O`zbekiston respublikasi sog`liqni saqlash vazirligi

Oldini olish. Asosan umumiy profilaktika o’tkaziladi, ya'ni kasallik manbaini aniqlab 
yo’qotiladi, bemorni alohidalab kasallik o’choqlari dezinfektsiya qilinadi.  
Chuqur blastomikozlarnish qo’zg’atuvchilari. 
Bu kasallik qo’zg’atuvchilari Blastomyces, Hustoplasma, Fhialondorao urug’ining 
vakillari hisoblanadi.  
Kriptokokkoz qo’zg’atuvchisi. O’tkir o’rtacha va surunkali kechadigan ichki a'zolar, 
ayniqsa o’pka, markaziy nerv sistemasi, teri va shilliq qavatlarni jarohatlaydigan chuqur mikoz.  
Qo’zg’atuvchisi achitqisimon zamburug’ Cryptococcus neoformans bo’lib, uni 1894 yili Buss va 
Bushklar topishgan.  Zamburug’ hujayrasi dumaloq, tuxumsimon, ichki qavat devori diametri 2-10 
mkm bo’lgan hujayradan iborat. Kriptokokkning qalinligi 50 mkm bo’lgan shilliqsimon kapsulasi 
bor.  Kapsula diametri 3-4 nm bo’lgan uzun iplardan tashkil topgan.  
Kriptokokk aerob, oddiy muhitlarda o’sadi, ayniqsa Saburo muhitida 37°S haroratda 
yaxshi o’sadi. Ular  qattiq muhitlarda oqish, sarg’ish, to’q jigarrang, qoramtir koloniyalar hosil 
qiladi. Kriptokokklar qandlarni parchalaydi, tiaminga muxtoj, ureaza hosil qiladi.  Uglerod manbai 
sifatida dekstroza, galaktoza, saxaroza va mannozalarni assimilyatsiya qiladi.   
C. neoformans kapsula va somatik antigenlarga ega, ular oksil va polisaxaridlardan 
tashkil topgan.  Polisaxariddan iborat kapsula antigeni immun sistema qarshiligini keskin 
kamaytiradi. C. neoformans kapsula antigenlariga ko’ra A, V, S, D, Ye serovariantlarga  ega.  
Polisaxarid antigenini bemor siydigi, zardobi, qoni va orqa miya suyuqligidan topish mumkin.  
Kriptokokkoz keng tarqalgan kasallik bo’lib, barcha yoshdagi kishilar, asosan 50-60 yoshdagi 
erkaklarda kuzatiladi. Kriptokokk tuproqda, ayniqsa kabutar najasi tushgan tuproqlarda ko’p 
miqdorda bo’ladi. Zamburug’ kabutarlar in ko’yadigan joylardan, molxona, xashakxonalardan, 
bo’g’ot va boshqa joylardan topilgan.  
1 g kabutar najasida bir necha ming kriptokokk bo’ladi.   
Kriptokokklar kapsulasi bo’lganligi uchun tashqi muhitda fizik va kimyoviy omillar 
ta'siriga chidamli.  Ularning virulentligi polisaxaridli kapsula antigeni bilan bog’liq.  Zamburug’, 
asosan, markaziy nerv sistemani shikastlaydi. Kasallik odamlarga havo- tomchi hamda havodagi 
chang orqali yuqadi.  Og’iz bo’shlig’i, me'da-ichak shilliq qavatlari va jarohatlangan teri orqali 
ham yuqadi, qo’zg’atuvchi qon orqali tarqalganda ichki a'zolar va markaziy nerv sistemasi 
zararlanadi.  
