O`zbekiston respublikasi sog`liqni saqlash vazirligi

Immuniteti. Zamburug’ kasalliklarida hujayrali va gumoral immunitetlar muxim rol 
o’ynaydi.  Teri organizmni patogen zamburug’lar kirishidan himoya qiladi.  Undagi ter va lipoid 
moddalar ta'sirida mikoz qo’zg’atuvchilarining rivojlanishi keskin kamayadi.  Qon zardobida 
maxsus angitelolar hosil bo’lib, ular ham zamburug’larga qarshi ta'sir etadi. Turga xos immunitet 
vujudga keladi. Patogen zamburug’lar keltirib chiqargan kasalliklar (mikozlar) joylashishi, 
patogenezi va klinik belgilariga ko’ra to’rt guruhga bo’linadi.   
Birinchi guruhga yuzaki mikozlar yoki keratomikozlar (rang-barang temiratki) qora 
temiratki kladosporioz, oq p'edra va qora p'edra kiradi.  Bu kasalliklarda soch va epidermisning 
muguz qatlami jarohatlanadi. Opportunistik mikoz qo’zg’atuvchilari ham shartli patogen 
zamburug’lar hisoblanadi.  
Ikkinchi guruhga epidermomikozlar kiradi, bularda epidermis, sochlar, tirnoklar 
shikastlanadi va bu dermatomikozlar deb ataladi.  Bularga oyoq panjasi epidermofitiyasi, 
rubromikoz, trixofitiya, mikrosporiya favus va boshqalar kiradi.  
Uchinchi guruhga teri osti yoki subkutan mikozlar (sporotrixoz, xromomikoz, 
maduromikoz) kirib, ularda teri, teri osti kletchatkasi, fastsiya va suyaklar jarohatlanadi.  
Turtinchi guruhga chuqur mikozlar (blastomikoz, gistoplazmoz, kriptokokkoz, 
koktsidiodoz) kiradi.  Bularda ichki a'zo va turli to’qimalar shikastlanadi.  
Askomitsetlar 
Askomitsetlar-xaltachali, juda ko’p mitseliyli zamburug’lardir. Jinsiy yo’l bilan 
askosporasi (maxsus xaltachalar -  askalarda sporalar rivojlanadi) orqali ko’payadi, jinssiz yo’l 

163 
 
bilan ko’payishi esa konidiyalar orqali amalga oshadi (ekzosioralar ko’pchilik zamburug’larda 
jinssiz ko’payish faoliyatini bajaradi).  
Askomitsetlar sinfiga Aspergillus urug’i kiradi. Zamburug’lar bo’g’inli yoki septali 
mitseliylar va bir hujayrali konidiy tutuvchilardan tashkil topgan.  Konidiy tutuvchilarning 
yuqoridagi uchida yelpig’ichga o’xshab joylashgan kalta, qator sterigmalari bo’lib, ulardan 
zanjirga o’xshab konidiyalar o’sib chiqadi.  
Mikroskop ostida aspergillar tekshirilganda, sterigmalar ustida joylashgan ekzosioralar, 
xuddi gulga suv sepadigan idishdan tushayotgan suvni eslatadi.  Aspergillalarning asosiy 
turlaridan biri Aspergillus niger xisoblanadi.  Bu tur tabiatda keng tarqalgan bo’lib, nam 
buyumlarda, non va murabbolarda yashaydi, Patogen va shartli patogen turlariga A. fumigatus, A.  
flavus, A.  niger va boshqalar kiradi.  Hozirgi vaqtda aspertllyoz bilan og’rigan bemorlardan 
aspergillaning 40 dan ortiq turi ajratib olingan bo’lib, ular odamlar terisi, oyoq-qo’llari, burun 
bo’shlig’i, o’pka, bronx, ko’z, tashqi quloq yo’llarini, suyak va boshqa a'zolarni zararlaydi.  
Aspergillyoz kasalligi reaktivligi pasaygan va immun holati kuchsizlangan kishilarda 
juda og’ir kechadi, xatto o’lim bilan ham tugaydi.  Patogen mog’orlarning ayrim turlari juda 
zaharli va xavfli o’sma qo’zg’atish xususiyatiga ega bo’lgan aflatoksin ajratadi.  Askomitsetlar 
sinfiga Penicillium urug’i ham kiradi.  Mitseliy va konidiy bandlari ko’p hujayrali bo’lib, hosil 
beruvchi tanasi mo’y qalamga o’xshaydi.  Konidiy tutuvchilarning yuqori qismi shoxlangan 
bo’lib, ularning uchlarida sterigmalar, ulardan esa supurgiga o’xshash qator konidiylar hosil 
bo’ladi.  Zamburug’larning bu urug’i tabiatda keng tarqalgan bo’lib, sut maxsulotlari, nam 
buyumlar, eski teri va murabbolarda ko’p uchraydi.  Bu urug’ning asosiy turi Penicillium qlaucum 
hisoblanadi.  Ularning maxsus shtammasi (Penicillium natatum va boshqalar) dan penitsillin 
olinadi.  
Penicillium ning 30 dan ortiq turi odamlar uchun patogen xisoblanadi.  Ular penitsellyoz 
- teri, tirnok, quloq, yuqori nafas yo’llari, o’pka kasalliklarini keltirib chiqaradi.  Bundan tashqari, 
organizmga tarqalgan (ya'ni generilizatsiyalangan) holda ichki a'zolarni ham shikastlaydi.  
Ayniqsa P. crustaceum, P. glaucum, P. niger turlari o’ta patogen hisoblanadi. 
 
