylar Kengashi) - YuNESKO 

koshidagi muzeylar faoliyatini koordinatsiyalashtirish buyicha xalkaro markaz - uzining 1978 

---

 

21 

yilga kengashida muzeylarning tadkikotchilik faoliyatini urganib, bundan buyon shu jarayonni 

doimiy kullab-kuvvatlab, nazorat kilib borishni uz oldiga asosiy maksad kilib kuygan edi. 

 

 

2. Muzeyning tadkikotchilik faoliyati asosi bulib, agar bu faoliyat muzey predmetini 

manbaviy nuktai nazardan urganishga yunaltirilgan bulsa, muzey fondlarida saklanayotgan 

moddiy, tasviriy va yozma muzey predmetlari xizmat kiladi. Muzeyda olib borilayotgan tadkikot 

ishlarini shu nuktai nazardan uch guruxga bulish mumkin: 

" 

muzey predmetlarini umumtarixiy nuktai nazardan tadkik etish. Muzeyda saklanayotgan 

yoki muzey fondiga yangi kabul kilingan predmetlarning paydo bulish joyi va davri, uning 

muallifi хамда shu predmetdan foydalangan davr aniklanadi. Aynan shu jixatlar predmet ya`ni 

tarixiy manba xakida fikr yuritishda asos bulib xizmat kiladi. CHunki, tarixiy manbaning, misol 

uchun, yozma manbaning muallif tomonidan yozilgan davri va etib kelgan nusxaning xattotlar 

tomonidan kuchirilgan davr urtasidagi fark, muallifning shu manbada yoritilayotgan vokealarga 

kanchalik daxldorligi xakidagi ma`lumotlar shu manbaga bulgan ishonch darajasiga xam ta`sir 

kiladi. Bu misolni muzeyda saklanayotgan barcha tarixiy manbalarga nisbatan kullash mumkin. 

" 

Komplektlash jarayonida umumtarixiy tadkikot. Muzeylarni komplektlab borish fakat 

muzey predmetlari kollektsiyasini tuldirib borish uchungina emas, balki tarix fanining bunday 

keyingi rivojlanishi uchun xam zarurdir. SHundagina muzey kurgazmalari asl-nusxa muzey 

predmetlari bilan ta`minlab boriladi. Lekin bu boradagi eng muxim vazifa komplektlash 

kontseptsiyasini ishlab chikishdir. Muzey fondini komplektlash kontseptsiyasini ishlab chikish, 

ayniksa, zamonaviy muzey predmetilarini tuplash uchun juda muximdir. CHunki bugungi kun 

xam ertaga tarixga aylanadi. Lekin bu bugungi kunga oid xamma narsani muzeyga kabul kilish 

zarur degani emas, albatta. Aynan kanday predmetlarni muzey fondiga kabul kilish zarurligi 

muzey fondini komplektlash kontseptsiyasida kursatilgan bulishish shart. Komplektlash 

jarayonida tadkikotchilik faoliyatida turli uslublardan foydalaniladi. Ular ichida eng muximi va 

kup samara beradigani dala tadkikotidir. Bu uslub asosan arxeologiya, etnografiya, 

san`atshunoslik va boshka bir kator fanlar yunalishida kullaniladi. Arxeologlar turli xududlarda 

kazilma ishlarini olib borib muzey fondlarini asl-ilmiy predmetlar bilan tuldirib borsa, 

etnografiya va san`atshunoslik turli kishloklarda xozirgi kunda xam saklanib kolgan, tarixiy va 

ilmiy axamiyatga ega bulgan kuplab ma`lumot va ashyolar tuplab, muzey fondini yanada 

boyitishlari va uz navbatida fan rivojiga katta xissa kushishlari mumkin. 