Kriptokokkozda o’pka, miya, miya pardasi, ichak, teri, teri osti yog’ qavati (kletchatka), 
limfa tugunlari va suyak sistemasi shikastlanadi.  Kasallikda chuqur abstsess va yallig’lanishlar 
uchog’i paydo bo’lib, ba'zan ular bir-biri bilan qo’shilib ketadi.  Chuqur yarali tugunchalar 
Ko’pincha boldir, dumba vaboshqa sohalarda bo’ladi.  Bundan tashqari, kaftda va oyoq tagida 
giperkeratoz o’choqlari ko’zga tashlanadi.  Kasallik surunkali davom etib, ko’pincha o’lim bilan 
tugaydi.  U Yevropada va Amerikada qishloq xo’jalik xodimlari, cho’chqa va mol boqarlarda 
ko’proq uchraydi.  Kasallikni boshdan kechirgandan so’ng kuchli, uzoq davom etadigan 
immunitet hosil bo’lmaydi.  Shu sababli qayta kasallanish mumkin.  Bemor qon zardobida past 
titrlarda aglyutinin, pretsipitin, komplementni biriktiruvchi antitelolar topiladi.  
Bakteriologik usul. Patogen zamburug’larning sof kulturasini ajratib olish uchun 
tekshiriluvchi materiallarni Saburo muhitiga yoki metilen ko’ki qo’shilgan muhitga ekiladi. 

169 
 
Begona bakterialarning o’sishini to’xtatish uchun soch tolalari maydalanadi va bir necha minut 
davomida qizdirilgan buyum oynachasiga qo’yiladi  yoki oziq muhitiga antibiotiklar qo’shiladi. 
Agar natija ijobiy bo’lsa, 3-5 kundan so’ng har xil koloniyalar o’sib chiqadi. So’ng sof kultura 
ajratib olinadi va uning asosiy biologik xususiyatlari tekshirilib, qo’zg’atuvchining qaysi turga 
mansubligi aniqlanadi. 
Zamburug’lar keltirib chiqargan teri va shilliq qavatdagi kasalliklarga tashxis qo’yishda , 
albatta, OITS ni ham nazarda tutish lozim. 
Shu sababli serologik reaktsiya qo’yilganda, shu urug’ga mansub, ammo boshqa turdagi 
zamburug’lar bilan ham musbat reaktsiya ro’y beradi. Mikozlarda qon zardobidagi agglyutinin, 
pretsipitin, komplementni biriktiruvchi antitelolar yaxshi o’rganilgan. Shulardan komplementni 
biriktiruvchi antitelolar maxsus xisoblanadi. Deyarlik barcha zamburug’ kasalliklarida maxsus 
allergik holat paydo bo’ladi, bu esa, o’z navbatida himoya vositasini bajaradi. Shuning uchun bu 
kasallik takror yuqqanda yengil kechadi.  
Laboratoriya mashg’uloti 14 
Mavzu: Patogen anaeroblar. Qoqshol, gazli gangrena, qo’zg’atuvchilari 
Mashg’ulot rejasi  
1. Jarohat anaerob infeksiyalarning mikrobiologik diagnostika sxemasini o’rganish. 
2. Jarohat anaerob infeksiyalarning mikrobiologik diagnostikasida qo’llaniladigan 
bakteriologik, bakterioskopik va serologik usullar. 
3. Diagnostika, profilaktika va davolash preparatlari. 
Namoyish qilish 
1. Jarohat anaerob infeksiyalarning mikrobiologik diagnostikasida qo’llaniladigan oziqli 
muhitlar, apparatlar. 
2. Anaerob infeksiyalar,  gazli gangrena, qoqshol qo’zg’atuvchilaridan tayyorlangan tayyor 
surtmalar. 
3. Jarohat anaerob infeksiyalarning morfologiyasiga, kultural xususiyatlariga, mikrobiologik 
diagnostikasiga bag’ishlangan rangli rasmlar, sxemalar, videoroliklar. 
4. Jarohatdan ajratib olingan suyuqlikdagi perfringens toksinini lesitovitellaza sinamasi 
yordamida aniqlash. 
Laboratoriya ishini bajarish uchun topshiriq 
1.  Jarohat anaerob infeksiyalariga (gazli gangrena) shubhalangan bemor yarasidan ajralgan 
suyuqlikni Kitt-Tarossi muhitiga ekilgan, ekmani  natijasini baholash. 
