O`zbekiston respublikasi sog`liqni saqlash vazirligi

Spiralsimon simmetriya  ( tamaki mazaika, gripp, koronaviruslarda) vintsimon 
ko’rinishdagi nuklein kislotasini tashqaridan mustahkam oqsil subbirliklari   (protomer) o’rab 
(rasm 31) turadi. Shakillangan nukleokapsid tayoqchasimon yoki ipsimon ko’rinishda bo’ladi. 
Spiral tayoqchasimon simmeriya tipiga ega bo’lgan  oddiy viruslarga tamaki bargi virusi, 
ipsimonlariga esa ba’zi bir bakteriofaglar misol bo’la oladi. Bu tipdagi simmetriya tutovchi oddiy 
viruslar odam va umirtqali hayvonlarda kasallik keltirib chiqarmaydi. 
 Kubik yoki ikosaedrik simmetriya da kapsid virionni nuklein kislotasi joylashgan ma’lum 
ko’rinishdagi izometrik tana, mag’izni hosil qiladi. Kubsimon simmetriyada kapsid sharsimon, 
ba’zida prizmasimon shakilli kapsomerlardan tuzilgan. Har bir kapsomer besh (pentomer) yoki 

107 
 
olti (seksomer) subbirliklardan tashkil (rasm 31b) topadi. Kubsimon simmetriya asosida, 
kapsomerlar hosil qiladigan teng tamonli burchakli kombinasiyalar yotadi. 
Kubsimon simmetriyali odiy viruslar (yalang’och)  ko’p qirrali shakilda (gepatit A, koksaki 
va boshqa enteroviruslar), superkapsid bilan o’ralgan murakkab viruslar esa, asosan sferik 
shakilga ega (orta-, paramiksoviruslar) bo’ladi. Lekin murakkab viruslarning o’qsimon (qutirish 
virusi), parallelepiped (chin chechak virusi) shakllariga ega tiplari ham bor. 
Aralash simmetriya  tiplari bakteriofaglarda kuzatiladi, ularning bosh qismida kubsimon, 
tanasida esa spiralimon simmetriyalar uchraydi 
Murakkab tuzilishga ega bo’lgan virionlarni ichkiy strukturasi, ularning mag’izi (serdsevina) 
deb ataladi. Adenoviruslarda mag’iz qismida DNK bilan bog’langan gistonlarga o’xshash oqsillar 
uchrasa, reoviruslarda bu ichkiy kapsid oqsillidan iborat. 
Viruslarning taksonomik toifalari. Virusologiyada quyidagi taksonomik toifalar 
(kategoriyalar) qabul qilingan Viruslar tasnifi va taksonomiyasi yangi olingan ma’lumotlar asosida 
doimo to’ldirilib boriladi. 
Viruslar Taksonomiyasi bo’yicha Xalqaro Tashkilot-VTXT  (International Committee on 
Taxonomy of Viruses-ICTV)  shug’illanadi. Bu tashkilot Butun Dunyo Sog’liqni Saqlash 
Tashkiloti bilan yaqin aloqada bo’ladi. Hozirgi  kunda VTXT da 1550 xildan ortiq viruslar 
xususiyatlari yozilgan reestr tuzilgan va ma’lumotlar bazasi ICTV dB yaratilgan. Viruslar 
taksonomiyasining zamonaviy tizimi Linney tasnifining prinsiplariga asoslanadi va quyidagi 
taksonomik mezonlardan iborat: tartib, oila, oilacha, avlod, tur. 
Tartib – genomning tipiga bog’liq ravishda virus oilalarini birlashtiradi va  ularning lotincha 
nomlanishiga “ –viralis” qo’shimchasi qo’shiladi, masalan Mononega viralis (bir ipli manfiy RNK 
ipli). 
Oila – umumiy evolyusion kelib chiqishiga ega bo’lgan viruslar guruhlaridan (avlodlardan) 
tashkil topadi. Oila nomning ohiriga viridae so’zi qo’yiladi, masalan Poxviridae. 