" 

Tarixiy eksponatlarni ilmiy tayyorlash. Muzey kurgazmasini tashkil etish muzey 

faoliyatining yana muxim kirralaridan biridir. Muzey kurgazmasi ilmiy asosda tashkil etilishi va 

kurgazma eksponatlari joylashuvi xam tarixiy nuktai nazardan tugri bulmogi kerak. Ma`lum bir 

mavzular buyicha shoshilinch kurgazmalar tashkil etish zarur bulib kolgan xollarda esa ba`zi bir 

maxsus eksponatlarni tez va chukurrok urganish, yangi predmetlarni eksponat sifatida tayyorlash 

lozim buladi. SHuningdek, mavzuni yaxshirok yoritish uchun ilmiy-kumakchi materiallar 

(xarita, chizma, jadval va boshkalar)ni tayyorlash xam kerak buladi. Demak, tarixiy 

eksponatlarni kurgazmaga tayyorlash xam kerak buladi. Demak, tarixiy ekmponatlarni 

kurgazmaga tayyorlash ilmiy asosda tashkil etiladi va ma`lum bir ilmiy tadkikotlar olib borishni 

talab etadi. 

 

 

3. Muzey faoliyatida muzeyshunoslik tadkikoti xam muxim axamiyatga egallaydi. 

Muzeyshunoslik tadkikotiga muzey faoliyatini yanada yaxshilash, muzey predmetidan yanada 

samaralirok va faolrok foydalanish, muzey predmetini saklash va kuriklash ishini yaxshilaш 

soxasidaga tadkikotlar majmui karadi. Muzeyshunoslik tadkikoti kuyidagi yunalishlarda olib 

boriladi: 

1. 

Fondni muzeyshunoslik nuktai nazaridan tadkik etish. Bu yunalishda asosан muzey 

fondini komplektlashning umumiy konseptsiyasini ishlab chikish, uning shakl va uslublarini 

aniklash, yigish va saklash ishi buyicha xujjatlashtirish nizomlarini ishlab chikish, muzey 

predmetlarini fond bulimlariga joylashtirish buyicha ilmiy tadkikotlar olib boriladi. Bu 

---

 

22 

tadkikotlar natijasi fond ishini yanada yaxshilash, ularga predmetlarni va ilmiy kumakchi 

materiallarni tugri joylashtirishga olib keladi. 

2. 

Muzey fondlarini saklash, kuriklash yunalishidagi tadkikotchilik. Muzey faoliyatining 

asosiy yunalishlaridan biri muzey predmetini kelgusi avlodlarga etkazish uchun saklash va 

kuriklashdir. Bu soxani yanada rivojlantirish doimiy izlanishlarni talab etadi. Bu borada 

konsevatsiyalash va kayта tiklash ishlari xam olib boriladi. Faoliyat natijasini yanada yaxshilash 

esa tabiiy fanlar yutuklaridan doimiy xabardor bulish va ulardan keng foydalanish, kuplab 

tajribalar olib borish vazifasini kuyadи. 

3. 

Muzey kommunikatsiyasi yunalishidagi tadkikotchilik. Bu yunalishdagi tadkikotchilik 

uziga xos xususiyatlariga kuyidagi guruxlarga bulinadi: 

" 

kurgazmalilik yunalishidagi tadkikotlar muzey eksponati fakat ilmiy axborot berish 

kobiliyatiga emas, balki uziga xos tomoshaboplik, kurgazmalilik xususiyatiga xam ega bulishi 

kerak. Muzey kurgazmasi badiiy-me`moriy jixatdan mukammal echimga ega bulishi, 

tomoshabin didi va saviyasi talablarga javob bera lishi xam zarur. Muzey kurgazmasini badiiy-

texnik echimini ishlab chikayotgan paytda tomoshabinlarning jismoniy imkoniyatlarii xam 

xisobga olinishi xam muxim axamiyat kasb etadi. Misol uchun eksponat joylashtirilayotgan 

paytda tomoshabinlarning urtacha buyi, kurish kobiliyati, kurish maydoni, maydonni yoritilish 

mikdori, tomoshabinlar yunalishi (marshruti) va boshka jixatlar e`tibordan chetda kolmasligi 

shart. Aynan shu yunalishdagi muzey faoliyatini rivojlantirib borish bir kator tabiiy fanlar va 

dizeyn mutaxassislari bilan birgalikda doimiy tadkikotlar olib borishni talab etadi.  

