O’zbekiston respublikasi qishloq va suv xo’jaligi vazirligi toshkent irrigatsiya va melioratsiya instituti
Suv xo’jaligi ta’mirlashi ishlab chiqarish boshqarmalarida
Yüklə 5,01 Kb. Pdf görüntüsü
|
|
12.5. Suv xo’jaligi ta’mirlashi ishlab chiqarish boshqarmalarida
bozor munosabatlarini qo’llash Hozirgi vaqtda suv xo’jaligi tizimlari bilan qishloq xo’jaligi korxonalari o’rtasida iste’molchi xo’jaliklarga suv berishda namoyon bo’ladigan bir yoqlama ishlab chiqarish aloqasi o’rnatilgan. Sug’orish tizimlarini ishlatish boshqarmalari rejalariga muvofiq ravishda iste’molchilarni sug’oruv suvi bilan bepul ta’minlaydilar. Bunday bir yoqlama aloqada sug’orish tizimi bilan xo’jalikning ishlab chiqarish samaradorligini oshirishdagi manfaatlari hamma vaqt ham muvofiq kelavermaydi. Natijada ortiqcha suv ko’plab tashlab yuboriladiki, bunga sug’orish tizimlari anchagina sarflar qiladi. Yana shuni ta’kidlash kerakki, smeta-byudjet yo’li bilan pul ajratishda suv xo’jaligi tashkiloti faoliyatining u yoki bu sharoitlarini ko’zda tutish qiyin bo’lgan smeta xarajatlari doirasi bilan siqib qo’yiladi. Bunda yilning iqlim sharoitlari to’la hisobga olinmaydi, ishlab chiqarish samaradorligini oshirishdan moddiy manfaatdorlik sust namoyon bo’ladi. Melioratsiya tizimlari xo’jalik faoliyatidagi hamda iste’molchilar tomonidan sug’oruv suvidan foydalanishdagi ko’p kamchiliklarga o’zaro bozor munosabatlarini o’rnatish bilan barxam berish mumkin. Suv xo’jaligining ekspluatatsion tashkilotlari bilan qishloq xo’jalik korxonlari o’rtasidagi o’zaro munosabatlar qiymat qonuni amal qilishining ob’ektiv uchyotiga, suv uchun haq to’lash yo’li bilan tovar-pul munosabatlarini joriy qilishga asoslanishi kerak. Sug’oruv suvidan qishloq xo’jaligida foydalanish yerdan foydalanish balan uzviy bog’liqdir va uning iste’mol qiymati sug’oriladigan yerlardagi qishloq xo’jalik ishlab chiqarishning provard natijalarni hisobga olish bilangina ko’rib chiqilishi mumkin. Tovar bo’lgan suvni qishloq xo’jalik korxonalarining ishlab chiqarish faoliyatidan ajratilgan xolda baholash foydasizdir. Suv xo’jaligi bilan suvdan foydalanuvchilar o’rtasida bozor munosabatlarini o’rnatishni sug’orish suvidan oqilona foydalanish, melioratsiya tizimlari ishini yaxshilash va ularning qishloq xo’jalik mahsuloti ishlab chiqarishdagi rolini oshirishga qaratilgan muhim iqtisodiy tadbir bo’lmoq kerak. Suv xo’jaligini bozor tizimiga o’tkazishdagi narsa bu-sug’orish suvi berishga tarif belgilashdir. Suvdan haq to’lab pullik foydalanish suv xo’jaligi tashkiloti bilan suvdan foydalanuvchi xo’jalik o’rtasida iqtisodiy munosabatlarini vujudga keltiradi. Suvga ta’rif belgilash qo’yidagilarni nazarda tutadi: suv xo’jaligi korxonalari ishlab chiqarish chiqimlarini suvdan foydalanuvchilar zimmasiga o’tkazish; suv xo’jaligi tizimlarini ishlatish boshqarmalarining ishlab chiqarish chiqimlarini qoplash; suv xo’jaligi yetkazib berilgan suvdan foyda olish. Suvdan haq to’lab foydalanish suvdan ancha oqilona foydalanish va sug’orish tizimlari texnika darajasini oshirishga yordam beradi. Melioratsiya tizimlarini bozor munosabatlari asosiga o’tkazish to’g’risidagi masala ko’p marta o’rtaga qo’yiladi. 