 Oilacha-  bir oilaga kiruvchi viruslarni o’rganishda ularning umumiy evolyusion kelib 
chiqishiga qarshi yangi ma’lumotlar olingan tag’dirda bu tokson qo’llaniladi. Oilacha “-virinae” 
qo’shimchasiga ega. Masalan, chin chechak virusi  oilasi 2 ta oilachaga  Chordopoxvirinae 
(umurtqalilarda chin chechak ketirib chiqaruvchi) va Entomopoxvirinae (hashoratlarda chin 
chechak ketirib chiqaruvchi) bo’linadi. 
Avlod - umumiy evolyusion kelib chiqishiga ega va umumiy ko’plab xususiyatlari o’xshash 
bo’lgan viruslarni jamlashtiradi. Avlod so’zi   (virus) so’zi bilan tugaydi. Masalan 
Chordopoxvirinae oilachasiga  6 avlod kiritilgan, bulardan  Orthopoxvirs va Parapoxvirs avlod 
vakillari tibbiy amaliyotda axamiyatliroq. 
Tur  –  viruslarning avlod ichidagi bo’limidir. Tur bu nukleotid tarkibi o’xshash va ma’lum 
bir ekologik muhitni egallovchi bir avlodga mansub viruslar yig’indisidir. Turni nomlashda-“ 
virus” qo’shimchasi ishlatiladi. Masalan: chin chechak virusi, gripp virusi,  Poliovirus, lekin 
hamma viruslarda oila osti kategoriyasi berilmagan va bakteriyalarga o’xshash binomenal 
(qo’sholoq) nomlash ham virusologiyada qo’llanilmaydi. 
Virusologik amaliyotda viruslar turlari kenja tur, serovariantlar, genetik variantlar, shtamlar 
kabi rasmiy qabul qilinmagan ko’rsatkichlar ham keng qo’llaniladi.  
Viruslarning tartib, oila, oilacha, avlod, turlarini aniqlashda asosiy mezonlar 
quyidagilarxisoblanadi: 
1.Virus genomini tashkiliy tuzilishi va turi. 
2.Virus replikasiyasining strategiyasi. 
3.Virionning tuzilishi. 
Avlod ichida turni saralash maqsadida quyidagi mezonlardan foydalaniladi: 
- genom tarkibidagi o’xshashlik; 
- tabiiy ho’jayini (ekologik manba); 
- to’qima va hujayralarga trapizmi; 
- patogenlik va sitopatologiya; 
- infeksiyaning yuqish yo’li; 
- virioning fizik-kimyoviy xususiyati; 
- simmetriya tiplari; 

108 
 
- virusning antigenlik xususiyatlari. 
Zamonaviy tasnif bo’yicha odam uchun patogen bo’lgan viruslar 20 ta oilaga kiritilgan. 
Bulardan 13 tasi   RNK genomli viruslar   va 7tasi esa DNK genomli viruslar xisoblanadi (rasm  
32). 
Virusologiyada qo’llaniladigan tekshiruv usullari. 
D.I. Ivanovskiy chinni sham filtrlarni qo’llab viruslar olamini kashf qildi. Elektron 
mikroskopni kashf qilinishi, viruslarni ko’rish, ularning ultra strukturalarini o’rganishni ochib 
berdi. Gradient zichliklarda o’ta tez ultra sentrifugalarni qo’llash orqali viruslarning tozalangan 
preparatlarini olish imkoniyatini va ularning kimyoviy tarkibini o’rganishga olib keldi. 
Virusologiya fanini rivojlanishidagi asosiy omillardan biri, viruslarning o’stirib olish usullarini 
ishlab 
chiqilganligi hisoblanadi. Viruslar obligat parazitlar bo’lib, faqat tirik hujayralardagina ko’paya 
olishi mumkin. 
