O`zbekiston respublikasi sog`liqni saqlash vazirligi

Infektsiya manbai. Endemik toshmali tif —  zoonoz infeksiyadir. Tabiatda infektsiya 
manbai bo’lib kalamushlar va sichqonlar hisoblanadi. 
Tarqalish yo’llari. Transmissiv, alimentar, bilvosita kontakt yo’llari orqali tarqaladi. 
Tashuvchisi bo’lib kalamush va kanalar hisoblanadi. 
Patogenezi. Endemik toshmali tif qonli infektsiyadir. Uning patogenezi epidemik toshmali 
tifnikiga o’xshashdir. Klinik belgilari va kasallik ancha yengil o’tadi. Kasallik isitma va toshma 
toshish bilan tavsiflanadi. Kasallik endemik xarakterga ega. 
Immuniteti. Kasallikdan so’ng mustahkam antimikrob va antitoksik immunitet hosil bo’ladi. 
Profilaktikasi. Kemiruvchilarga qarshi kurashish va sanitar-gigienik sharoitlarni 
yaxshilashdan iboratdir. Maxsus profilaktikasi maqsadida o’lik Muzer rikketsiyasini saqlovchi 
vaktsinadan foydalaniladi. 
Davosi. Tetratsiklin qatoriga tegishli antibiotiklar bilan davolanadi. 
Ku-isitma  —  o’tkir infektsion kasallikdir. 1939 yili R. Bernet tomonidan bemor qonidan 
qo’zg’atuvchi ajratib olingan va farqlash ishlari olib borilgan. Shuning uchun uning nomi bilan 
Bernet rikketsiyalari deb yuritiladi. 1948 yili Rossiyada ham bu rikketsiyalar aniqlangan. 
Ku-isitma qo’zg’atuvchisi   Sox1e11a   avlodiga kiritiladi. Morfologiyasi. S. igpesh mayda 
polimorf mikroorganizm bo’lib, tayoqchasimon, sham alangasiga o’xshash, 0,3—0,8 mkm 
kattalikda, sferik shakldagisi 0,3—0,5 mkm, Gram manfiy bo’yaladi; Zdrodovskiy usulida 
bo’yalganda qizil rangga bo’yaladi.  
Kultural xossasi.  Bernet rikketsiyasi tovuq embrionining sariqlik qopchasida yaxshi 
 
 
 
rivojlanadi. Ular uchun optimal harorat 35°S hisoblanadi. Xo’jayin hujayrasida    rekketsiyalar 
vakuolalarda rivojlanadi, ya'ni pilakchalar hosil qiladi. 
Fermentativ xossasi. Namoyon bo’lmaydi.  
Toksigenligi. Zaharli moddasi  aniqlanmagan, lekin rikketsiyalar o’zida allergen saqlaydi. 
Antigenligi. Bernet rikketsiyasi ikkita — I va II faza antigenlarini saqlaydi. I faza antigeni 
yuzaki joylashgan, polisaxarid tabiatli, II faza antigeni esa hujayra ichida saqlanadi, kimyoviy 
tarkibi hali to’liq o’rganilmagan. Bernet rikketsiyasi tovuq embrionida o’stirilganida I faza 
antigeni yo’qoladi. Bernet rikketsiyasi dengiz cho’chqachasiga yuborilganda uning bu xossasi 
tiklanadi. 
Chidamliligi. Bernet rikketsiyalari tashqi muhitga ancha chidamli. 80—90°S harorat ta'sirida 
ular 30 daqiqadan so’ng nobud bo’ladi. Sut pasterizatsiya qilinganda ular o’lmaydi. Ular sut 
mahsulotlari  —  qatiq, suzma, sariyoqda uzoq vaqt, ultrabinafsha nurlar ta'sirida 1,5 soatgacha 
saqlanadi. Past haroratda, ayniqsa muzli sharoitda, bir necha oylab, steril suvda 3—4 oygacha 
saqlanadi. Bernet rikketsiyalari oshqozon shirasiga, 5% li formalin eritmasiga va 1%li fenol 
ta'siriga ancha chidamli. 
Patogenligi. Tabiiy sharoitda Bernet rikketsiyalari sigir, echki, qo’y, it, ot, kemiruvchilar, 
parranda va kanalarda aniqlanadi. Hayvonlarda kasallik isitma tutishi bilan tavsiflanadi. Ularda 
kasallik ko’pincha surunkali shakllarda o’tadi. Rikketsiyalar sut, siydik va najas bilan tashqi 
muhitga ajraladi. 
Amaliy qism:  Amaliy qismda talabalar epidemik va endemik toshmali tif diagnostikasi 
tekshirish materiali, tekshirish usullarini o’rganadilar. 
Qon. 
1.Serologik.   a) Komplement bog’lanish reaktsiyasi. b) agglyu-tinatsiya 
reaktsiyasi. v) bevosita gemagglyutinatsiya reaktsiyasi. g) toksinlarni neytrallash reaktsiyasi. d) 
immuno-lyuminestsent usul qo’llaniladi. 
Bemor venasidan 5—7 ml qon     2. Biologik usul. Steril probirkaga olinadi. 
Serologik usul. Komplement bog’lanish reaktsiyasi. Bemordan olingan qonning zardobi 
ajratib olinadi, parallel holda 2 ta antigen —  Provatsek va Muzer rikketsiyalari bilan reaktsiya 
qo’yiladi. Bu reaktsiya epidemik va  endemik toshmali tifni farqlashda qo’llaniladi. Umumiy 
sxema asosida bemor qon zardobi 1:10 dan 1:640 gacha suyultiriladi. 1:100 va undan yuqori 
suyultirish darajalarida eritrotsitlar cho’kma bersa, reaktsiya musbat deyiladi. 