1940-1955 yillarda Kuban guruch tizimi sinov tariqasida xo’jalik hisobiga o’tkazilgan edi. Terk-Kumsk gidrouzelida xo’jalik hisobi 1969 yilda joriy etildi. Hozirgi vaqtda Qirg’izistonda barcha sug’orish tizimlari bozor munosabatlariga o’tkazilgan. Bu usulning xususiyati shundan iboratki, Qirg’iziston sug’orish tizimlari davlat byudjetidan pul bilan ta’minlashdan olib qo’yilgan. Ularni mablag’lar bilan ta’minlash limitlari agrasanoat kompleksi organlariga berilgan bo’lib, ular pul mablag’larini sug’orish shoxobchalariga suvni rejali berish miqdoriga muvofiq ravishda o’tkazadilar xo’jaliklar rejadan ortiq suv olsalar, suv haqini o’z mablag’laridan oshirilgan tarifda to’laydilar. Shunday qilib qishloq xo’jalik organlari orqali tizimlar boshqarmalarga kelib tushadigan byudjet mablag’lari bilan ta’minlashning asosiy manbai hisoblanadi. Moliya mexanizmining xatto shunday qisman o’zgarishi ham sug’oruv suvidan foydalanish samaradorligini oshiradi. Quyidagilar melioratsiya tizimlarini bozor tizimiga o’tkazish va ularning bundan buyoniga ishi bo’yicha asosiy hujjatlardir: ekspluatatsiya boshqarmasining ustavi; suv qabul qilish berishning tipovoy shartnomasi uchun ta’rif belgilash uslubiyoti; xo’jaliklararo melioratsiya tizimiga va undagi inshootlariga texnik xizmat ko’rsatish to’g’risida nizom; sug’oriladigan yerlarda qishloq xo’jalik mahsulot yetishtirish hajmiga bog’liq holda qishloq xo’jalik korxonalarning suv haqi sarflari o’rnini qoplash tartibi to’g’risidagi ko’rsatmalar. Sug’orish tizimlarini ishlatish boshqarmalariga kreditlar berish tartibi to’g’risida ko’rsatmalar. Sug’orish tizimlarini ishlatish boshqarmasining tipovoy ustavida boshqarma sug’orish tizimlarini ishlatish bo’yicha bozor tizimidagi mustaqil korxonasi hisoblanadi. Quyidagilar boshqarmaning asosiy vazifalaridir: a) sug’oriladigan yerlardan samarali foydalanishga yordam berish, sug’orish tizimlarini ishlatishni takomillashtirish, suvdan oqilona foydalanishni ta’minlash asosiy fondlar, mehnat moddiy va moliya remurslaridan foydalanishni yaxshilash; b) kanallar va inshootlarni ishlatish, ilg’or tajriba hamda fan va texnikaning yangi yutuqlarini joriy qilish bilan bog’liq sermehnat ishlab chiqarish jarayonlarini kompleks mexanizatsiyalashtirish va avtomatlashtirishni rivojlantirishni ta’minlash; v) kanallar va inshootlarni rekonstruktsiya qilish va texnika jihatidan takomillashtirish tadbirlarini o’tkazish. Suv xo’jaligi ekspluatatsion boshqarmasi quyidagilarni amalga oshiradi: davlat xo’jaliklararo sug’orish va zax qochirish shoxobchasi hamda gidrotexnika inshootlarini ishlatish; qishloq xo’jalik tashkilotlari bilan birgalikda boshqarma xizmat ko’rsatayotgan mintaqadagi melioratsiyalangan yerlarni ishlatishni rivojlantirishning asosiy yo’nalishini aniqlash; qishloq xo’jaligi korxonalari va tashkilotlariga ichki xo’jalik sug’orish, zax qochirish shaxobchasi va undagi inshootlarni ishlatishda texnika yordami ko’rsatish. Suv xo’jalik boshqarmalarining vazifalari tarkibiga qishloq xo’jalik korxonalari va suvdan boshqa