Aspergillyoz va penitsillyozlarga laboratoriya tashxisi qo’yish uchun patologik materiallar 
mikroskopda tekshiriladi.  So’ng oddiy muhitlarga yoki Saburo muhitiga ekiladi va 25-28°S 
haroratda o’stiriladi.  Paydo bo’lgan koloniyalar xarakteri, fermentativ xususiyati, pigment hosil 
qilishi, allergik sinama, komplementni biriktirish reaktsiyalariga ko’ra identifikatsiya qilinadi. 
Bemorlarni davalash uchun nistatin, surunkali shakllarida amfoteritsin V.  mikoseptin, 
amfoglyukamin, autovaqtsinalardan foydalaniladi.  
Achitqi zamburug’i 
Achitqilar Ascomycotina sinfi Saccharo mucetales tarkibiga (birchamchi xaltachali 
zamburug’lar) kiradi. Achitqi yirik hujayra bo’lib, tuxumsimon, sharsimon va tayoqchasimon 
shakllarga ega.  Achitqi hujayralarida ikki qavatli qobiq va chegaralangan yadro bor.  Sitoplazmasi 
gomogen bo’lib, mayda donacha tuzilishiga ega, unda turli kiritmalar (glikogen, volyutin, moy), 
vakuola hamda ipsimon tanachalar, ya’ni xujayralar sintezi jarayonida ishtirok etuvchi 
xondrosomalar bor.  Achitqilar kurtaklanib bo’linadi, spora hosil qilib, ayrim turlari esa jinsiy yo’l 
bilan ko’payadi.  Kurtaklanib ko’payishida ona hujayradan yosh hujayra ajralib, alohida mustaqil 
hujayraga aylanadi. Achitqining ayrim turlari oziq yetarli bo’lmaganda hujayrada 2, 4, 8, 16 tadan 
endosporalar hosil bo’ladi. Askosporalar hosil qiluvchi achitqi hujayralar asklar (xaltacha), spora 
paydo qiladigan hujayra esa - askomitsetlar deyiladi.  
 
Achitqining bu urug’iga mansub turlari, turli xil uglevodlarni parchalash xususiyatiga 
ega.  Ular pivo tayyorlash,  vinochilik sa’noatida va non ishlab chiqarishda keng qo’llaniladi.  
Achitqilarning Saccharomyces cerevisiae, Saccharmyces ellipsoides turlari yaxshi o’rganilgan.  
Zamburug’larning keng tarqalgan guruhi sporinya (Claviceps purpurea) bo’lib, 
kasallangan javdar va bug’doylarda ko’p uchraydi.  Askosporalar o’simliklar gullaganda 
mitseliylarga aylanadi.  Giflar to’q binafsha rangdagi donacha skelerotsiylarni hosil qilib, ular 
boshoqdagi don o’rnini egallaydi.  Sporinya donachalari tarkibida kornutin alkaloidi, sfatselin va 
ergotin kislotalari bor.  Bularni odam yoki hayvonlar non bilan iste'mol qilganida juda og’ir 
kasallik yuzaga kelishi mumkin.  Bu kasallikka chalinmaslik uchun sporinya donachalari bo’lgan 
javdar va bug’doydan non qilmaslik lozim.  