181 
 
Agglyutinatsiya reaktsiyasi (AR).Toshmali tifni Brill kasalligidan farqlash uchun 
agglyutinatsiya reaktsiyasi qo’yiladi. Diagnostikum sifatida Provatsek rikketsiyasi va OX19 o’lik 
kul’turasi qo’llaniladi. Brill kasalligida o’lik protey kulturasi bilan Veyl—Feliks reaktsiyasi 
manfiy bo’ladi. 
Bundan tashqari, Brill va epidemik toshmali tifni farqlash uchun quyidagi usul ham 
qo’llaniladi. 
Buning uchun bemor qon zardobi sistin bilan tozalanadi, chunki epidemik toshmali tifda 7 
antitelo hosil bo’ladi va u sistin ta'sirida tez parchalanadi. 
Brill kasalligida esa 19 antitelo hosil bo’ladi va u sistin ta'sirida parchalanmaydi. 
Kengaytirilgan hajmda agglyutinatsiya reaktsiyasi qo’yiladi. Birinchi qatorga sistin bilan 
tozalangan va ikkinchi qatorga tozalanmagan qon zardobi suyultirib solinadi. Brill kasalligida 
ikkala qatorda ham reaktsiya musbat bo’ladi. Epidemik toshmali tifda birinchi qatorda  reaktsiya  
musbat, ikkinchi  qatorda esa manfiy bo’ladi. 
Bevosita gemagglyutiiatsiya reaktsiyasi. Bemor qon zardobi 1:25 dan 1:1600 gacha 
suyultiriladi.  Diagnostikum sifatida Provatsek eritrotsitlar diagnostikumi qo’llaniladi. Bemorning 
qon zardobida aitntelo bo’lsa 1:100 nisbatda eritrotsitlar soyabonsimon cho’kma hosil bo’ladi. 
Reaktsiya qayta qo’yilganda titri ortib boradi. 
Biologik usul. Epidemik va endemik toshmali tifni farqlash uchun biologik usul ham 
qo’llaniladi. Buning uchun dengiz cho’chqachasining erkagiga tekshirish materiali yuboriladi. 
Agar tekshirish materialida epidemik toshmali tif qo’zg’atuvchisi bo’lsa, dengiz 
cho’chqachalarining harorati ko’tariladi. 
Agar tekshirish materialida endemik toshmali tif qo’zg’tuvchisi bo’lsa, dengiz 
 
 
 
cho’chqachalarida periorxit    (tuxumdonning yallig’lanishi) yuzaga keladi. 
 