foydalanuvchilarga beriladigan suvdan samarali foydalanishni nazorat qilish, suvning zararli ta’siriga qarshi kurash olib borish, shuningdek suv resurslarini muxofaza qilish ham kiradi. Bozor munosabatlarini joriy qilishning ikkinchi jihati suvni hisobga olishidir. Suv oldi-sotdi predmeti bo’lib qolayotgan bozor munosabatlari sharoitida ekspluatatsion gidrometriyaning ahamiyati ancha oshib bormoqda. Suvdan rejali foydalanish suv sarfini real hisobga olishga asoslanishi tufayli ularning moliyaviy axvoli qishloq xo’jalik ekinlari xosildorligining darajasi va sug’oriladigan yerlarning melioratsiya xolati unga xal qiluvchi darajada bog’liq bo’ladi. Boshqarmalar suv berishni suvdan foydalanuvchilar bilan har yili tuziladigan shartnomalarga muvofiq ravishda amalga oshiradilar. Sug’orish suvi berish-olish xo’jalik shartnomasi 5 ta bo’limni o’z ichiga oladi. Birinchi bo’limda umumiy qoidalar bayen qilinadi. Bu yerda suv berish shartlari, suv berish ta’riflari va suvni hisobga olish masalalari ko’rsatiladi. Suv berish hajmlari suv berish-qabul qilish jurnalida qishloq xo’jaligi va suv xo’jaligi vakillari ishtirokida qayd etiladi. Shu jurnallar bo’yicha suv berish dekada vedomosti tuziladi. Dekadalik vedomostlar asosida suv qabul qilish va berishning oylik akti tuziladi. Suv qabul qilish, berish akti uch nusxada tuziladi, u suvga haq to’lash asosiy xizmatini o’taydi. Aktda berilgan suv va to’lanish kerak bo’lgan umumiy summa hisoblangan tariflar ko’rsatilib, reja hisobiga, rejadan ortiq suv berish, o’z xolicha suv olish qayd etiladi. Ikkinchi bo’limda iste’molchilarning majburiyatlari bayon qilinadi. Xo’jalik, ichki xo’jalik sug’orish shaxobchasini shay holda tutish, sug’orishning optimal rejimi qo’llanishi, suvdan oqilona foydalanish majburiyatlarini zimmasiga oladi. Uchinchi bo’limda sug’orish tizimi boshqarmasining majburiyatlar bayon qilingan. Sug’orish tizimi boshqarmasi xo’jalikning sug’orish shaxobchasi va inshooti xolatini tekshiradi, ishlab chiqilgan limitlarga muvofiq suv beradi, suv o’lchagich qurilma va inshootlar to’g’ri ishlashi uchun javobgar bo’ladi. To’rtinchi bo’limda jarimalar (sanktsiyalar) bayon qilingan. Bunda Irrigatsiya tizimi aybi bilan suv berish rejasi bajarmaganligi uchun, xo’jalikning suvni o’z holicha olinganlik, sug’orish shaxobchasini o’z vaqtida tayyorlab qo’yilmaganligi, Irrigatsiya inshootlari va qurilmalarini ishdan chiqarganlik uchun javobgarligi ko’zda tutilgan. Beshinchi bo’limda o’zaro hisob-kitoblar tartibi bayon qilingan. Yanvar oyida xo’jalik eksplatatsiya tashkilotiga 20% miqdorida avans o’tkazishi kerak. Irrigatsiya tizimining xo’jalik bilan hisob-kitoblari suv qabul qilish va berish aktlari asosida yoziladigan schyotlarni taqdim etish yo’li bilan har oyda o’tkazib turiladi. Shartnoma ilovasida aloxida shartlar izoxlangan. Sug’oruv suviga tariflar belgilash masalasida xozirgi vaqtda yagona bir fikr yo’q. Iqtisodchilarning yagona fikri suv berish tannarxi to’g’risidagi ma’lumotlari ta’rif stavkalariga asos qilib olinishi kerakligidan iborat bo’lib turibdi. Tariflarni rejalashtirishda foydalaniladigan rentabellik me’yoriy