164 
 
Bazidomitsetlar 
Bazidomitsetlar ko’p hujayrali mitseliylarga ega zamburug’lar bo’lib, ularning  
20 000 dan ortiq turi ma'lum.  Ular, asosan, jinsiy yo’l bilan, ya'ni bazidosporalar bilan ko’payadi.  
Ko’payish a'zosi - bazidiyalar ichida ko’pincha 4 ta spora hosil bo’ladi. Ko’pchilik bazidomitsetlar 
chirindiga boy tuproqlarda, o’simliklar qoldiklarida yashaydi, ayrim turlari esa daraxtlarda 
parazitlik qiladi.  Bunday kalpoqchali zamburug’larning 150 turi mavjud bo’lib, ulardan 25 turi 
zaharli.  Ularni bilmasdan iste'mol qilganda, zahari tezda me'da-ichak yo’li orqali so’riladi; jigar-
buyrakda to’planadi va 6-30 soatdan so’ng sitotoksik ta'sir etadi.  O’tkir gastroenterit belgilari 
namoyon bo’ladi, ya'ni qorinda og’riq, to’xtovsiz qusish, qon aralash ich ketishi, umumiy 
darmonsizlik suv elektrolit muvozanatning buzilishi, tirishish, jigar kattalashishi va sarg’ayishi, 
azotemiyalar kuzatiladi.  Bu kasallik bolalarda og’ir kechib, jigarning o’tkir atrofiyasi tufayli 
ko’pincha o’lim bilan tugaydi.  
Qalpoqchali zamburug’ning muxomor xilida muskarin deb ataladigan alkaloid bo’lib, 
parasimpatik nerv sistemasini shikastlaydi.  Bemorning silliq muskullari qisqaradi (spazm), 
ko’zidan yosh oqadi, qattik terlaydi.  Atropin yuborilgach bemor tezda sog’ayadi.  Shartli-zaharli 
qalpoqchali zamburug’lar ham iste'mol qilingandan 2-3 soat o’tgach o’tkir gastroenterit 
boshlanadi.  Bularni qaynatilganda ularning' zaharlash xususiyati yo’qoladi.  
Iste'mol qilish mumkin bo’lgan, ammo ularni tayyorlash yoki saqash jarayonida 
salmonella, stafilokok klostridiy, botulizmlar bilan zararlangan quziqorinlar ham gastroenterit 
kasalligini keltirib chiqaradi.  Qalpoqchali zamburug’ bilan zaharlanganda me'dani tezda yuvib, 
zararsizlantiruvchi dorilar beriladi.  Zaharlanishning oldini olish uchun iste'mol qilish mumkin 
bo’lgan qo’ziqorinlarni ajratib olib, yaxshilab pishirish va shisha bankalarga sterilizatsiya 
qoidalariga qat’iy amal qilgan holda solib berkitish lozim.  
 