Laboratoriya mashg’uloti 17 
 
Mavzu: Virusli kasalliklar. (Gripp, qizamiq) Gepata viruslari 
 
Mashg’ulot programasi 
1.O’tkir resperator virusli kasalliklar diognostika sxemasini o’rganish 
2. Diognostikaning tezkor usullari. 
3. Ortomiksoviruslar keltirib chiqaruvchi kassalliklarning virusologik diognostikasi. 
4. Paramiksoviruslar keltirib chiqaruvchi kassalliklarning virusologik diognostikasi. 
5. Gripp, paragripp va boshqa resperator virusli infeksiyalar serodiognostikasi. 
6. Gripp, paragripp va boshqa resperator virusli infeksiyalarda qo’llaniladigan diognostik, 
profilaktik va davolash preparatlari. 
Namoish qilish 
1. Gripp, paragripp va boshqa resperator virusli infeksiyalar ekspres diognostikasining 
immunflyuoressent usuli. 
2. O’tkir resperator virusli kasalliklarqo’zg’atuvchilari va ularning reproduksiyalari aks 
etirilgan rangli rasm va albomlar. 
3. Gripp, paragripp va boshqa resperator virusli infeksiyalarda qo’llaniluvchi vaksina, 
immunoglobulin, davolovchi zardob, diognostikum, bir va ko’p valentli zardoblar. 
Laboratoriya ishini bajarish uchun topshiriq 
1. Virus yuqtirilga tovuq embrionining alantois suyuqligidan olib, gripp virusini indikasiyasi 
uchun gemagglyutinasiya reaksiyasini qo’yish. 
2. Ajratib olingan gripp virusini GART yordamida identifikasiya qilish. Xulosa chiqarish. 
3.  Respirator kasallik keltirib chiqaruvchi viruslar bilan shikastlangan xujayra 
kulturalaridagi (virusni SP ta’siri) o’zgarishlarni aniqlash.  
Gripp, paragripp va adenovirus infeksiyalarining virusologik diognostikasi. 
Gripp virusi Orthomyxoviridae oilasiga kiradi va uchta tipi A, V, S tafout qilinadi. Bulardan 
A tipi asosan epidemiya va pandimiya ko’rinishlada o’tadi.Gripp viruslari odamda, qushlarda va 
hayvonlarda kasallik keltirib chiqaradi. Gripp virusining o’ziga xos xususiyatlaridan biri tabiiy 
sharoitda o’z yuza (gemagglyutinin NA va neyrominidaza NA) antigenlarini o’zgartirib turishidir. 