- o’sish xarakterini tasvirlash;  
- Gram va Sil-Nilsen usulida bo’yalgan preparatda morfologiyasini o’rganish. 
-  olingan natijalar asosida dastlabki xulosa chiqarish va o’tkaziladigan tekshiruv rejalarini 
tuzish. 
 2.  Kitt-Tarossi muhitiga ekilgan bog’lov materiali natijasini baholash.  
-  o’sish xarakterini tasvirlash.  
-  Gram usulida bo’yalgan preparatda morfologiyasini o’rganish. 
-  bakteriologik laboratoriyada olingan bakterioskopik, bakteriologik, 
biokimyoviy va boshqa ma’lumotlar asosida jarohat anaerob infeksiyalar to’g’risida 
yakunlovchi xulosalar chiqarish. 
Jarohat anaerob infeksiyalarning qo’zg’atuvchilari BACILLACEAE  oilasi,     CLOSTRIDIUM 
urug’iga mansub bo’lib tabiatda keng tarqalgan, odam va hayvonlar yo’g’on ichagida uchraydi. 
Tashqi muhitga najas bilan tushadi, ular spora hosil qiladi, sporasi ko’proq  terminal va 
subterminal joylashadi. Shuning uchun ularni ko’rinishi duksimon bo’ladi (lot. slostridium- duk), 
nomi ham shundan kelib chiqqan. Jarohat anaerob infeksiyalarning qo’zg’atuvchilari  Clostridium 
avlodiga kiradi. Bu zotga Cl. perfringens, Cl. novyi, Cl. septicum, Cl. sordellii, Cl. histolyticum, 
C. Difficile, C. tetani C. botulinum lar kiradi. Bulardan Cl. perfringens, Cl. novyi, Cl. septicum, 
Cl. sordellii, Cl. histolyticum, C. difficile gazli gangrena kasalliklarini, Cl.tetani qoqshol 
kasalligini va C. botulinum ovqatdan zaharlanish toksikoinfeksiyani keltirib chiqaradi. 
Gazli gangrena jarohat anaerob infeksiyalarning mikrobiologik diagnostikasi.  
Asosan kasallikni 90% ni Cl. Perfringens keltirib chiqaradi (jadval 42) Qolgan turlari ichida  
Cl. novyi, Cl. septicum ko’proq kasalliklarda rol o’ynaydi.Qo’zg’atuvchi jarohatga tarkibida 

170 
 
klostridiy sporalari bo’lgan tuproq. yoki chang tushganda yuqadi.Kasallikni faqat bitta gazli 
gangrena qo’zg’atuvchilari keltirib chiqarishi kamdan-  kam hollarda uchraydi. Asosan anaerob 
jarohat infeksiyalarida klostridiylar bilan birgalikda stafilokokklar, ko’k-yiring tayoqchasi, protey 
va boshqa  klostridiy bo’lmagan anaerob bakteriyalar ham ishtirok etib, kasallik kechishini 
birmuncha og’irlashtiradi. 
Bakterioskopik tekshiruv.  Shish suyuqliklari yoki nekroz to’kimasidan olib tayyorlangan 
surtmalarni Gram va Gins usullarida bo’yab mikroskop ostida ko’rish yuli orqali o’tkaziladi. 
Preparatlarda yirik (1 — 1,5 x 3—10  mkm)     grammusbat    tayoqchalarning  borligi (rasm 72a), 
hamda ulardan bir qismining (Cl. perfringens) kapsula hosil qilishi dastlabki diagnoz qo’yish 
imkonini beradi. 
Bakteriologik tekshirish.  1-kun.  Tekshiriluvchi material Kitt-Tarossi  solingan  ikkita 
probirkaga, sut solingan ikkita probirkaga va temir sulfitli agarga (Vilson-Bler muxiti) ekiladi. 
Kitt-Tarossi  muhiti va sut solingan ikki probirkaning biri yot  bakteriyalarning vegetativ 
formalarini yo’qotish uchun 80°S da 20 minut davomida suv hammomida qizdiriladi. 
