O`zbekiston respublikasi

Savollar: 
1. Latifa nima? 
2. Latifa qahramonlari kimlar? 
3. Nasriddin Afandi obrazi qachon paydo bo`lgan? 
4. Lof nima? Lof musobaqasining maqsadi nima? 
5. Loflar qanday ahamiyatga ega? 
 
 
 
 
ADABIYOTLAR: 
 
10. Karimov «Yuksak ma`naviyat –yengilmas kuch». – T.: «Ma`naviyat», 
2008. – 176 b.
11. I..Karimov «O’zbekiston mustaqillikka erishish ostonasida». – T.: 
«O’zbekiston», 2011. – 440 b. 
12. Madayev O. Sobitova T. Xalq og`zaki poetik ijodi.Akad. litseylar uchun 
darslik – T.: «Sharq», 2010.6– 12 - betlar. 

---

47 
13. Madayev, Omonulla. O’zbek xalq og`zaki ijodi. – T.: «Mumtoz so’z», 
2010.– 228 b. 
14. Safarov, Oxunjon. O’zbek xalq og`zaki ijodi. – T.: «Musiqa», 2010.– 
368 b. 
15. Masharipova Z. O`zbek xalq og`zaki ijodi. – T.: 2008. 162-169-betlar. 
16. O`zbek folklori ocherklari. 2-jild. – T.: «Fan», 1988. 139-162- betlar. 
AFSONA VA RIVOYATLAR 
REJA: 
1. Afsona janriga ta`rif. 
2. Afsonalarning turlari. 
3. Rivoyat janri. 
4. Rivoyatlarning turlari. 
5. Afsona va rivoyatlarning tarixiy va tarbiyaviy ahamiyati.  
Afsona forscha so`zdan olingan bo`lib, fantastika, sehr-jodu hamda hayotiy 
uydirmalar asos bo`lgan nasriy hikoyalarni bildiradi. Bu janr dunyodagi hamma 
xalqlar og`zaki ijodining eng qadimgi va ommaviy janrlaridan biridir. O`zbek 
folklorida ham qadimiy janrlardan biri hisoblanadi. Mahmud Koshg`ariy «Devonu 
lug`otit- turk» asarida caw so`zining quyidagi ma`nolarini keltirgan: caw – otalar 
so`zi; caw - qissa, qadimgi voqealardan xabar berish, aytish; caw – hikoya, biror 
voqeani aytib berish; caw – risola, kichik kitobcha; caw – so`z, nutq; caw – 
ilgarigi xabarlar, yangiliklarni etkazuvchi. Suu bilan birga olim «hikoyalarda faqat 
o`tganlar haqida aytilishi shart emas», deb uqtiradi. Demak, qadimda afsona 
atamasi o`rnida caw so`zi ishlatilgan.
Qadimgi yunon faylasufi Aristotel ta`biri bilan aytganda, afsonalar 
«haqiqatdan xabar beruvchi yolg`on hikoyalardir». Afsonalarni qadimgi yunonlar 
miflar deb ham atashgan. Ammo afsonalarni miflardan farq qilish lozim. Miflarda 
ma`bud va ma`budalar ishtirok etadi hamda olamning va odamning yaratilishi 
haqidagi ilohiy fikrlar asosiy o`rin egallaydi. Shuning uchun ham miflarni Sharqda 
asotirlar deb atash rasm bo`lgan.
Afsonalar mavzu jihatdan rang-barang bo`ladi. Osmon, er, suv, shamol 
kabilarning homiylari, ezgulik va yovuzlik ruhlari o`rtasidagi to`qnashuvlar yer 
yuzida odamning paydo bo`lishi, narsa yoki hodisalarga taalluqli alomatlarni 
maydonga kelish sabablari afsonalar mavzu doirasini tashkil etadi. Osmon, samo 
jismlari: quyosh, oy, yulduzlar haqidagi afsonalarni folklorshunos olim Mamatqul 
Jo`rayev «Samoviy afsonalar» deb ataydi.
Afsonalar g`oyaviy mazmuniga ko`ra quyidagi turlarga bo`linadi: 1) mifologik 
afsonalar. 2) tarixiy voqea hodisalar haqidagi afsonalar.