182 
 
Har qachon shu yuza antigenlarini o’zgarishi virusning yangi variantini paydo bo’lishiga olib 
keladi Virus har 10-15 yilda to’liq o’zining antigen (shift usulda) strukturasini o’zgartiradi va 
gripp virusini yangi serologik tipi paydo bo’ladi va kasalligining dunyodagi yangi pandimiyasi 
boshlanadi. 2000 yildan kiyin gripp virusining N2N5 paranda grippi yer yuzidagi insoniyat 
sog’lig’iga katta haf solib turibdi. 2009 yildan boshlab gripp virusining N1N1 cho’chqa tipi yana 
qaytib keldi ( 1976 yilda pandemiya bergan) va yer yuzida  yangi kasallikning pandemiyasini 
keltirib chiqarmoqda.Gripp kasalligi aksariyat hollarda odamlarda yengil o’tadi va 3-5 kun ichida 
odamlar sog’ayib ketadi, lekin ohirgi yillarda gripp kasalligining toksik formalari va paranda 
(N2N5) tiplari juda klinik jihatdan og’ir o’tmoqda va ko’pchilik holatlarda o’lim bilan 
tugamoqda.Gripp virusining optimal ajratib olish modeli bu 10-12 kunlik tovuq embrionini 
amnion yoki allantois bo’shlig’iga yuqtirish xisoblanadi. Laboratoriya hayvonlaridan gripp 
virusiga sezgir afrika yumronqoziqlari va oq sichqonlar xisoblanadi. Gripp virusining retrospektiv 
diognostikasida ko’proq serologik usullar qo’llaniladi.  Gripp virusini sxematik strukturasi  86 - 
rasmda keltirilgan.  
Paramiksoviruslar  Paramyxoviridae oilasi va bu oilaga 4 ta avlod vakillari kiradi: 
Paramyxovirus avlodi-paragripp qo’zg’atuvchilari 1 -3 tipi; Rubulavirus-avlodi epidemik paratit 
kasalligi viruslari 2 va 4 tiplari; Morbillavirus-avlodi qizomiq kasalligi virusi; Pneumovirus-  RS 
virus. Paragripp virusi RNK saqlovchi virus bo’lib segmentlanmagan –RNK malekulasi tutadi. 
Superkapsid tarkibida gemagglyutinin (N), neyrominidaza (N) antigenlari va F-oqsil uchraydi 
(rasm 87). G’ oqsil hujayra membranasiga birikishni va zararlangan simplast hujayralarining hosil 
bo’lishida qatnashadi.Virus replikasiyasi doimo hujayra sitoplazmasida ro’y beradi.Viruslar 
gemadsorbsiya, gemolitik, neyrominidaza va simblast hosil qilovchi xususiyatlarga ega 
Paragripp viruslari  (PV). Odamlarda yuqori nafas yo’llarining shilliq qavatlarida paragripp 
kasalligini (para-oldida, yunoncha) keltirib chiqaradi. Kasallik qo’proq bolalarda va bolalar 
kolektivlarida kuzatiladi. Bolalarda kasallik larengotraxeobranxit ko’rinishda o’tib, yolg’on krup 
deb ham ataladi (1,2 tiplari  chaqiradi). Virusning 3 tipi bir yoshgacha bolalarda bronxit va 
zotiljam kasalliklarini keltirib chiqaradi. 
Epitparotit virusi (tepki). O’tkir yuqumli infeksion kasallik bo’lib asosan quloq oldi bezini 
jarohatlab, ko’pincha birdan (epidemik vspishka) bolalar kollektivlarida epidemik boshlanishi 
mumkin. Epitparotit virusini bita serovari uchraydi. 
 Qizomiq virusi (QV) . Virus dastlab yuqori nafas yo’lidagi epitelial xujayralarga kiradi va shilliq 
qavat, burun-halqum, traxeya va bronxlarning epiteliy hujayralarida ko’payadi, so’ngra qonga 
tushadi. Virus qon kapillyarlarining endoteliy hujayralarini shikastlaydi. Bu hujayralar nekrozga 
uchrashi natijasida terida toshmalar paydo bo’ladi. Ayrim hollarda virus markaziy nerv 
sistemasiga borib ensefalomielitni keltirib chiqaradi. Virus tovuq embrionida ko’paymaydi. Uni 
odam va maymun embrionining buyragidan tayyorlangan birlamchi hujayra kulturalarida 
ko’paytiriladi. Bundan tashqari, odam amnioni va undiriluvchi hujayra kulturalarida (Hela, KB, 
Vero va boshqalar) sitopatik ta’sir ko’rsatib ko’payadi. Natijada simplastlar, ya’ni ko’p yadroli 
hujayralar hosil bo’ladi. Virus kirgan hujayra sitoplazmasida asidofil, yadrosida bazofil kiritmalar 
vujudga keladi. Boshqa paramiksoviruslardan farq qilib QV tarkibida neyrominidaza 
uchramaydi. 
 Adenoviruslar (yunoncha adeno- bez) o’tkir infeksion jarayonni keltirib chiqaradi, asosan 
yuqori nafas yo’llari, ko’z, ichak va limfoid to’qimalarni jarohatlaydi. 
Adenoviruslarning 34 ta serovarlari uchraydi, oddiy tuzilishga ega, virion ikki ipli chiziqli 
infeksion DNK tutadi.Virusda superkapid uchramaydi, shuning uchun tashqiy muhit omillariga 
(efir, spirt)  o’ta chidamli (rasm 88). 
Laboratoriya sharoitida adenoviruslar odamlardan olingan epiteliy hujayra kulturalarida 
intinsiv ko’payyadi. Virus replikasiyasi yadroda ro’y beradi. Virusning sitopatik effekti 
yuqtirilgandan so’ng 1-7 kunlari na’mayon bo’ladi va hujayralar yumoloqlashuvi, ularning bir 
birlari bilan birikishi oqibatida uzum shingiliga o’xshab yig’ilib qoladi. Hujayra yadrosida DNK 
tutuvchi spesifik kiritmalar paydo bo’ladi. Adenviruslar tovuq embrioni va laboratoriya hayvonlari 
uchun patogen emas. Ba’zi bir serovarlari onkagen xususiyatga ega. 
O’tkir respeator virusli yuqimli kasalliklarning diognostikasida ekspress, virusologik va 
serologik usullar qo’llaniladi. 