Viruslar keltirib chiqaruvchi yuqumli kasalliklar diognostikasida zamonoviy usullar bilan bir 
qatorda sinalgan turli xil viruslogik tekshirish usullari qo’llaniladi: 
- elektron mikroskapiya usuli; 
- sitoskapik, immunoflyuorissent usullar; 
- hujayra kulturalarida viruslarni o’stirish va ajratib olish; 
- rivojlanayotgan tovuq embirionida viruslarni o’stirish va ajratib olish; 
- gemagglyutinasiya reaksiyasi yordamida viruslarni aniqlash; 
-  serologik reaksiyalar, an’anaviy serologik reaksiyalar (KBR,PR, NR) bilan bir qatorda 
zamonoviy (IFA, RIU, immunbloting) usullar; 
-  molekulyar-genetik tekshirish usullari-  molekulyar gibridizasiya (MG) va polimeraza 
zanjirli reaksiya (PZR). 
Asosan viruslarni laboratoriya sharoitida ajratib olishda quyidagi usullardan foydalaniladi: 
sezgir laboratoriya hayvonlarga yuqtirish, rivojlanuvchi tovuq embrionida va hujayra kulturasida 
o’stirish. 
Viruslarni undirib olishda hujayra kulturalari muhim ahamiyatga egadir.  
Hujayra kulturasi-  sun’iy sharoitda o’sish va ko’payish qobiliyatiga ega bo’lgan, odam va 
hayvonlarning to’qima hujayralaridir. 
Hujayra kulturalarini olish, qo’llashda 4 ta muhim bo’lgan muommalarni hal qilishga to’g’ri 
keladi, bularga kiradi: 
1. Bir-biridan chegaralanib yotgan, miqdoriy jihatdan yetarili hujayralarni olish. 
2. Bu hujayralarni saqlash va ko’payishini taminlovchi oziq muhitlarni qo’llash. 
3. Hujayra kulturalarida bakteriyalarning ko’payib ketmasligi uchun chora tadbirlar qo’llash. 
4. Viruslarni hujayra kulturalarida ko’pyayotganligini (indikasiya) aniqlash va ularni bir-
birdan (identifikasiya) saralash. 
Virusologik amaliyotda qo’llaniladiga oziqli muhitlar. Hujayra kulturasini saqlash va 
ko’paytirishda  murakkab tarkibga ega bo’lgan muhitlar qo’llaniladi. Bu muhitlar tarkibiga 
aminokislotalar, vitaminlar, odam yoki hayvon qon zardobi, mineral tuzlar kiradi va ularning rN 
buferli eritmalar stabil saqlaydi.  
Hujayra kulturalari uchun tayyorlangan ko’pgina oziqli muhitlar tarkibi tuzli eritmalardan 
iborat. Virusologik amaliyotda turli eritmalar hujayra kulturalarni organizimdan tashqarida 
yashashini taminlaydi va ularni tayyorlash jarayonida to’qima va hujayralarni yuvishda 
qo’llaniladi va virusologik oziq muhitlarni tayyorlashda asosiy manba bo’lib hisoblanadi. 
Amaliyotda eng ko’p Xenks va Erl tuzli eritmalari ishladiladi (jadval 8). 
Virusologik amaliyotda qo’llaniladiga oziqli muhitlar kelib chiqishiga qarab farqlanadi: 
1. Tabiiy oziq muhitlar (kam qo’llaniladi); 
2. Oqsil moddalarning fermentativ gidrolizatlari; 
3. Sun’iy oziq muhitlar. 
Tabiiy oziq muhitlar  asosan tuzli eritmalar asosida tayyorlaniladi va ularga odam va 
hayvonlar zardobi, amniotik suyuqlik va embrional ekstrakt qo’shiladi. 

109 
 
Zardoblar sog’lom odam, ot, sigir, buzoq,  tovuq, quyon va boshqalarning qon zardoblari 
ishladiladi. Zardoblar olingandan kiyin ularni hujayra kulturalariga toksik ta’sirga ega emasligi 
aniqlanadi va uzoq mutdat sovutkichlarda saqlanishi mumkin. 
Amnion suyuqligi homilador hayvonlardan, ayollardan aseptika qoidalariga rioya qilgan 
holda olinadi. Amnion suyuqligi rezina tiqinli flokonlarda sovutkichlarda saqlanadi. 