2-kun.  Sutga ekilganda 3—4 soatdan so’ng tarkibida ko’piksimon gaz pufakchalari va 
ajralayotgan tiniq sut zardobidan  iborat bulutsimon quyqa hosil bo’ladi. Kelgusi sutkalarda Kitt-
Tarossi muhitida loyqalanish va gaz hosil bo’ladi, Vilson —  Bler muhitli agarda esa, biroz 
kechroq agar ustunchasining pastki qismida qora qoloniyalar paydo bo’ladi va probirkadagi 
ustunchali muhit qorayadi ( Na
2
S va FeCl
3
 dan temir sulfid va CO
2
 hosil bo’ladi), muhit chetlari 
kesilib, yoriladi  
Klostridiylarning boshqa tur kulturalarini ajratishda nihoyatda qat’iy anaerob sharoitlar yaratish 
talab qilinadi. 
Barcha ajratib olingan kulturalardan surtmalar tayyorlanib, Gram usulida bo’yaladi va 
mikroskop ostida ko’riladi. 
Ijobiy natijalarda yirik grammusbat Cl, perfringens tayokchalari surtmalarda ko’riladi. 
Sof kulturalarni ajratib olish uchun Petri kosachasidagi qand, qon qo’shilgan va tuxum 
sarig’i qo’shilgan agarlarga ekilib, 37°S da 2-3 kun davomida qat’iy anaerob sharoitda o’stiriladi. 
O’sgan  koloniyalar    probirkalardagi  Kitt-Tarossi muhitlariga qayta ekiladi. 
Sof kultura qo’zg’atuvchilarning biokimyoviy belgilar asosida identifikasiya qilinadi. 
Toksigenligini bioprobada aniqlash. Kitt-Tarossi muhitida o’stirilgan, tekshiriluvchi 
kulturaning toksigenlik xususiyatini aniqlash uchun muhit sentrifugada aylantiriladi, cho’kmaning 
ustki qismidagi suyuqlik olinib dengiz chuchqachalariga yoki  oq sichqonlar qorin bo’shlig’iga 
yuboriladi, ijobiy natijada toksinlar ta’sirida ular halok bo’ladi. Shu maqsadda patologik 
materiallar oq sichqonlar yoki dengiz chuchqachalarining muskullari orasiga yoki qorin 
bo’shlig’iga yuborib tekshirish mumkin. Anaeroblar bo’lsa, in’eksiya qilingan hayvonlarda 
anaerob infeksiyaning yuqorida tasvirlab  o’tilgan   manzarasi   paydo   bo’ladi.  
Lesitinazani aniqlash. Ajratib olingan kultura  tarkibidagi Cl. perfringens toksinini tezda 
aniqlash uchun uning lesitinaza aktivligi tekshiriladi. Buning uchun tekshirilayotgan kultura olinib 
tuxum sarig’i qo’shilgan Petri kosachasidagi muhitni yarmiga ekiladi, qolgan yarmiga ekilgan 
kulturaga maxsus antizardob ehtiyotlik bilan qavatlantiriladi. Birinchi yarmiga ekilgan zonada  α- 
toksin (lesitinaza) hosil bo’lsa ko’zga ko’rinadigan bulutsimon presipitat hosil bo’ladi, ikkinchi 
yarmi
da esa antitoksin zardob α- toksinni ingibisiya qilganligi uchun presipitat hosil bo’lmaydi. 
Har turdagi klostridiylarning toksinlari turli antigenlik xususiyatlariga ega. Shuning uchun 
ularni serologik usulda identifikasiya qilish laboratoriya hayvonlarida neytrallash reaksiyasiga 
asoslangan holda olib boriladi. 
Neytralizasiya reaksiyasi orqali gazli gangrena qo’zg’atuvchilarini turini aniqlash 
Bakteriologik tekshiruv. 1 –  kun. Tekshiriluvchi material Kitt-Tarossi muhitiga ekilib, anaerob 
sharoitlarda 37°S da 3—4 sutka davomida o’stiriladi. 