183 
 
Metodik ko’rsatmalar. 
Ekspress usullar. Bu usullar bilan gripp va boshqa resperator kasalliklar qo’zg’atuvchilariga 
2-3 soat maboynida taxminiy diognoz qo’yiladi. 
Renositoskapik usul. Gripp va boshqa resperator virusli kasalliklarning laboratoriya 
diognostikasida tez qo’zg’atuvchini aniqlash uchun qo’llaniladigan ekspress usuldir. Kasal 
burninig pastki chig’anog’i yuzasidan (qirg’og’lari silliqlangan oynacha yoki pleksiglas 
plastinkasi yordamida) tamg’a -surtma olinadi.  
Tamg’a – surtmalar quritilib, fiksasiya qilinadi va Ramonovskiy-Gimza yoki fuksin, metilin 
ko’kida bo’yaladi. Silindrik epiteliy, hamda degenrasiya bo’lgan makrofaglar sitoplazmasida, 
leykositlarda qizil rangli keng konturli kiritmalar joylashgan bo’ladi.  
Gripp kasalligi virusining diognostikasida renositoskapik tekshirish, spesifik usul bo’lmasa 
ham, grippning adenovirus kasalliklaridan ajratishga yordam beradi. Bunda hujayraning 
strukturasi buzuladi, natijada yadrolar vakuollanishi va yadro ichida kiritmalar paydo bo’ladi. 
Adenoviruslar reproduksiyasida , epiteliy hujayralarida boshqa  viruslardan farq qilib, xarakterli 
sitopatik o’zgarishlar ro’y beradi, ya’niy hujuyralar yumoloqlashib, qatlamning chetida g’ujum 
holida (uzum shingilini eslatadi), to’planadi va kultura oyna (probirka) sathidan tez ko’chishi 
kuzatiladi.Paragripp viruslari esa hujayralarning bir birlariga biriktirishi oqibatida ko’p yadroli 
simblast hujayralari hosil bo’ladi. Respirator viruslar fibroblast hujayralarida sust rivojlanadi va 
bunda hujayra tez shishadi, natijada ularning yadrolari parchalaniladi. Adenoviruslar uchun 
epiteliy va fibroblastlar hujayralari yadro ichida kiritmalar paydo qilishi xarakterlidir. 
Ekspress –dionostika (26- sxema). 
Bilvosita,  to’g’ridan-to’g’ri immunoflyuoressensiya (Kuns) reaksiyasi BIFR  (RIF) juda 
spesifik bo’lib, bunda zararlangan hujayralardan virus antigelarini nishonlangan flyuoressentli 
antitelalar yordamida aniqlash mexanizimi yotadi. 
Tekshirish uchun material bo’lib, bemorning tamoq, burin halqum chayindilari va shu 
chayindilar bilan yuqtilgan hujayra kulturalari xizmat qiladi. Preparat tayyorlash uchun olingan 
chayindi sentrifugada bir minutda 2000-3000 marta 10 minut aylantiriladi. Cho’kmadan bir nechta 
moysizlantirilgan buyum oynachalariga surtmalar tayyorlanadi va quritilib 5 minut davomida toza 
asetonda fiksasiya qilinadi. Kiyin xuddi shu preparatlar nishonlangan flyuoressentli antitelalar 
(maxsus chiqarilgan: grippning A1,A2; paragrippning 2 va 3 tip viruslari;  resperator sinsitial 
virusga qarshi, adenoviruslarga qarshi ko’p valentli zardob) bilan ishlanadi. Agar bilvosita usul 
qo’llanilsa, surtmaga oldin yuqorida keltirilgan viruslarga qarshi spesifik AT qo’shilib, kiyin 
yuvib tashlanadi va  nishonlangan flyuoressentli odam antiglobulinli qon zardoblari bilan ishlav 
beriladi.  Analiz oxirida preparatlarni lyumensent mikroskopda ko’zdan kechiriladi. Preparatda 
viruslar bo’lsa lyumenissent mikroskopda yog’dulanadi va maxsus nur sochayotgan virus 
zarralariga e’tibor beriladi: yog’dulanayotgan adenoviruslar hujayrani yadrosida ko’rinsa; gripp va 
paragripp viruslari sitoplazmada yig’ilib qolgan bo’ladi. Hujayralardagi virus zarralari va  ularning 
soniga qarab reaksiya javobi o’qiladi. 
Virusologik tekshiruv.  O’tkir resperator virusli kasalliklarda tekshirish uchun material 
burin halqum chayindisi, bolg’am va boshqalar bo’lishi mumkin. Patologik material hujayra yoki 
tovuq embrioniga yuqtirishdan oldin, ularning tarkibidagi boshqa mikroorganizimlarni yo’qotish 
uchun antibiotiklar bilan ishlov berilib (pensillin, streptomisin 1000 TB ml) sentrifuga qilinadi. 
Virusologik ishlar hammasi bokslarda o’ta steril sharoitlarda olib boriladi. Cho’kma ustidagi 
suyuqlik pipetka yordamida so’rib olinib har bir viruslar uchun maqbul bo’lgan hujayra 
kulturalariga (gripp virusi tovuq embrionining amniotik va allantois bo’shlig’iga, maymun, odam 
embrionlarining buyragidan tayyorlangan birlamchi hujayra kulturalariga; paragripp virusi 
maymun, odam embrionining buyragidan va odam embrionining fibroblastlarida tayyorlangan 
to’qima kulturalariga; paratit tepki virusi tovuq embrionining amniotik bo’shlig’iga va yangi 
ajratib olingan virus shtammlari odam embrionining buyragidan tayyorlangan birlamchi hujayra 
kulturalariga; qizomiq virusi odam embrioni va maymun buyragidan tayyorlangan birlamchi 
hujayra kulturalariga va bundan tashqari, odam amnioni va undiriluvchi hujayra kulturalariga 
(Hela, KB, Vero va boshqalar); RS-virus maymun buyragidan tayyorlangan birlamchi hujayra va 
undiriluvchi o’sma hujayra kulturalariga (Hela, Hep-2, KB); adenoviruslar esa odam embrioni 

