O’zbekiston respublikasi qishloq va suv xo’jaligi vazirligi toshkent irrigatsiya va melioratsiya instituti

 
Ortiqcha foyda (differentsial renta) 

---

128 
Tabiat kuchlari in’omi sifatida olingan ortiqcha foyda bahoni takomillashtirish yo’li 
bilan bugun halq foydasiga undirilib olinishi kerak. Bu yerda shunday xulosa kelib chiqadiki, 
ortiqcha foydani davlat markaziy fondlariga o’tkazish maqsadida davlat buyurtmasi orqali 
xarid qilinadigan qishloq xo’jalik mahsulotlariga bahoni hududlar bo’yicha tabaqalash zarurati 
yuzaga keladi. 
Tumanlar bo’yicha qishloq xo’jalik mahsulotlari narxlarining tabaqalanishi har xil iqlim 
sharoitlarida ish olib borayotgan xo’jaliklar foydalaridagi farqni kamaytiradi. Bunda har xil 
qishloq xo’jaligi mahsulotlarining baho munosabatlari shu hudud ichida shunday bo’lishi 
kerakki, shu soha, iqlim sharoitiga eng ko’p moslashtirilgan bo’lishi kerak. Masalan: paxta 
ekadigan hududlarda baho munosabatlari paxta tomonida bo’lishi kerak. Shunday qilib davlat 
baholari qishloq xo’jaligini ilmiy asosda rivojlanishiga yordam berishi kerak. 
Baholarda farq qanchalik ko’p bo’lsa, ular shuncha ko’p vazifalarini bajaradilar. Shu 
munosabatlar bilan qishloq xo’jalik mahsulotlari baholarini hududlar ichidagi tabaqalanishi 
katta ahamiyatga ega. Qishloq xo’jalik mahsulotlarining hududiy bahosi asosida uning tannarxi 
yotadi. Mahsulot sifatini hisobga olish bahoni dalillar bilan iqtisodiy asoslashga yordam beradi. 
Agar mahsulotlarning sifati asosiy talablarga javob bermasa, sifati past bo’lsa, unga 
to’lanadigan pul kam bo’ladi: Agar mahsulot sifati yuqori bo’lsa, unga qo’shimcha narx 
to’lanadi. Bug’doyning qattiq va baquvvat navlari uchun yumshoq navlariga qaraganda 
o’rtacha qirq foiz ko’p pul to’lanadi. Xo’jaliklar tomonidan sotiladigan xom ashyolar narxi 
ularning navlariga qarab farqlanadi, tabaqalarga bo’linadi. Masalan, paxta xom ashesining I, II 
navlariga har xil bahoda pul to’lanadi. Qoramollarning narxlari ularning semiz, orriq, katta, kichik, 
o’rtacha bo’lishiga qarab belgilanadi. Mahsulotlar sifatiga qarab ularni har xil baholi tabaqalarga 
ajratish asosida hammadan ko’proq jamiyat manfaat ko’radi va yuqori sifatli mahsulot ishlab 
chiqarishga ketgan qo’shimcha xarajatlar qoplanadi. 
Sabzavot va mevalarga qo’yiladigan baholar ularning sotilish muddatiga qarab farq 
qilinadi. Qishloq xo’jalik mahsulotlarining xususiyatlariga qarab ularning narxini belgilashning 
asosiy printsiplari ishlab chiqilgan. 
Ular quyidagilar: 
a) Qishloq xo’jalik mahsulotlarining narxi qishoq xo’jaligining barcha hududlar va 
tumanlarida qishloq xo’jaligining barcha korxonalari tomonidan, bu mahsulotlarni o’rtacha 
shart-sharoitlarda ishlab chikarishga ketgan xarajatlarni qoplash va xo’jalikni boshqarish uchun 

---

129 
zarur bo’lgan ijtimoiy zaruriy xarajatlarning o’rnini to’ldirish hamda zarur bo’lgan sof foydani 
olishga qarab belgilanishi kerak. 
B) Qishloq xo’jalik mahsulotlarining bahosi har xil tumanlarda har xil tabiiy iqtisodiy 
sharoitlarda ishlab chiqarishga qarab va qishloq xo’jalik tashkilotlari tomonidan sotilish 
shartlarini tenglashtirishga qarab tabaqalarga ajralishi kerak. 
V) Baholar vujudga keltirilgan sof foydani qayta taqsimlashning iqtisodiy richagi 
vazifasini bajarishi kerak. 
Qishloq xo’jalik mahsulotlariga qo’yiladigan baholarning o’zaro munosabatlari bu 
mahsulotlarining har bir birligiga ketadigan xarajatlarini qoplashi kerak, bu iqtisodiy 
asoslangan bo’lishi kerak. 
Mahsulotlar bahosining o’zaro munosabatlari tuzilishining asosi uchun qishloq 
xo’jaligining asosiy mahsuloti bo’lgan donni yetishtirishga ketgan mehnat olinadi (jonli va 
avvalgi mehnat). Donning bahosi boshqa qishloq xo’jalik mahsulotlari narxini belgilashda juda 
muhim o’lchov bo’lmog’i shart deb hisoblanadi. 
-Yuqori sifatda va o’z paytida eng zarur mahsulotlarni ishlab chiqarish narxi orqali 
moddiy rag’batlantirish kerak. 
-qishloq xo’jalik mahsulotlarining talab va takliflarning o’zaro munosabatlarini 
hisobga olgan har xil narxlar orasidagi iqtisodiy asoslangan farqqa amal qilish kerak 
-qishloq xo’jaligi mahsulotlarini ishlab chiqarishda narxning bahosi, qiymatning 
bahosiga teng printsipi bajarilishi shart. Qishloq xo’jaligini iqtisodiy ustuvor yuqori 
ko’tarishda, rivojlantirishda baho muhim ahamiyatga ega omildir.