2 kun. Cl. tetani  bakteriyalarning cho’kma holda o’sganligi kuzatiladi. Materialdan surtma 
tayyorlanib gram usulida bo’yab mikroskopda ko’riladi  So’ngra ular Petri kosachasidagi qand, 
qon qo’shilgan agarga va probirkadagi qand qo’shilgan oziqli agar ustunchasiga   qayta   ekiladi.  
Ekmalar     anaerob     sharoitlarda inkubasiya qilinadi. 
3-kun. Qoqshol tayoqchalari qonli agar sathida nozik, tiniq, atrofida biroz gemoliz halkasi 
bo’lgan koloniyalarni hosil qiladi. Bakterioskopik tekshiruv yana o’tkaziladi. 

171 
 
Shubhali koloniyalardan sof kultura ajratib olish uchun ular probirkalardagi Kitt-Tarossi 
muhitlariga qayta ekiladi va vazelin moyi ostida yoki inert gazlar  aralashmasi to’ldirilgan 
anaerostatlarda saqlanadi identifikasiya qilinadi. Biosinama qo’yish mumkin. Olingan natijalar 
asosida yakuniy javob beriladi. 
Profilaktika  va davolash preparatlari  
Antitoksinli zardoblar — antiperfringens, antinovi, antiseptikum va bosh. Bular suyuq yoki 
quritilgan holda, otlarni tegishli anatoksinlar 
ilan ko’p marta emlab antitoksinli zardobni fermentativ gidroliz (Dia-ferm-3) usuli bilan tozalab 
va konsentrasiya qilib bo’lingach olinadi. Jarohat anaerob infeksiyalar (gazli gangrena) 
profilaktikasida  va  spesifik  davolashda  qo’llaniladi. 
Adsorbsiya (shimdirilgan) qilingan  qoqshol anatoksini. Qoqshol    toksinini formalin bilan 
zararsizlantirish, so’ngra tozalash, konsentrasiyalash va alyuminiy gidrat oksidiga shimdirish yo’li 
bilan olingan. 
Assosiasiyalashgan (birlashtirilgan) ko’k  yo’tal-bo’g’ma-qoqshol vaksinasi va boshqa 
preparatlar tarkibiga kiradi. Qoqsholga qarshi aktiv emlash uchun qo’llaniladi. 
Qoqsholga qarshi zardob, qoqshol toksini bilan giperimmunizasiya qilingan otlar qonidan 
olingan. Diaferm-3 usuli bilan tozalangan va konsentrasiyalangan.  Aktivligi  halqaro birlik bilan 
belgilanadi. Qoqshol profilaktikasi va davolashda qo’llaniladi. 
Qoqsholga qarshi odam immunglobulini,  tozalangan, adsorbsiyalangan  qoqshol  anatoksini 
bilan  qayta emlangan donor —  kishilar  qon zardobining gamma-globulin fraksiyasidan olingan. 
Teri  qavatlari shikastlanganda qoqsholga  qarshi zudlik bilan immunitet hosil  qilishda ishlatiladi. 
Qoqshol  anatoksini bilan birgalikda kasallikning boshlanish davrida davolash uchun ham 
qo’llanadi. 
 
Laboratoriya mashg’uloti 15 
 
Mavzu: Patogen  zoonoz o’ta xafli bakteriyalar. (Kuydirgi, vabo qo’zg’atuvchilari.) 
 
Mashg’ulot rejasi 
1. Kuydirgi (sibir yarasi) va o’lat kasalliklari keltirib chiqaruvchi mikroorganizmlarning 
mikrobiologik diagnostika sxemalarini o’rganish. 
2. Zoonoz yuqumli kasalliklarda bakteriologik, serologik, biologik va allergik tekshirishlar.  
3.  Zoonoz yuqumli kasalliklarda qo’llaniladigan diagnostika, profilaktika va davo 
preparatlari. 
 Namoyish qilish 
1. Kuydirgi (sibir yarasi) va o’lat kasalliklar keltirib chiqaruvchi qo’zg’atuvchilarining toza 
kulturasidan tayyorlangan surtmalar. 