184 
 
buyragidan tayyorlangan birlamchi va undiriluvchi Hela,  Ner-2 hujayra kulturalariga yuqtiriladi. 
Virus yuqtirilgan tovuq embrionlari va hujayra kulturalari 37º  da termostatda saqlanadi. 
Diagnostika, profilaktika va davolash preparatlari 
H0N,  H1N1,  H2N2,  H3N2, V va S tipga xos gripp zardoblari.  GATR va KBR 
reksiyalarida gripp virusi serotiplarini aniqlash uchun qo’llaniladi. 
Tipga xos paragripp zardoblari. Paragripp viruslarini differensiasiya qilish va serotiplarini 
aniqlashda ishlatiladi. 
Quritilgan tipga xos (gripp va paragripp) diagnostikumlar. Ma’lum yuqumli kasalliklar 
serodiagnostikasida ishlatiladi. 
Tirik gripp vaksinasi.  Gripp virusi asosiy serotiplarining vaksina shtammlari yuqtirilgan 
tovuq embrionlarining allantois suyuqligidan tayyorlanadi, vaksinaning bir turi burundan, 
boshqasi og’iz orqali yuboriladi. 
Tirik qizamiq vaksinasi. Qizomiq virusini virulent shtammlarini kuchsizlantirib 
(attenuirovannaya) olingan (RF L16). Bir marotiba (8-oylik chaqaloqlarga kalendarbo’yicha) teri 
ostiga yuborib emlanadi. 
Tirik paratit vaksinasi. Paratit virusini virulent shtammlarini kuchsizlantirib 
(attenuirovannaya) olingan Bir marotiba (1 yodan boshlab kalendar bo’yicha) teri ostiga yuborib 
emlanadi. 
Davo-profilaktika uchun qo’llaniladigan ko’p valentli gripp zardobi. Gripp virusining 
turli serotiplari bilan otlarni giperemlash natijasida olinadi. Quritilgan holda, antibiotiklar va 
sulfanilamidlar bilan birga tayyorlanadi. Grippning oldini olish va kasallikning boshlanish davrida 
davolash uchun burun orqali yuboriladi. 
Grippga qarshi donor immunoglobulini. A va V tipli tirik gripp vaksinasi bilan emlangan 
donorlarning qon zardobidan tayyorlanadi. Epidemik o’choqlarda gripp profilaktikasi va uni 
davolashda qo’llaniladi. 
Odam leykositar interferoni. Bu turga xos oqsil bo’lib, kultural muhitdagi odam 
peykositlari tomonidan, virus-interferonogen ta’siriga javoban sintez qilinadi. Gripp va boshqa 
virusli respirator kasalliklar profilaktikasida va ularni davolashda qo’llaniladi. 
Tipospesefik adenovirus zardoblari.  Neytrallash va GATR da adenoviruslarni serologik 
tiplarga ajratishda qo’llaniladi. 
 