---

48 
Mifologik afsonalarga ajdodlarimizning qadimgi e`tiqodiy qarashlari tufayli 
paydo bo`lgan tushunchalar bilan bog`liq afsonalarni kiritish mumkin. Masalan 
«Kayumars», «Odami Od», «Er Xubbi», «Anbar Ona», «Hazrati Xizr» singari 
afsonalar ibtidoiy dunyo qarash bilan chamcharbas bog`liq. Mifologik 
afsonalarning qadimgi namunalari Abu Rayhon Beruniy asarlarida saqlanib 
qolgan «Kayumars»dir. Bu afsona odamning paydo bo`lishi haqida yaratilgan 
qadimgi miflar asosida yuzaga kelgan.
Mifologik afsonalarning Xizr nomi bilan bog`liq namunalari ham xalqimiz 
orasida juda ko`p tarqalgan. Ularda hikoya qilinishicha Hasti Xizr cho`l piyri, 
hosildorlik homiysi, sehr-jodu kuchiga ega bo`lgan o`lim bilmas, zarb o`tmas, 
o`tda yonmas afsonaviy qahramon sifatida tasvirlanadi. Iskandar Zulqarnayn Xizr 
va Ilyos payg`ambarlar bilan birgalikda umriboqiylik baxsh etuvchi obi hayot 
mavjud quduqqa boradilar. Bu suvdan Iskandar ichib ulgurmaydi, Xizr va Ilyos 
payg`ambarlar bu suvdan ichib o`lim bilmas xislatga ega bo`ladilar. O`shandan 
buyon ular dunyoni kezib yurishadi. Xizr alayhissalom quruqlikda, Ilyos 
payg`ambar esa suvda yo`lovchilarga ko`mak berishadi.
Xalqimiz orasida tarqalgan afsonalarning katta qismi tarixiy voqea va hodisalar 
haqida bitilgan. Jumladan, «Devqal`a», «Shirin qiz», «Kaltaminor», «Ilonbuzgan» 
kabi afsonalarni keltirishimiz mumkin. Bu afsonalar ma`lum bir tarixiy joylar, 
qal`alar haqida yaratilgan bo`lsa-da, ularning syujetini ko`proq hayoliy epizodlar 
tashkil qiladi.
Devqal`a afsonasi Sharqda mashhur bo`lgan «Farhod va Shirin» afsonasi bilan 
bog`liq holda yaratilgan. Afsonada aytilishicha bahaybat Devqal`ani Farhod nomli 
dev qurgan emish. U Xorazm Shoxining qizi Shirinni sevib qoladi hamda 
uylanmoqchi bo`lib sovchi qo`yadi. Qizini devga berishni xohlamagan podshoh 
jodugar kampirdan najot so`raydi. Jodugar esa Farhodga Qoraqum cho`lining 
o`rtasida toshdan qal`a qurishni topshiradi. Dev uzoq tog`lardan tosh keltirib 
qal`ani qura boshlaydi. Qal`a bitay deb qolganda jodugar podshohga maslahat 
beradi. Bu maslahatga ko`ra 9000 ta yangi tug`ilgan bo`taloq, shuncha toychoq, 
buzoq hamda qo`zichoq so`yishni maslahat beradi. Belgilangan vaqtda jodugar 
dev oldiga boradi, shu payt Xorazm tomondan dahshatli hayqiriqlar eshitiladi. Bu 
bolalari so`yilayotgan hayvonlarning ovozi edi. Farhod jodugardan «Bu qanday 
yig`i?» deb so`raydi. Suunda jodugar: «Malika hozirgina vafot etdi, Shirinning 
o`limiga butun Xorazm aza tutmoqda», - deb javob beradi. Bu xabardan dahshatga 
tushgan dev so`nggi toshni osmonga uloqtiradi. Tosh tushib Farhodni halok etadi. 
Devni sevib qolgan Shirin ham fojea ro`y bergan yerga yetib keladi va 
sevgilisining murdasi tepasida o`ziga pichoq sanchib halok bo`ladi.