Embrional ekstraktlar asosan 10-12 kunlik tovuq yoki hayvonlar embrionidan tayyorlanadi. 
Embrion tanasi qondan tozalanib, maydalaniladi va teng hajmda biror tuzli eritma (ko’pincha 
Xenks) qo’shiladi 30 minut sentrifuga (3000 aylanma/min.) qilinadi. Olingan cho’kma usti 
suyuqligi pipetkalar yordamida ajratib olinib muzlatkichlarda saqlanadi. 
Fermentativ gidrolizat saqlovchi oziq muhitlar. Ko’proq sut laktoalbuminining gidrolizati va 
kozein va shoxli hayvonlarni oqsil gidrolizatlari ishlatiladi. Bu gidrolizatlardan oziq muhit 
tayyorlashda ularga tuzli eritmalar va 2, 4 va 10% gacha zardoblar qo’shiladi. 
Sun’iy muhitlar.  Bular ma’lum kimyoviy moddalardan tayyorlaniladi, shuning uchun ular 
doimiy va aniq tarkibga ega bo’ladi. Ular tabiiy moddalarga o’xshab ballast (begona oqsillar) 
tutmaydi. Bu muhitlar ancha murakkab tarkibga (aminokislotalar, vitaminlar, pirimidin, 
uglevodlar, mineral tuzlar va bosh. moddalar)  ega bo’ladi. Bularga 199, Igla muhitlari kiradi. 
Hujayra kulturalari. Hujayra kulturasi odam, hayvonlar, yoki parandalar va boshqa 
biologik ob’ektlar to’qimasidan tayyorlanadi. Hujayra kulturasini tayyorlash quyidagi bir necha 
ketma-ket bosqichdan iborat: 
-  to’qimani olish, qondan, keraksiz to’qimalardan tozalash va maydalash. 
-  tripsin ta’sir ettirib, hujayralarni bir-biridan ajratish. 
-  hosil bo’lgan bir jinsli hujayralar suspenziyasini yuvib, tripsindan tozalash. 
-  tayyorlangan hujayra kulturalarini sanash va hujayrani ma’lum miqdordagi 
suspenziyasini tayyorlash. 
-  hujayra kulturalarini viruslarni undirishda qo’llaniladigan mahsus shisha probirka, flokon 
(matraslar) larda, hujayralarning o’sishini ta’minlab beradigan oziqli muhitlar qo’shib saqlash. 
Hujayra kulturalarini olishda va saqlashda yuqorida keltirilgan oziqli muhitlardan 
foydalaniladi. 
Hujayra kulturalarini bakteriyalar bilan ifloslanib qolmasligi uchun, hujayra kulturalari bilan 
ishlashda qa’tiy aseptik qoidalarga rioya qilgan holda maxsus steril bokslarda ish olib boriladi va 
tekshirilayotgan materiallardagi qo’shimcha mikroflorani ko’payib ketishini oldini olish 
maqsadida oziqli muhitlarga antibiotiklar qo’shiladi.  
Hujayra kulturalarini  tayyorlash usullari bo’yicha fiksasiyalangan to’qima bo’lakchalari 
kulturasi,  bir qavatli, suspenziyalangan va organ kulturasi tafovut qilinadi. 
1) Bir qavatli hujayra kulturasi-  kimyoviy neytral shisha, plastika laboratoriya idishlari 
yuzasiga bir qavat bo’lib ( monosloy) birikib oluvchi va ko’payuvchi hujayra kulturalaridir. 
Virusologiya amaliyotida eng ko’p qo’llaniladi. 
2) Suspenziyali hujayra kulturasi- oziqli muhitning hamma hajmida ko’payuvchi hujayralar 
yig’indisi bo’lib, ular har doim aylantiruvchi magnit yordamida aralashtirib turiladi. Bunday 
hujayra kulturalari virusologik amaliyotda vaksina preparatlari olishda qo’llaniladi. 