 
Dermatomitsetlar 
Takomillashmagan zamburug’larga bir guruh dermatomitsetlar kiradi, ulardan trixofitiya, 
mikrosporiya, epidermofitiya va favus (kal) kabi teri va teri hosilalarini zararlovchi kasalliklar 
qo’zg’atuvchilari muhim ahamiyatga ega.  Dermatomikoz qo’zgatuvchilari uchta bo’lib, 
Epidermophyton, Microsporum, Trichophyton urug’lariga kiradi.  
Trixofitiya.  Unining qo’zg’atuvchisi trixofitonlar bo’lib, ko’pincha boshning sochli 
qismi, teri va tirnoq zararlanadi.  Ular o’sishi va morfologiyasi jixatidan bir-biridan farq  qiladi.  
Yuza grixofitiyaning qo’zg’atuvchilari Trichophyton violaceum va boshqalarnining 20 dan ortiq 
turi bor.  Trixofitonlarning mitseliylari ingichka, kalta- kalta shoxlanuvchi septali iplardan tashqil 
topgan.  Ularda atrospora va xlamidosporalar ham mavjud.  Trixofitonlar Saburo muhitida 4-5 
kundan so’ng g’adir-budir  teriga o’xshash, mayda kukunsimon, kulrang.  oq, qora, binafsha, 
pushti, qzil, sarg’ish, jigarrangnamo, ayrimlari yaltiroq koloniyalar hosil qiladi.  
Mikroskop ostida juda mayda koloniyalar va ularning mitseliylari ko’rinadi.  Yosh 
kulturalarida makrokonidiyalar ham bo’ladi.  Trichopyton urug’iga T. tonsurans, T. soudanense, 
T. rubrum lar kiradi.  
Yuza va surunkali trixofitiyalarni, asosan, T. tonsurans keltirib chiqaradi.  Bu kasallik 
kuproq AQSh, Meksika, Janubiy Amerika mamlakatlarida, shu jumladan Markaziy Osiyo 
davlatlarida uchraydi.  Trixofitiya, asosan, shu kasallik bilan ofigan kishilardan yuqadi.  Ularning 
zamburug’lar bilan  shikastlangan sochi, qazg’oqlari, shikastlangan tirnoqning bo’lakchalari 
yuqumli xisoblanadi.  Sog’lom bolalarga bemor bilan muloqatda bo’lganda, ularning bosh va ichki 
kiyimlari, taroq, qaychi va boshqa buyumlaridan yuqadi.  Boshdagi yuzaki trixofitiya barcha 
yoshdagi kishilarda uchrashi mumkin, ammo maktab yoshidagi bolalar bu kasallikka juda ham 
moyil bo’ladi.  Boshdagi sochda trixofitiya ikki xil, ya'ni mayda va yirik o’choqli bo’ladi.  
O’choqlar notekis va tarqoq, yumaloq shaklda bo’lib, yallig’lanish jarayoni bilinmaydi.  O’choqlar 
yuzasi qazg’oq bilan qoplangan bo’lib, sochlar teri satxidan 1-2 mm yuzada sinadi.  Bu esa 
kasallikning asosiy klinik belgilaridan xisoblanadi. Chuqur trixofitiyalarning kuzg’atuvchisi - 
Trichophyton mentagraphytes uzun, bo’g’inlardan iborat mitseliylarga ega.  Yana to’p-to’p va 
mitseliylarning ikki yoniga joylashgan aleyriyalar, kam miqdorda spiralsimon, burama va uchi 