2.  Kuydirgi (sibir yarasi) va o’lat kasalliklar keltirib chiqaruvchi  infeksiyalarning  toza 
kulturasini ajratib olishda qo’llaniladigan differensial oziq muhitlar. 
3.  Kuydirgi (sibir yarasi) va o’lat kasalliklar keltirib chiqaruvchi  infeksiyalari 
qo’zg’atuvchilarining biokimyoviy xususiyatlarini namoyon etuvchi muhitlar va testlar. 
4.  Kuydirgi (sibir yarasi) va o’lat kasalliklar serodiagnostikasida va seroidentifikasiyasida 
(agglyutinasiya qiluvchi poli va mono reseptorli zardoblar) profilaktik va davolashda 
qo’llaniluvchi preparatlar. 
5. Kuydirgi (sibir yarasi) va o’lat kasalliklarida materialni   olish   va  uni   laboratoriyaga 
yetkazish uchun ishlatiladigan maxsus idishlar. 
Laboratoriya ishini bajarish uchun topshiriq. 
1.Dizenteriyaning mikrobiologik diagnostikasi-uchinchi bosqich: biokimyoviy 
xususiyatlarini o’rganish va olingan natijalar asosida yakuniy javob berish. 
2. Kuydirgi kasalligi qo’zg’atuvchisini morfologiyasini o’rganish uchun antrakoidning agarli 
kulturasidan surtma tayyorlash Gram va Sil-Nelson usullarida bo’yash, mikroskopda ko’rish. 
3. Askoli termopresipitasiya reaksiyasini qo’yish. 
4. O’lat qo’zg’atuvchisini sof kulturasidan va nativ materialdan tayyorlanib Gram va metilen 
ko’kida bo’yalgan tayyor preparatlarni mikroskopda ko’rish. 

172 
 
Zoonoz infeksiya qo’zg’atuvchilari 
Zoonoz (zoonosis –  yunoncha so’z bo’lib, zoon-  hayvon; nosis-kasallik)  yuqumli kasallik 
qo’zg’atuvchilari tabiiy sharoitda hayvonlarda kasallik keltirib chiqaradi, odamlar ham bu 
kasalliklarga beriluvchan hisoblanadi. Bu qo’zg’atuvchilar har xil oila, avlodlarga mansubdir: 
tounni  Yersinia pestis, tulyaremiyani —  Francisella tularensis, brusellyozni —  Brucella abortus, 
Br.melitensis, Br.suis, kuydirgini  —Vas. anthracis keltirib chiqaradi. Bundan tashqari zoonoz 
kasallik  qo’zg’atuvchilariga  leptospirozlar,  sariq  istima  (jeltaya  lixoradka),  yaщur  (manqa)  va 
ko’plab kasallik qo’zg’atuvchilari kiradi. Tabiiy sharoitda kasallik manbasi hayvonlar hisoblanadi 
va hayvonlar o’rtasida epizootiya kuzatiladi. Odamdan odamga kasallik o’tmaydi, ma’lum 
sharoitlarni hisobga olmaganda (masalan, o’latni o’pka formasida, sariq istimada), odam kasallik 
manbasi bo’lishi mumkin. Ko’rsatilgan bakteriyalar kuchli virulentliligi bilan farq qiladi va  o’ta 
xavfli yuqumli kasallikni avj oldiradi. Shuning uchun ushbu bakteriyalar bilan bog’liq bo’lgan 
bakteriologik ishlar xafsizlik qoidalariga rioya qilgan holda maxsus laboratoriyalarda olib boriladi. 
Zoonoz yuqumli kasalliklarining laboratoriya diagnostikasida bakterioskopik, bakterologik, 
serologik usullar, hamda biologik sinamalar qo’llaniladi. Bundan tashqari, teri-allergik sinama 
ham qo’yiladi. 