3) Fiksasiyalangan to’qima bo’lakchalari kulturasi-  maydalangan to’qima bo’lakchalari 
tovuq plazmasiga solinadi. Plazmada hosil bo’lgan cho’kmaga  to’qima bo’lakchalari 
fiksasiyalanadi. Uning ustiga antibiotiklar va Xenks eritmasi, embrion ekstraktidan tayyorlangan 
suyuq  suspenziya qo’shiladi.1-2 kundan kiyin to’qima bo’lakchalari atrofida plazma fibrinlaridan 
hosil bo’lgan to’rda yangi hujayralar o’sa boshlaydi.  
Fiksasiyalangan to’qima bo’lakchalari kulturasini olish va saqlash ancha murakkab jarayon 
bo’lganligi sababli bu usulda olingan hujayra kulturalarini bir qavatli hujayra kulturasi amaliyotda 
siqib chiqarmoqda. 
3) Organ kulturasi –  Birlamchi strukturasi o’zgarmagan ma’lum organ bo’lakchalari yoki 
to’qima. Chegaralangan xolda qo’llaniladi. 
Hujayra kulturasi va  ularni undirib olish jarayonida bir qancha o’nlab generasiyalar (bir 
ko’payish sikli) kuzatiladi. Hujayra kulturalarining hayot faoliyati saqlanib qoluvchi generasiya 
sonlariga qarab bo’linadi: birlamchi hujayra kulturalari, undiriladigan va  yarim undiriladigan. 

110 
 
Birlamchi hujayra kulturalari  –  to’qimalardan ajratib olingandan kiyin ko’payish 
generasiyasi 5-10 marotiba qayta undirib olishga yaraydi. Bunday hujayra kulturalari laboratoriya 
sharoitida embrional, normal to’qimalarini bo’lakchalaridan  maxsus proteolitik fermentlar ( 
tripsin) ta’sir etirilib hujayra kulturalari olinadi.Birlamchi tripsinlangan hujayra kulturalarni 
kamchiligi asosan ularni bir necha generasiyadan kiyin ko’payishini  to’xtab qolishi hisoblanadi. 
Undiriladigan yoki stabil hujayra kulturalari  –  bunday hujayra kulturalari laboratoriya 
sharoitida bir necha 10 yillar ko’payish xususiyatini yo’qotmaydi va ko’plab qayta undirishlarga 
chidaydi. Bu hujayra kulturalari yuqori ko’payish potensialiga ega bo’lgan o’sma yoki embrional 
to’qimalardan olinadi Bularga xavfli o’sma hujayralari HeLa (birinchi marta bachadon bo’ynidagi 
karsinomadan), Ner-3 (limfoid karsinomasidan), hamda odam amnionining normal hujayralari, 
maymun buyragi va boshqalardan tayyorlapgan hujayralar kiradi va ular birlamchi hujayra 
kulturalariga nisbatan qator avfzalliklarga ega. Bularga kiradi: uzoq yillar undirilishi va yuqori 
ko’payish potensialiga ega bo’lishi, kam mexnat talabi, uzoq yillar muzlatib qo’yilganda ham 
o’zining xususiyatini yo’qotmasligi, xalqaro hujayra kultura liniyasi bo’ylab ko’plab dunyodagi 
laboratoriyalarda qo’llanilishi. Lekin, bu hujayralarning ko’plab generasiyalari natijasida havfli 
ko’payish xarakteri va somatik mutasiyalarga uchrash extimolligi bu hujayralarni virus vaksinalari 
olish jarayonlarida qo’llashni chegaralab qo’yishga olib kelgan. 
 Yarim undiriladigan (diploid)  hujayra kulturalari  –  ko’paytirilib undirilishi 
chegaralangan 40 va 50 generasiyaga chidaydi. Bu hujayralar asosan odam embrioni diploid 
hujayralaridan olinadi. Undirilish jarayonida bu hujayralar o’zlarini birlamchi avlodlari singari 
tarkibida diploid xromosoma to’plami saqlashodi va havfli hujayra formasiga 
transformasiyalanmaydi. Shuning uchun bu hujayra kulturalaridan virusologik amaliyotda 
diognostik va vaksinalar olish maqsadlarida keng qo’llaniladi. 