darajasini belgilash bo’yicha ikkta uslub qo’llaniladi. Birinchi xolda rentabellik me’yoriy tannarxga nisbatan, ikkinchi xolda esa fondlarga nisbatan hisoblab chiqiladi. Bozor tizimini ommaviy ravishda joriy etishda suv iste’moli tarifi suv resurslarini muhofaza qilish va suv rejimini tartibga solish xarajatlarini hamda manbadan suv olish va uni iste’molchilarga yetkazish sarflarni o’z ichiga oladigan jami sarflarga asoslanishi kerak. Tabiiy sharoitlar ta’siri mamlakat havzalari va mintaqalari bo’yicha suv berish moddiy va mehnat sarflarining ancha tebranib turishida namoyon bo’ladi. Bu esa tariflar mintaqa differentsiatsiyasini belgilash zaruratini tug’diradi. Sho’rlangan yerlarni yuvishga, nam saqlash sug’orishlari, tungi sug’orishlar, o’riladigan ekinlarni sug’orish va hokazolarga imtiyozlar ko’zda tutilmoqda. Namgarchilik kelgan yillarda sug’oruv suviga ehtiyoj keskin kamayadi, beqaror suv iste’moli sharoitida suv berishga haq to’lash ikki stavkali tarif bo’yicha o’tkazilishi kerak: sug’oriladigan yerlarning 1 gektariga va 10000 m3 berilgan suvga haq to’lash tizim ekspluatatsion chiqimlarning beqaror qismiga asoslanadi, suv miqdori uchun haq to’lash ishlab chiqarish chiqimlarining o’zgaruvchan qismi bilan belgilanadi. Sug’orma dehqonchilikning mavsumiy xarakteri sharoitida ikki stavkali tarif bir stavkali tarifga nisbatan muayyan afzalliklarga ega bo’ladi. Birinchi holda pul mablag’larining obi-havo sharoitidan qat’iy nazar bir tekisda tushishga erishiladi va ayni vaqti suvdan tejab foydalanish rag’bati saqlanib qoladi. Texnika xizmatini suv xo’jaligi organlarigina emas, balki agrosanoat tizimlari va boshqa idoralarning tashkilotlari hamda korxonalari ham amalga oshirishlari kerak. Texnik xizmat ko’rsatishga melioratsiya shahobchasi va inshootlari texnika garovini, joriy hamda kapital ta’mir qilish bilan bog’liq ta’mir-ekspluatatsion ishlarining butun kompleksi, shuningdek ta’mirlash ishlari loyiha smeta xujjatlarini tuzish va zarur tekshirish hamda qurishlarni bajarish kiradi. Sug’oriladigan yerlardan mahsulot ishlab chiqarishni qo’shimcha rag’batlantirish uchun o’sha yerlarda qishloq xo’jalik mahsulot yalpi ishlab chiqarishi suv xo’jaligiga bog’liq xolda qishloq xo’jalik korxonalariga suvga haq to’lash sarflari badalini to’lash tartibini joriy etish mo’ljallanmoqda. Badal miqdori xo’jalik olgan suv miqdoriga qarab emas, balka tegishli me’yor bo’yicha suv sarfi bilan sug’oriladigan maydonda olingan qiymat ko’rinishdagi yalpi hosil miqdoriga qarab belgilanadi. Xo’jaliklarga tegishli kerak bo’lgan badal summalarini fermerlar tuman qishloq va suv xo’jalik boshqarmalari orqali oladilar. Tabiiy ko’rinishdagi mahsulot ishlab chiqarish to’g’risidagi ma’lumotlar yillik hisobotlardan olinadi. Mahsulot rejali tannarx bo’yicha baholanadi. Bozor munosabatlarini joriy etish boshqa ko’p masalalarni o’rganish va hal etishni talab qiladi. Ularga moddiy rag’batlantirish fondlarini yaratish, melioratsiya fondlari uchun xaq belgilash, rejalashtirish, buxgalteriya schyoti va statistika hisobini takomillashtirish, hamda boshqa masalalarni kiritmoq lozim. |