Kuydirgi kasalligining mikrobiologik diagnostikasi 
Kuydirgi qo’zg’atuvchisi Bacillaceae oilasiga  Bacillus avlodiga mansub bo’lib, 
Bac.anthracis deb nomlanadi. Bu avlodning ko’pchilik vakillari odamlarda gospital yuqumli 
kasalliklarni keltirib chiqarishi mumkin: (pnevmoniya, septisemiya, endokardit) Bac.subtilis, 
Bac.cereus, Bac.megaterium, Bac.alvei. Ularning asosiy xususiyatlari: 
1. Hammasi to’g’ri katta tayoqcha bo’lib gram musbat hisoblanadi. 
2. Aerob sharoitda spora hosil qilish xususiyatiga ega, sporasi markaziy joylashadi. 
3. Bu avlod vakillaridan faqat Bac.anthracis odamda kuydirgi kasalligini keltirib chiqaradi. 
Kuydirgi kasalligining laboratoriya diagnostikasida quyidagi usullar qo’llaniladi: 
bakterioskopik; bakteriologik; biologik va serologik. Bulardan eng ishonchli usul bu 
tekshirilayotgan materialdan Bac.anthracis ning sof kulturasini ajratib olishdir.  Kuydirgini 
laboratoriya diagnostikasida Askoli termopresipitasiya reaksiyasi va teri allergik sinamasi ham 
dignostik ahamiyatga ega. 
Uslubiy ko’rsatmalar 
Bakterioskopik tekshiruv (14 –sxema).  Olingan materiallardan surtma tayyorlanib 
Nikiforova aralashmasida 20 minut qotiriladi. Surtmalar Gram usulida bo’yaladi. Kapsulani 
aniqlash maqsadida surtma Burri-Gins usulida bo’yaladi. Mikroskop ostida Bac.anthracis yirik (1-
2 x 6-10 mkm) grammusbat, alohida yoki zanjirsimon joylashgan, harakatsiz tayoqchalar 
ko’rinishida bo’lib,  nativ preparatda yoki maxsus oqsilli muhitlarda o’sganda kapsulasini ko’rish 
mumkin. Bac. anthracis  kapsula hosil qilganda bir necha tayoqchalar umumiy bitta kapsulaga 
o’ralgan bo’lishi mumkin. 
Kuydirgi kasalligiga tez diagnoz qo’yish  uchun patologik materiallardan tayyorlangan 
surtmalar immunoflyuoressensiya usulida ham tekshiriladi. Buning uchun maxsus flyuroxrom 
bilan nishonlangan quydirgiga qarshi AT lar bilan surtmalar ishlov beriladi va surtma lyumenisent 
mikroskopida ko’rilganda  Bac.anthracis tayoqchalari sariq yashil tovlanib turadi Olingan 
bakterioskapik usullar asosida birinchi taxminiy diagnoz qo’yiladi. 
Bakteriologik tekshiruv. Birinchi bosqich-tekshirilayotgan material GPA, GPB va ZQA 
(zardobli qonli agar) ga ekiladi va termostatga 37º S da 18-20 soat qo’yiladi. 
Ikkinchi bosqich –  Ekmalar termostatdan olinib Bac. anthracis suyuq va zich muhitlarda 
o’sish xususiyatlari o’rganiladi. Bac.anthracis ning virulentli shtamlari agarda R-koloniya hosil 
qiladi. Koloniyalar mikroskopni kichik ob’ektivida qaralganda “sher yoli” yoki “meduzani bosh” 
ga o’xshash ko’rinishda bo’ladi. Avirulent shtamlari S-koloniya hosil qilishi mumkin. Kuydirgi 
qo’zg’atuvchisi GPB parcha-parcha cho’kma hosil qilib o’sadi. Qonli agarda o’sganda 
koloniyalari  atrofida gemoliz kuzatilmaydi. Bulonda o’sgan kulturasidan “osilgan” tomchi 
preparati tayyorlanib harakatchanligi o’rganiladi. Bac.anthracis harakatchan emas. 