Viruslarni indikasiya qilish usullari. Virusologik amaliyotga hujayra kulturalarining kirib 
kelishi , oldin noma’lum bo’lgan ko’plab kasallik qo’zg’atuvchi viruslarni ajratib olish va ularni 
identifikasiya qilish imkoniyatlarini ochib berdi. Hozirgi kunda har bir viruslar uchun sezgir 
hujayra kulturalarini tanlash imkoniyatlari movjud. 
Hujayra kulturalariga virus saqluvchi materialni yuqtirilganda, virusning ko’payishi 
(reproduksiyasi) natijasida hujayralarda turli o’zgarishlar ( destruksiya)  kiritmalar hosil bo’lishi 
kuzatiladi. Viruslarning bunday xususiyati SPT (sito patologik ta’siri) ya’ni hujayrani 
morfologiyasini  o’zgarishi, hatto uning o’limiga sabab bo’luvchi faktor  deb qaraladi. Ularni 
quyidagi fenomenlar asosida aniqlash (indikasiya) mumkin: 
1. Virusni hujayraga sitopatologik ta’siri (effekti) 
2. Virusni hujayrada kiritmalar hosil qilishi 
3. Pilakchalar (blyashek) hujayra kulturasida hosil qilishi  
4. Gemadsorbsiya reaksiyasi 
5. Gemagglyutinasiya reaksiyasi 
6. Rangli reaksiya 
7. Interferensiya fenomeni  
Virusni hujayraga sitopatologik ta’siri (effekti).  Viruslarning hujayra kulturasida 
ko’payayotganligi (reproduksiyasi), ularning hujayraga SPT asosida mikroskop ostida ko’rish 
bilan aniqlanadi va morfologik o’zgarishlarning sodir bo’lganligiga qarab baholanadi. Bunda 
ularning bir qismi halok bo’lib, probirka devoridan ko’chadi. Ayrim hujayralarning yemirilishi 
oqibatida ajralib chiqqan viruslar boshqa hujayralarga yuqadi. Ma’lum vaqtdan so’ng bu 
hujayralar ham o’ladi. Natijada bir qavatli yaxlit hujayra qatlami o’rnida alohida-alohida 
xujayrasiz zonada hujayra orolchalari hosil bo’ladi. Turli viruslar hosil qilgan (SPT) ning xarakteri 
bir xil emas. Bir xil viruslar (poliviruslar, Koksaki va bosh.) mayda donodor bir xil tipdagi hujayra 
destruksiyasini keltirib chiqaradi (rasm 33), o’choqli mayda donodor destruksiyani (gripp, kana 
ensefaliti) viruslari, katta donador bir xil ko’rinishdagi destruksiyani (gerpes) viruslar, simplast 
ko’p yadroli hujayralarni ( retroviruslar, morbiloviruslar, respirator-sinsitial) viruslar keltirib 
chiqaradi. Viruslarning SPT amaliyotda viruslarning birlamchi indikasiya qilishda va oldindan 
taxminiy tashxis qo’yishda qo’llaniladi.    
Virusni hujayrada kiritmalar hosil qilishi.  Ko’pchilik viruslar hujayralarda ko’payganda 
hujayrada ilgari kuzatilmagan kiritmalar hosil qilishlari mumkin. Masalan qutirish virusi nerv 

111 
 
hujayralarning sitoplazmasida eozinofilli kiritmalar xosil qiladi (Babesh-Negre tanachasi), virus 
nukleokapsidlarini sitoplazmada (yadro oldida) yig’ilib qolishi natijasida kuzatiladi. Chin chechak 
virusi xujayin hujayrasining sitoplazmasida ko’payadi va sitoplazmada  katta hujayralar va 
ularning sitoplazmasida  Gvarnieri tanachalarini hosil qiladi. Yorug’lik mikroskopida ham 
aniqlash mumkin (rasm-34).  