165 
 
to’mtoq tayoqchalar ham bo’ladi.  Qattiq oziq muhitlarda qorga o’xshash oq, momiqsimon, 
chetlari tekis koloniyalar hosil qiladi.   
Mikrosporiya. Mikrosporiyaga Microsporum turkumiga kiruvchi ipsimon zamburug’lar 
sabab bo’ladi. Ular  silliq teri hamda sochlarni zararlaydi.  Kasallik yuza va axyonda chuqur 
joylashish xususiyatiga ega.    
Kasallikni birinchi bo’lib, 1843 yili Parijda Venfiyalik olim Grubi kashf etgan.  
Mikrosporumlar uch guruhga: antropofil (M.  audouimii Grubi, 1943), zoofil (M. canis Bodin 
1902) va geofillarga (M.  gupseum.  Bodin) bo’linadi.   
Mikrosporumlarning ayrim turlari yetilgan bo’lib, qolganlari yetilmagan zamburug’lardir.  
Ular Saburo muhitida, asosan, momiqqa o’xshash oq, bazan sarg’ish-jigarrang koloniyalar  hosil 
qiladi.   
Mikrosporumlar devorlari qalin yoki yupqa klenidiylarni, ayrim turlari (M. audouinii) esa 
qalin devorli xlamidosporalarni hosil qiladi.  M.canis odamlarga, asosan, mushuk va itlardan 
yuqadi. Kasallik hayvonlar bilan muloqotda bo’lganlarning 80% iga yuqishi mumkin. Bundan 
tashqari, teriga zamburug’ tushgan buyumlar, kasallangan sochlardan ham o’tadi. Bu kasallik, 
asosan, bolalarda, ba'zan kattalarda uchraydi.  
Kasallik patogenezida epidermis muguz qavatining qay darajada zararlanganligi, 
haroratning yuqoriligi va atrof muhitdagi namlik muhim ro’l o’ynaydi.   
Zamburug’ mayda jarohatlarga tushgandan so’ng, o’sadigan giflari yordamida tarqaladi.  
Silliq terida mikrosporiyaning o’choqlari paydo bo’ladi, ular yuzaki trixofitiyadan deyarli farq 
qilmaydi.  Ammo mikrosporiyada o’choqlar birmuncha katta, soni ham 20-30 ta bo’ladi.  
Bolalarda mikrosporiya o’choqlari, asosan, badanning yopiq joylarida keyinchalik boshning sochli 
qismida, yuz va buyin sohasida 1-2 ta yirik, dumalok, chegaralari aniq o’choqlar paydo bo’ladi.   
Epidermofitiya. Kasallik qo’zg’atuvchisi  bo’lib, bo’g’inli (septali) mitseliiylarga ega va 
bir ipda 5 guruh (to’plam) holida joylashgan urchiqlari bo’ladi,  
ammo kondidiylari bo’lmaydi. Saburo muxitida duxobaga o’xshash, unsimon, g’adir-
budir sariq-jigarrang, ayrimlari yashil rangli koloniyalar hosil qiladi. 
Epidermofitiyada oyoq terisi, barmoqlar orasi, tirnoq va chov sohasi zararlanadi. Bu 
kasallikda ho’l po’sttashlovchi dog’lar paydo bo’lib, asosan, 20-30 yashar kishilarda ko’p 
uchraydi. Shikastlangan tirnoq va teri qazg’oqlarida, ingichka, shohlanuvchi mitseliylar iplari, 
dumaloq konidiylar topiladi.  
Favus(kal) teri va sochning surunkali zamburug’ kasalligi bo’lib, toshmalar o’rnida 
skutula, chandiqlar paydo bo’ladi, ammo ichki a'zolar shikastlanmaydi. Kasallik 1939 yili 
Shyonlyayn tomonidan kashf etilgan. Uning qo’zg’atuvchisi T.. bo’lib, mitseliysining uchi 
bug’uning shoxiga o’xshaydi. Xlamidosporalar yordamida ko’payadi. unsimon kulturalar 
mitseliysining ikki yonida aleyriyalari  yaxshi ko’rinadi, aleyrosporalar mitseliy sitoplazmasining 
kondensatsiyasi natijasida hosil bo’ladi. Saburo muhitiga ekilganda quruq, ajinli, gumbazchaga 
o’xshash kulrang, oqish yoki sarg’ish, jigarrang yuzasi unsimon koloniyalar hosil bo’ladi. 
Barcha dermatomitsetlarning fementativ xususiyati xima-xil, shu sababli laboratoriya 
tashhisida bu belgilardan foydalanib bo’lmaydi. Favus kasalligi O’zbekistonda deyarli 
uchramaydi, kasallikning keskin kamayishida professor U.K. Beluxaning (1913-1993) xizmatlari 
katta. Dermatomitsetlarda ekzotoksin hosil qilmaydi, ammo endotoksin ajratadi, u allergen 
xususiyatiga ega. Shu sababli bemor organizmi, ayniqsa terisi o’ta sezgir allergik holatda bo’ladi.  
Dermatomitsetlarda turlarga xos antigen bo’lmaydi, shu sababli serologik variantlari 
yo’q. Tashqi muxitda uzoq saqlanadi, patologik materiallarda ham chidamli. Ularni qaynatilganda 
15-30 daqiqada o’ladi.  
Kasallik bevosita kasal kishidan va u ishlatgan buyumlari (bosh kiyimi, sochig’i, tarog’i, 
ro’moli va boshqalar) shuningdek hayvonlar (it, ot, qoramol va h.)dan yuqadi.  
Dermotomitsetlar tabiatda  keng tarqalgan. Ularning ba'zilar tuproqda bo’ladi, boshqa 
turlari nopatogen. 10 dan ortiq tur antropofil patogen  dermotomitsetlar bo’lib, bemordan sog’lom 
odamga yuqadi.  
Dermatomikozlarda dermatomitsetlarga nisbatan  chidamlilik makroorganizmning 
reaktivligiga bog’liq. Kasallikdan so’ng hosil bo’lgan antitelalar ham nospetsifik, immunitet ham 
kuchsiz.  

