O‗zbekiston respublikasi oliy va o‗rta maxsus ta‘limi vazirligi

SOʻZ YASALISHI. SOʻZ TURKUMLARIDA SOʻZ YASALISHI. Soʻz yasalishi 
tilshunoslikning mustaqil sohalaridan biri boʻlib, u yangi soʻz yasalishi va soʻz yasash 
usullarini oʻrgatadi. Soʻz yasalishi morfologiya va leksikologiya bilan oʻzaro bogʻliq. 
"Soʻz yasalishi" atamasi ikki hodisani nomlash uchun ishlatiladi: 
1. Soʻz yasalishi, ya‘ni soʻz hosil qilish. 
2. Tilshunoslikning bir boʻlimi nomi. 
Soʻz yasash har qanday usul bilan boʻlsa-da, yangi soʻz hosil qilish demakdir: 
ishchi, hozirjavob, besh yillik. 
Ma‘lum soʻz negizidan ma‘no va grammatik jihatdan undan farq qiladigan yangi 
soʻz hosil qilish soʻz yasash deyiladi. Soʻz yasash leksik ma‘noning oʻzgarishini nazarda 
tutadi. Bunda avvalgi soʻzning shakli ham oʻzgaradi: yetak - yetakchi-yetakla. 
Turmushda predmetlar, hodisalarni nomlash uchun yangi soʻzlar hosil qilinadi. 
Yangi soʻz til birligi hisoblanadi. U til birligi sifatida lugʻat tarkibini boyitadi. 
Har bir tilning yasama soʻzlari shu tildagi soʻz yasash modellari: oʻzak+suffiks, 
prefiks+oʻzak, soʻz+soʻz holatida yuzaga keladi: chopiq, besuv, qoʻlqop. Demak, har bir 
yasalishda ikki elementning munosabati bor. Yasalmadagi ikki element semantik jihatdan 
ham, formal (tashqi) jihatdan ham aloqador: oʻroq-chi, ish-chi yasama soʻzlarining 
ma‘nosi yasovchi soʻzning ma‘nosiga asoslanadi: yasama oʻzakning ma‘nosini 

---

rivojlantiradi, oʻshandan kelib chiqadi. Masalan: oʻroq yasalmasining ma‘nosi oʻrish 
harakati bilan asoslaniladi (motivlovchi). Shunga koʻra birinchi element asoslovchi 
(motivlovchi), ikkinchi element asoslanuvchi (motivlanuvchi), ikkala elementning 
orasidagi munosabat motivatsiya munosabati sanaladi. Demak, "motivlashgan" soʻzi 
"yasalgan" degan ma‘noni ifodalaydi. 
Soʻz yasovchi oʻzlashgan qoʻshimchani baholashda uning oʻzbek tilida ham yangi 
soʻz yasash uchun xizmat qilishi yoki qilmasligini hisobga olish muhimdir. Binobarin, 
bunday qoʻshimchalar yangi soʻz yasab, oʻzbek tili leksikasini boyitishi kerak. Aks holda 
bular 
oʻzlashma 
soʻz 
yasovchi 
qoʻshimcha 
sanalmaydi 
(-ik, 
-ak,
-izm, -ist) kabi.