Pilakchalar (blyashek) hujayra kulturasida hosil qilishi.  
Viruslarning miqdori jihatdan aniq sonini hisobga olish usuli hisoblanadi (34-rasm). 
Viruslarni ajratib olishda bir qavatli hujayra kulturasidagi oziqli muhit olib tashlanib virus 
saqlovchi material saqlovchi material bilan hujayra kulturasiga virus yuqtiriladi, so’ngra neytral 
qizil indikator qo’shilgan yupqa agar qatlami bilan qoplanadi..  
Termostatda bir necha kun saqlab turilgandan so’ng, agar qoplamasida ma’lum shakldagi oq-oq  
dog’lar monoqatlam fonida (pilakcha) paydo bo’ladi. Bu esa, bir tekisda o’sgan hujayra kulturasi 
tarkibida virus ko’payishi natijasida  hosil bo’lgan jonsizlangan hujayralar to’plamidir. Har bir 
pilakcha birgina virus zarrachasining ko’payishi natijasida hosil bo’lib, neytral qizil bilan 
bo’yalgan hujayralar fonida yumaloq oq dog’lar shaklida ko’rinadi. 
Shu usul bilan aniqlangan virusning  titri 1 ml tekshirilayotgan materialda pilakcha hosil 
qiluvchi birlik (PXB) bilan belgilanadi. Pilakchaning katta-kichikligi, morfologiyasi va uning 
paydo bo’lish vaqti, virusning har xil turida turlicha bo’ladi, xatto shu turning ichidagi ayrim 
shtammlarida ham farqlanadi. Viruslarning bu xususiyati shtammlarni seleksiya qilishda va 
ularning sof liniyasini ajratib olishda qo’llaniladi. 
Gemadsorbsiya reaksiyasi.  Viruslarni indikasiya qilish usullaridan  biri, ular  kirib 
ko’payayotgan (reproduksiya) hujayraning yuzasi eritrositlarni adsorbsiya qilish qobiliyatiga 
asoslangan, bu esa gemadsorbsiya reaksiyasi deyiladi (34 -rasm).  Gemadsorbsiya  ham  
gemagglyutinasiya reaksiyasiga o’xshash mexanizimga ega. Gemadsorbsiyalash xossasiga ega 
bo’lishi virus yuqtirgan hujayra membranasida virusga xos maxsus oqsillarning –
gemagglyutininlarning joylashganiga bog’liq bo’lib, eritrositlarda bu oqsillarga komplementar 
reseptorlar bo’ladi va shuning uchun ham ular virus bilan zararlangan hujayralar yuzasiga 
adsorbsiyalanadi.    Bu reaksiyani qo’yish uchun viruslar bilan zararlangan hujayra kulturasira 
eritrositlar (ko’proq tovuq, dengiz cho’chqachasi, maymun va odamning O (I) eritrositlari 
ishlatiladi) suspenziyasi qo’shiladi. Ma’lum  vaqtdan so’ng hujayralar natriy xloridning izotonik 
eritmasi bilan yuviladi. Tarkibpda viruslar bo’lgan hujayralar yuzasida eritrositlar yopishganicha 
qoladi.  Yorug’lik mikroskopida ko’rish mumkin. Virus yuqtirilgan hujayra kulturasiga tip 
maxsusligini na’mayon qilovchi zardob qo’shilib saqlansa, hujayralar gemadsorbsiya qilish 
qobilyatini yo’qotadi, ya’ni gemadsorbsiya tormozlanib qoladi. Bu fenomen viruslarning 
identifikasiyasida qo’llaniladi. 
Gemagglyutinasiya reaksiyasi.  Bu  reaksiya suyuqlikdagi hujayra kulturasi yoki tovuq 
embrionining xorion-allantois yoki amniotik suyuqlikdagi viruslarni indikasiya qilish uchun 
ko’llaniladi.  