" 

Muzey pedagogikasi tadkikoti. Muzey ta`lim-tarbiyaviy jarayon xam muzey faoliyatining 

asosiy yunalishlaridan biridir. Bu yunalishda muzey pedagogikasi muxim urin tutadi. Muzey 

pedagogikasi tadkikoti muzeyning ta`lim-tarbiyaviy jarayonini yanada rivojlantirish, yangi 

uslublarnи yaratish va kullash yunalishida izlanishlar olib boriladi. Fakat muzey kurgazmasi 

jarayonida pedagogik faoliyat olib borish bilan cheklanmasdan, jamiyat talabiga karab turli 

uchrashuvlar, tugaraklar, kuchma kurgazmalar tashkil etish va uni yukori darajada utkaza olish 

xam muzey pedagogik faoliyati va tadkikoti natijasidir.  

" 

Sotsiologik tadkikot. Muzey fondidan tularok, kengrok foydalanish va ularning 

samaradorligini yanada oshirish uchun sotsiologik tadkikot xam zarur buladi. Bu uslub aslida 

muzeyshunoslikda utgan asrning 30-yillaridan boshlab kullanila  boshlagan. Sotsiologik tadkikot 

muzey faoliyatini xalk orasida kanday ta`sirga ega ekanligini, uni samaradorlik darajasini 

aniklab beradi. SHuningdek, bu tadkikot natijasida muzeyga asosan axolining kanday yoshdagi 

kismi, katlami tashrif buyurayotganligi va ular asosan kaysi predmetlarga yoki mavzularga 

kizikayotganligi ma`lum buladi. Bu esa muzeyning yakin kelajakdagi rejalarini tuzishda, uni 

ishini tugri tashkil kilishda va zamon talablariga moshlashtira olishda, rakobatbardosh bulishda 

katta axamiyatga egadir. Sotsiologik tadkikotlarni doimiy ravishda va keng mikiyosda olib 

borayotgan muzeylar - uz kelajaklarini ta`minlayotgan, muzeylarning rakobat maydonida uz 

urinlarini mustaxkamlab borayotgan muzeylardir. 

" 

Psixologik tadkikot. Muzey faoliyatini uz urnilarnini jamiyat psixologiyasinи, axoli 

katlamlari psixologiyasini doimiy urganib, kuzatib borish va muzey ishini tashkil etishda shu 

urganish va kuzatish natijalarini xam xisobga olish muxim axamiyatga ega. Psixologik tadkikot 

natijalari muzeyning barcha bulimlari uchun, jumladan muzey pedagogikasi, muzey 

kurgazmalarini badiiy-me`moriy jixatdan tashkil etish ishlarida xam katta yordam beradi. 

 

Tayanch iboralar. 

 

Ilmiy tadkikot, IKOM, muzey predmetini umumtarixiy tadkik etish, komplektlash 

tadkikoti, tarixiy ekmponatlarni tayyorlash, muzeyshunoslik tadkikoti, fond ishini tadkik etish, 

kurgazmalilik tadkikoti, pedagogik tadkikoti, sotsialogik tadkikot, psixologik tadkikot. 

 

Nazorat uchun savollar.  

1. 

Muzeyda tadkikotchilik faoliyatini asosan necha yunalishda buladi? 

2. 

Muzeydagi tadkikot ishlarnining uziga xosligi nimada? 

---

 

23 

3. 

IKOM kanday tashkilot? 

4. 

Irji Neustupno`y muzeyning tadkikotchilik faoliyati xakida kanday fikr bildirib? 

5. 

Muzey predmetini umumtarixiy nuktai nazardan tadkik etish deganda nimaniTushunasiz? 

6. 

Muzeyshunoslik tadkikoti xakida nima bilasiz? 

7. 

Kurgazmalilik tadkikoti kanday axamiyatga ega? 

8. 

Muzey pedagogikasi tadkikoti xakida gapirib bering 

9. 

Sotsiologik  tadkikot muzeyga nima uchun kerak? 

10. 

Psixologik tadkikot muzey faoliyatin uchun zarurmi? 

 

Adabiyotlar.    

1. 

Muzeevedenie. M.1988 g. 

2. 

N. Sodikova. Madaniy yodgorliklar xazinasi. T.1981 yil. 

3. 

Kirienko E. M. Istoricheskiy muzey.  M.1984 g.