166 
 
Laboratoriya tashhisi. Dastlab mikroskopik usul qo’llaniladi. Buning uchun buyum 
oynachasiga 10% ishqor (NaOH, KOH) yoki glitserinli spirt tomizib, unga 2-3 ta shikastlangan 
soch tolasi yoki bir nechta teri qazg’oqlari, shilliq qavatdan olingan oqish nam qirma (karash) 
qo’yiladi. Surtma spirt alangasi ustida bir oz, bug’ hosil bo’lgunga qadar qizdiriladi. So’ngra 
tomchi yopqich oynacha bilan berkitilib mikroskop ostida X 7 okulyar va X 40 ob'ektivlar bilan 
ko’riladi. 
Trixofitiyada, jarohatlangan soch ichida zamburug’ hujayralarining kattaligi 4-5 mkm 
bo’lib, har xil joylashadi. Zamburug’ sporalari faqat shikastlangan soch ichini to’ldirgan holda 
(endotriks) o’rab oladi yoki spora va mitseliylar sochning tashqari tomonida (ekzotriks) 
joylashadi. Tangacha va tirnoqlarda septali, shoxlangan, bukilgan mitseliylarni ko’rish mumkin, 
tirnoqdan olingan materialda esa dumaloq, to’g’ri to’rtburchak sporalar to’plami ko’zga 
tashlanadi.  
Favusda shikastlangan soch tolasida mitseliyning yo’g’onligi 3-5 mkm bo’lgan ipchalari, 
shuningdek, to’g’ri to’rtburchak shaklidagi mitseliy bo’lakchalari, havo pufakchalari, yog’ 
tomchilari ko’rinadi. 
Mikrosporiyada sochning folikulyar qismi g’ilofga o’xshab, zamburug’larning naqshdor 
mayda sporalari bilan o’ralib turadi. Sochning ichida zamburug’ va sporalarning bo’lakchalari 
ko’zga tashlanadi. 
Epidermofitiyada zamburug’ elementlari  teri tangachalarida bo’lib, unda ham qirrali 
sporalar birga yo’g’on, shoxlanuvchi, septalli mitseliy ipchalari ko’rinadi. 
Davolash.  Bemorlarnio davolash uchun yod preparatlari, greziofulvin, vitaminlar, 3% 
Bor kislotasining eritmasi bilan bintni ho’llab qo’yish, pirogenallar qo’llaniladi. So’nggi yillarda 
lamizin va orungal preoaratlaridan keng foydalanilmoqda. 
Oldini olish.  Bemorlarni to’la-to’kis davolash, sartaroshxona, hammom, basseyn, sport 
maydonlarining sanitariya holatini qat’iy nazorat qilish, shaxsiy gigiyenaga rioya etish va boshqa 
choralardan iborat. Veterenariya xodimlari kasal hayvonlarni aniqlab, ularni davolashlari kerak.         
Sporotrixoz qo’zgatuvchisi 
Kasallikni Spurothrix schenckii qo’zgatadi.  Uni 1898 yili B. Shenk birinchi bor teri osti 
abstsessidan ajratib olgan. Zamburug’ jarohatlangan tukimalarda sigaraga o’xshash, 
kurtaklanuvchi achitqihujayralarini hosil qiladi.  Zamburug’ septali mitseliylarga ega. Giflarning 
yonlaridan shoxchalar chiqib, ular uchida bittadan yoki bir guruh, konidiylar joylashadi. 
Zamburug’ Saburo muhitida va oddiy muhitlarda 25-29°S haroratda yaxshi o’sadi va terisimon, 
momiqsimon, silliq pigmentli koloniyalar hosil qiladi.  
S. schenckii tabiatda keng tarqalgan bo’lib, tuproq va o’simliklarda  uchraydi.  
Organizmga shikastlangan teri orqali kiradi, keyin teri osti qatlami va limfa bezlariga o’tadi, 
halqumda, muskullarda, sinovial qobiqlarda mayda gummalar hosil qiladi.  Bundan tashqari, 
suyak, bo’g’im, muskul va ichki a'zolarda abstsesslar  yuzaga keltiradi.  Kasallik sporadik holda 
qishloq xo’jalik xodimlari orasida ko’proq uchraydi.  
Laboratoriya tashhisi bemordan olingan yiring, shikastlangan to’qima kesmasi va boshqa 
patologik materiallarni mikroskop ostida tekshirishdan iborat.  Agar natija musbat bo’lsa, u holda 
kattaligi 1x1-  1x3 mkm bo’lgan, tuxumsimon donachalar ko’rinadi.  Tekshiriluvchi material 
Saburo muhitiga ekiladi va sof kultura ajratib olinib, uning asosiy 
biologik xususiyatlari o’rganiladi.  Bemor qon zardobidagi komplementni biriktiruvchi antitelolar, 
agglyutininlar (titri 1:200-1500) hamda pretsipitin va opsoninlar serologik reaktsiyalar yordamida 
aniqlanadi.  
Zamburug’ning o’ldirilgan kulturasidan tayyorlangan ekstraktini teri orasiga yuborib, 
teri-allergik sinama qo’yiladi.  
Zamburug’ga yoki tekshiriluvchi materialni oq sichqon, kalamush, dengiz 
cho’chqachasining terisi ostiga yuborilganda, ularning ichki a'zolarida granulemalar paydo 
bo’ladi, ya'ni biologik usuldan foydalaniladi.  Laboratoriya tashxisida immunoflyuorestsent usul 
ham qo’llaniladi.  
Davolash.  Bemorlarga amfoteritsin V, nistatin, levorin, mikoseptin, yod preparatlari, 
vaktsina va autovaktsinalar buyuriladi.  