Laboratoriya mashg’uloti 18 
 
Mavzu: Rabdovirus. (qutirish). OITS, Entero-, neyroviruslar  (poliomielit) 
 
Mashg’ulot programmasi 
1.O’tkir neyrotrop virusli kasalliklar diognostika sxemasini o’rganish. 
2. Diognostikaning tezkor usullari. 
3. Poliomielit, koksaki, YeSNO viruslar keltirib chiqaruvchi kassalliklarning virusologik 
diognostikasi. 
4. Qutirish virusi keltirib chiqaruvchi kassallikning virusologik diognostikasi. 
5. Neyrotrop virus kasalliklarining  serodiognostikasi. 
6. Poliomielit, koksaki, YeSNO va qutirish va boshqa neyrovirusli infeksiyalarda 
qo’llaniladigan diognostik, profilaktik va davolash preparatlari. 
Namoish qilish 
1. Poliomielit, koksaki, YeSNO va boshqa neyrotrop virusli infeksiyalar ekspres 
diognostikasida immunflyuoressent usullar. 
2.  O’tkir neyrotrop virusli infeksiyalar  kasalliklari qo’zg’atuvchilari va ularning 
reproduksiyalari aks etirilgan rangli rasm va albomlar. 
3. Babesh –Negri tanachalari. 
4. Neyrotrop virusli infeksiyalarda qo’llaniladigan diognostik, profilaktik va davolash 
preparatlari. 
Laboratoriya ishini bajarish uchun topshiriq 
1. Enteroviruslar keltirib chiqargan kasalliklarga virusologik diagnoz qo’yish usullari: 

185 
 
a) Spesifik immun zardoblar bilan o’tkazilgan neytrallash reaksiyasi yordamida 
enteroviruslarni identifikasiya qilish va natijalari asosida xulosa chiqarish. 
b) Koksaki va YeSNO viruslarini aniqlash uchun bemorlarni juft qon zardoblari bilan KBR 
qo’yish, natijalash, xulosa chiqarish. 
v) Enteroviruslarning etalon shtamlariga nisbatan bemorning juft zardoblari bilan virus 
neytrallovchi antitelolarni titrlash usuli bilan qo’yilgan reaksiyalarni natijalash, xulosa chiqarish. 
Neyrotrop virus infeksiyasi qo’zg’atuvchilari 
Neyrotrop virus infeksiyasini asosan bir-biridan ko’p belgilari bilan farq qiluvchi va 
tarkibida RNK bo’lgan turli oilaga mansub viruslar qo’zg’atadi (78- jadval). Ularga togaviruslar, 
rabdoviruslar, arenaviruslar hamda pikornoviruslar oilasiga va enteroviruslar zotiga mansub 
bo’lgan poliomielit, koksaki va EChO viruslari, kiradi. Bular ingichka ichak limfa tugunlarida 
ko’payib (reproduksiya bo’lib), najas orqali tashqariga chiqadi.Shuning uchun bular keltirib 
chiqaradigan kasalliklarini ichak yuqumli kasalliklariga kiritilgan. Biroq,  qo’zg’atgan 
kasalliklarining  
(poliomielit, seroz miningit, meningoensefalit va boshqalar) patogenetik va klinik belgilariga 
ko’ra, ularni neyrotrop  kasalliklar qo’zg’atuvchi viruslarga qo’shish mumkin. Ba’zan tarkibida 
DNK bo’lgan, masalan 1-va 2-tiplarga kiruvchi gerpesviruslar markaziy nerv sistemasini ham 
shikastlantirishi mumkin. 
Neyrovirus kasalliklarining laboratoriya diagnostikasida kasallikning davri muhim 
ahamiyatga ega. Birinchi 5-6 kecha-kunduz davomida deyarli xamma holatlarda qonda 
(virusemiya bosqichi), nevrologik  belgilar namoyon bo’lgandan so’ng likvorda virusni aniqlash 
mumkin.