Qo’zg’atuvchini sof kulturasini ajratib olish maqsadida shubhali koloniyalardan qiyalantirilgan 
GPA ekiladi va bulonli kulturadan  “marvarid shodasi” sinamasi (tezkor usul) qo’yiladi. Buning 
uchun Xottenger buloniga 30% inaktivasiya qilingan ot qon zardobi qo’shiladi va har 1 ml 

173 
 
bulonga 0,5 XB da pensillin qo’shiladi. Bulon 2-3 ml dan probirkalarga qo’yilib, har biriga 2 
tomchidan tekshirilayotgan bulonli kulturadan qo’shiladi. Ekma 3 soat 37º S termostatda 
saqlanadi. Har bir probirkalardan bir nechta surtmalar tayyorlaniladi va havoda quritilib Kornua 
suyuqligida (6 qism etil spirti + 3 qism xloroform  + 1 qism  uksus kislotasi), suyuqlik to’liq 
parlanib ketguncha qotiriladi. Surtma metilen ko’ki bilan bo’yaladi va mikroskopda ko’riladi. 
Surtmada kuydirgi qo’zg’atuvchisi “marvarid shodasini” eslatib sferoplastlarga aylanadi (sxema 
14). Bu holat Bac.anthracis ni patogen bo’lmagan basillalardan ajratish imkonini beradi. 
Uchinchi bosqich –  Termostatdan qo’zg’atuvchini sof kulturasi olinadi va 12 –sxemada 
keltirilgan sinamalar qo’yiladi. 
To’rtinchi bosqich- qo’yilgan sinamalar termostatdan olinib natijalanadi (jadvalga qaralsin). 
Bac.anthracis saprofit basillalarda identifikasiya qilinadi va yakuniy javob beriladi. 
Biologik sinama.  Tekshirilayotgan material dengiz cho’chqachasi, oq sichqonlar yoki 
quyonlarga (oq sichqonlarga 0.1-0.2 ml orqamiya sohasiga; dengiz cho’chqachasi, quyonlarga 0,2-
0,5 ml qorin sohasiga) kiritiladi. Material yuqtirilgan hayvonlar (oq sichqonlar 1-2 va dengiz 
cho’chqachasi, quyonlar 2-4 kunda) o’ladi. Kiritilgan joyida shish va qon quyilish kuzatiladi. 
Hayvon yorilganda ichki organlari dimiqqan, kattalashgan bo’ladi, bu o’zgarishlar ko’proq taloqda 
uchraydi. Bac.anthracis ni zaharini ta’siri natijasida qon ivib qolmaydi, quyuq, qora qizimtir 
rangda bo’ladi. (qo’zg’atuvchini nomi anthrax-ko’mir shundan kelib chiqqan). Hayvonlarni ichki 
organlaridan tamg’a surtmalar tayyorlaniladi, qo’zg’atuvchini sof kulturasini ajratib olish uchun 
oziqli muhitlarga ekiladi. 
Serodiagnostika.  Kasal bo’lganlarni va rekonvalesentlarni aniqlashda qo’llaniladi. 
Qo’zg’atuvchini flyuoressentlar bilan nishonlangan AT yordamida ham (aralash kulturalarda) 
aniqlash mumkin. Bundan tashqari serodiagnostikada KBR, BGAR, IFA va PZR keng 
qo’llanilmoqda  Bakteriofag sinamasi.  Uchta oziqli muhit bilan kosacha olinadi. Birinchi 
kosachaga kultura o’lat bakteriofagi bilan aralashtirib, ikkinchi kosachaga oldin kultura shpatel 
bilan ekilib, so’ng o’lat bakteriofagi tomizilib yo’lakcha qilinadi. Uchinchi kosachaga esa 
bakteriofagsiz kultura ekiladi. Ekmalar 28º S da termostatga qo’yiladi. 
12-14 soatdan so’ng ekmalar olinib natijalaniladi. Agar shubhalanilayotgan koloniyalar o’lat 
qo’zg’atuvchisi bo’lsa, birinchi kosachada o’latning negativ koloniyalari (koloniya qurib qoladi), 
ikkinchi kosachada steril yo’lakcha va uchunchi kosachada esa tipik o’lat qo’zg’atuvchisini 
koloniyalari hosil bo’ladi.