167 
 
Oldini olish sanitariya-gigiena qoidalariga qat'iy amal qilish, teri va shilliq, qavatlarni 
jarohatlanishdan saqlashdan iborat.  
Kandidoz qo’zg’atuvchisi.  
Kandidozga Candida urug’iga mansub achitqisimon zamburg’lar sabab bo’ladi. Kasallik 
qo’zg’atuvchisi dastlab 1839 yili Langenbak tomonidan kashf etilgan.  Kandidalar bir hujayrali 
organizm bo’lib, kurtaklanib ko’payadi (90-rasm).  Ular konidiy, askosporlar hosil qilmaydi, 
xaqiqiy mitseliylari yo’q, soxta mitseliylari ketma-ket kurtaklanish natijasida paydo bo’ladi.  Bu 
zamburg’lar maxsus urug’ni tashkil etib, 80 dan ortiq turni o’z ichiga oladi, shulardan 20 tasi 
odamlarda kasallik keltirib chiqaradi.  Bularga C. albicans, C. tropicalis, C. pseudotropicalis, C. 
krusei, C. guillermondi, C. parapsilosis va boshqalar kiradi.  Bulardan, asosan, C. albicans, C. 
tropicalis kandidozga sabab bo’ladi. Bu turni 1853 yili Sh. Roben birinchi bor aniqlagan.  
Candida urug’iga mansub zamburug’lar dumaloq tuxumsimon yoki uzunchoq, hujayralar 
bo’lib, asosan, kurtaklanib ko’payadi. C. albicans xlamidosporalar hosil qiladi. Ularning 
zanjirsimon uzunchoq, hujayralardan iborat soxta mitseliylari bor.  
Achitqisimon zamburug’lar aerob bo’lib, oddiy muhitlarda 20-30°S haroratda o’sib, silliq 
koloniyalar hosil qiladi, ammo Saburo muxitida yaxshi ko’payadi.  Kandidoz zamburug’larining 
antigen tuzilishi murakkab, hujayra devoridagi glikoproteidlar turlarning antigen maxsusligini 
belgilaydi.  
Ko’p turlari 6 ta serologik guruhga, C. albicans esa A, V, S sero guruhlarga bo’lingan. 
Candida urug’iga zamburug’lar tashkl muhitda keng tarkdpgan C. albicans esa odam ichagining 
normal mikroflorasi xisoblanadi.  
Candida urug’iga mansub zamburug’lar tashqi muhitga chidamli, quritilgan holda yillab 
saqlaladi. Dezinfektsiyalovchi vosetalar) 2-5% li fenol, formalin, xloramin, lizol eritmalari tezda 
o’ldiradi. Bu zamburug’lar odamlarning og’iz bo’shlig’i, me'da-ichak, siydik-tanosil a'zolarining 
shilliq qavatlarida yashaydi.  Bundan tashqari, ular xo’l mevalarda, sabzavotlar, ovqat 
maxsulotlari, chiqindi suvlar, idish-tovoqlar va buyumlarda ham bo’ladi.   
Kandidoz endogen va ekzogen yo’llar bilan paydo bo’lishi mumkin.  U, asosan, endogen 
yo’l bilan nimjon bolalarda, tashqi muhitning (namlikning ko’pligi, terining ishqalanib turishi va 
boshqalar) noxush omillari ta'sirida pavdo bo’ladi, kasallik yaxshi dezinfektsiya qilinmagan 
vannalar orqali ham yuqishi mumkin.  
Kasallikning ekzogen yo’l bilan rivojlanishida makroorganizm reaktivligining pastligi, 
qo’zg’atuvchining miqdori va boshqa ikkilamchi mikroorganizmlar borligi muxim rol o’ynaydi.   
Candida ning har xil turlari o’tkir va surunkali kasalliklarni keltirib chiqaradi.  Bunda 
ko’pincha shilliq qavatlar zararlanadi. Bulardan achitqi stomatiti (og’iz oqarishi) ko’p uchraydi, u 
aksariyat yosh bolalarning og’iz bo’shlig’i shilliq qavatini shikastlaydi.  Avval shilliq qavat 
qizaradi, so’ngra til, tomoq, lunjda ko’plab mayda donachalarga o’xshash karashlar paydo bo’ladi.  
Keyinchalik ular qo’shilib, yirik yaltiroq, oq, kulrang pardalarga aylanadi.  Bu pardalar giflar va 
achitqisimon zamburug’lardan iborat bo’ladi.  Kandidozning bu turi chaqaloqlarda va bolalarda 
uchraydi.  Kandidoz chaqaloqlarning dumbasi, chov sohasida, yuqori nafas va ovqat yo’llarida, 
siydik-tanosil a'zolarida, markaziy nerv sistemasi va boshqa joylarida bo’lishi mumkin.  Bolalarda 
uchraydigan kandidozning 78% ini og’iz bo’shlig’i shilliq qavatlarining kandidozi tashkil etadi.  
Antibiotiklarni o’z bilgicha qo’llash ham kandidozlarga sabab bo’ladi, ular odam 
organizmidagi normal mikrofloraning simbiozini buzadi, natijada disbakterioz rivojlanadi.  Bu 
ichakda ayrim mikroblarning ko’payib ketishiga yoki saprofit holatdai shartli patogen va patogen 
holatga aylanishiga sabab bo’ladi.  Achitqisimon zamburug’lar qo’l-oyoq panjalari, chov va 
ko’ltiq osti hamda tirnoq atrofidagi terini, lab, og’iz burchaklaridagi shilliq qavatlarni, til, taloq, 
qzilo’ngach va qinlarni oq pardalar hosil qilib, shikastlaydi.  Kandidoz me'da-ichaq nafas yo’llari, 
siydik tanosil a'zolarini, ayrim hollarda nerv sistemasini ham zararlash mumkin.  Kandidozda o’t 
yo’li va tishlarning hamshikastlangani qayd etilgan.  Bundan tashqari, kandidoz qo’zg’atuvchilari 
septitsemiyaga olib kelishi, buning oqibatida buyrak o’pka to’qimalari, jigar va boshqa a'zolar 
shikastlanishi mumkin.  Diabet bilan og’rigan kishilarda kandidoz juda og’ir kechadi (92-rasm).  
Laboratoriya tashxisini kuyish uchun avval mikroskopik usuldan foydalaniladi. Patologik 
materialni mikroskop ostida tekshirganda grammusbat dumaloq hujayralar bilan birga 
tuxumsimon va ovalsimon zamburug’lar ko’rinadi.  Bakteriologik usulida tekshirish uchun og’iz 