Gemagglyutinasiya reaksiyasida virus superkapsidi tarkibida gemagglyutinin fermenti 
bo’lgan viruslar (gripp, paragripp) keltirib chiqaradi, ya’niy virus ko’paygan hujayra kulturasiga  
tovuq, g’oz, dengiz cho’chqachalari eritrositlari qo’shilsa, viruslar eritrositlarni  bir-biriga 
yopishtirib (rasm 35) qo’yadi. Bu usulda viruslarning suyuqlikdagi titrini suyultirish darajasiga 
qarab aniqlash mumkin. Virusologik amaliyotda viruslarning indikasiya qilishda keng qo’llaniladi. 
Rangli reaksiya. Hujayra kulturalarida viruslarni ko’payishini rangli reaksiya orqali ham 
indikasiya qilish mumkin. Buning aniqlash, normal ko’payuuvchi hujayra kulturasi uchun 
qo’llanilgan oziqli muhitdagi  indikatordan foydalaniladi. Agar hujayrada virus ko’paymasa tirik  
hujayra kulturalarda normal metobalitik jarayon kuzatiladi va bu jarayon natijasida nordon 
maxsulotlari yg’ilib qoladi, indikator rangi o’zgaradi. Hujayra kulturasida virus ko’paysa, 
hujayraning metobalizimi buziladi (nobud bo’lishiga olib keladi) indikator rangi o’zgarmaydi. 
Interferensiya fenomeni. Bu usul asosan hujayra kulturalarida ko’payib, lekin aniqlab 
bo’lmaydigan HPT xususiyatga ega bo’lgan viruslarni indikasiya qilishda qo’llaniladi. Hujayra 
kulturasiga  virus saqlovchi material yuqtiriladi keyin esa indikator virus (vezikulyar stomatit 
virusi VSV) yuqtiriladi. Agar tekshirilayotgan materialda izlanilayotgan virus bo’lsa indikator 
virusni HPT kuzatilmaydi (hujayra izlanilayotgan virus tomonidan egallangan) . Yorug’lik 

112 
 
mikroskopida vizual ko’rish mumkin. Tekshirilayotgan materialda virus bo’lmasa VSV hujayraga 
patologik ta’sir ko’rsatadi. 
Viruslarni undirib olishda tovuq embrionidan foydalanish  (rasm 36).  Virusologik 
amaliyotda  tovuq embrioni hujayra kulturasi va tajriba qilinayotgan hayvonlarga nisbatan 
bakteriyalar bilan ifloslanish darajasi kam va qo’shimcha mikroorganizmlar bilan  kamdan-kam 
hollardagina zararlangan bo’ladi. Bundan tashqari, turli ta’sirotlarga ham juda  
chidamlidir. Rikketsiya, xlamidiya va bir qator viruslarning diagnostik maqsadlarda, sof 
kulturasini olish va turli preparatlar (vaksina, diagnostikumlarni) tayyorlash uchun 8—12 kunlik 
tovuq embrionlaridan foydalaniladi. Yuqorida ko’rsatilgan mikroorganizmlarning  ko’payganligi 
embrion qobiqlarining ochilganidan so’ng pardalarida hosil bo’lgan morfologik o’zgarishlar orqali 
o’rganiladi.Masalan chin chechak yuqtirigan embrion tanasida, qobig’ida qon quyilishlar 
kuzatiladi, embrion nobud bo’ladi. Bundan tashqari virus ko’payishi natijasida allantois, amnion 
suyuqligida viruslar yig’ilib qoladi va gemagglyutinin fermenti bor viruslarni GAR orqali 
indikasiya qilish mumkin. 
Rivojlanayotgan tovuq embrionida viruslarni ko’paytirish sanoat miqiyosida qo’llaniladi, 
ammo ko’pchilik viruslar tovuq embrionida ko’paymaydi, bundan tashqari tekshirilayotgan 
viruslarni embrionini ochmay turib aniqlab bo’lmaydi, shuningdek unda ko’p miqdordagi oqsil va 
boshqa yod birikmalarning borligi, tayyorlangan preparatlarni allergik xususiyatini oshiradi, ularni 
tozalanishini qiyinlashtiradi.