---

49 
«Shirin qiz» afsonasida esa go`zallikda tengi yo`q Shirin ismli qizning go`zal 
sifatlari, iffatli ayollarga xos axloq namunasi o`z ifodasini topgan. Aytishlaricha 
Shirinning go`zalligi olamga mashhur bo`ladi. Oy u bilan bahslashmoqchi bo`lib, 
taroziga chiqib bahs sinashadi. Shirin o`ng oyog`ini qo`ygan tarozining pallasi 
og`irlik qiladi. Oy laylak bo`lib osmonga uchib chiqib ketadi. Hali hozirga qadar 
oy hijolatdan yerga qaytib tusha olmay, osmonda qolgan. «Oyda nima uchun dog` 
bor?» afsonasi ana shu voqeaga ishora qiladi.
Xalqimiz orasida islom dini bilan bog`liq bo`lgan «Hazrat Ali», «Yusuf 
alayhissalom» kabi afsonalar ham mavjud.
Rivoyat hayotiy voqelarni hayotiy uydirmalar vositasida tasvirlovchi og`zaki 
ijod janridir. Rivoyatlar afsonalardan haqiqatga yaqinligi bilan ajralib turadi. 
Rivoyatlarda aniq tarixiy voqealarning ildizi mavjud bo`ladi 
Bu janrga professor Oxunjon Safarov o’zinig O’zbek xalq og`zaki ijodi 
darsligida quyidagicha ta’rif bergan: “…o’zbek xalq og’zaki ijodining qadimiy, 
an’anaviy va keng tarqalgan janrlaridan biri bo’lgan va hayotiy voqealikni hayotiy 
uydirmalar orqaliu bayin etadigan, biror ma’lumot haqida tinglovchiga xabar 
berish maqsadida hikoya qilinadigan og’zaki nasriy asarga rivoyat deyiladi.” 
Rivoyatlarni ikki turga bo`linadi: 1) tarixiy rivoyatlar. 2) toponimik 
rivoyatlar.
Tarixiy rivoyatlarda qadimgi ajdodlarimizning yurt ozodligi yo`lidagi 
mardonavor kurashlari va jasorati hikoya qilinadi. Masalan, To`maris, Shiroq, 
Jaloliddin Manguberdi, Temur Malik, Amir Temur haqidagi rivoyatlarni 
eslashimiz o`rinlidir. Shuningdek, mashhur olimlar, shoirlar haqidagi rivoyatlar 
ham ko`plab yaratilgan. Bu o`rinda Abu Rayhon Beruniy, Abu Nasr Farobiy, Ibn 
Sino, Ulug`bek, Alisher Navoiy, Mashrab haqidagi rivoyatlar diqqatga sazovor.
Alisher Navoiy bilan bog`liq rivoyatlarda ulug` shoirning xushyorligi, 
tadbirkorligi, adolatparvarligi madh etiladi. 
Ibn Sino bilan bog`liq rivoyatlarda buyuk tabibning o`ziga xos davolash 
usullari, zukkoligi va tadbirkorligi haqida fikr yuritiladi. 
Toponimik rivoyatlar joy nomi bilan bog`liq bo`lib, hikoya qilingan voqealar 
o`tgan zamonda sodir bo`ladi. Bu rivoyatlarda izohlangan fikrlar har doim ham 
to`g`ri bo`lavermaydi. Ularni xalq etimologiyasi deyish ham mumkin. Xalqimiz 
orasida «To`rabekxonim maqbarasi», «Anda jon qoldi», «Odinajon», 
«Qo`rg`irot», «Cho’li Malik», «O`sh» singari mashhur rivoyatlar mavjud.
Afsona va rivoyatlar qadimgi ajdodlarimizning o`y-fikrlari, dunyoqarashi, 
Shuningdek, o`zi yashab turgan hudud nomini bilishga bo`lgan qiziqishining 
namunasi sifatida ham qadrlidir. Bu afsona va rivoyatlarda vatanparvarlik, 

---

50 
xalqparvarlik, odillik, mardlik, jasurlik, mehnatsevarlik singari ezgu fazilatlar 
ulug`lanadi, ansincha, johillik, takabburlik, xiyonatkorlik, dangansalik, yovuzlik 
kabilar beayov qoralanadi.
Shuni ham ta`kidlash joizki, zamondosh adiblarimiz qadimgi afsona va 
rivoyatlardan unumli foydalanib, o`z asarlarining mazmunini boyitishga harakat 
qildilar hamda muvaffaqiyatga erishdilar.