168 
 
bo’shlig’i, qin, uretraning shilliq qavatlaridan, balg’am, o’t, siydik abstsess moddasi, najas, teri va 
tirnoqlardan material olinadi va Saburo muhitiga ekiladsi.  Muxit betida 20-30°S haroratda ko’p 
miqdorda koloniyalar paydo bo’ladi. Ulardan sof kultura ajratib olinadi  va uning asosiy biologik 
xususiyatlarini aniqlab, turi va zoti belgilanadi.  
Yana serologik usuldan ham foydalanib, KBR, PGAR, kandidoz zamburug’ larining 
ma'lum kulturalaridan tayyorlangan antigenlar bilan pretsipitatsiya reaktsiyalari qo’yiladi.  
So’ngi yillarda immunoflyuorestsent usuli ham keng qo’llanilmoqda.  
Biologik usuldan foydalanish uchun oq sichqon yoki quyonlarning vena qon tomiriga S. 
albicans, C. tropicalis kulturalari yuboriladi.  Teri allergik sinamasi nisbatan kam ishlatiladi.  
Kandidozli bemorlarni davolash uchun avval disbakteriozni aniqlab olish lozim.  Shuning 
uchun turli antibiotiklar berilmay, balki maxsus preparatlar (nistatin, levorin, amfoglyukamin, 
amfoteritsin-B) va sulfademizinlar buyuriladi.  Bundan tashqari, bemordan Candida kulturasini 
ajratib olib, o’ldirib tayyorlangan autovaktsina ham  qo’llaniladi.