O'zbekiston respublikasi

Narx siyosatini ishlab chiqish va uni amalga oshirish

Narx har doim xaridorning tanlovini hal qiluvchi omil bo‘lib kelgan. Bu hanuzgacha kambag‘al mamlakatlar uchun, aholining kam ta’min- langan qatlamlari orasida iste’mol tovarlari kabi mahsulotlarga nisbatan odatiy holdir. Ammo so‘nggi paytlarda narx omillari, xususan, sotishni rag‘batlantirish, turli xil mijozlar uchun tovarlar va xizmatlami taq-

223
simlashni tashkil qilish iste’molchilar tanlovida yanada aniq aks eta boshladi. Marketologlar bir qator har xil narxlami tadqiq etadilar, so‘ngra har bir narx uchun zaruriy hajmlar qiyoslanadi. Raqobat narx siyosatida muhim barometr boiib xizmat qiladi. Korxonalaming narx siyosati narx belgilash maqsadlari va uslublariga bo g iiq boigan to‘rt bozor tipini ajratish mumkin: sof raqobat, monopolistik raqobat, oligopolistik raqobat, sof monopoliya. Narx siyosatining uchta asosiy maqsadi bor:

• 
  omon qolishni ta ’minlash;
  
• 
  foydani ko‘paytirish;
  
• 
  bozomi ushlab turish.
  

Asosan, narxni o‘zgartirish y o ii bilan talabga ta’sir ko‘rsatish raqobatning narx bilan bogiiq usullarini yaratadi. Narx bilan bogiiq boim agan raqobat usullarida firmalar o‘z mahsulotining o‘ziga xos xis- latlariga zo‘r beradi, mahsulot sotish, tovarlar harakati, reklama, mah­ sulotni joylash, servis kabi marketing qismlariga katta e’tibor beradi.
Bozorda narx uchta guruh omil natijasida shakllanadi:

1. 
   Talab omillari (bozorda o ‘xshash tovarlar mavjudligi va ularga boigan narxlar, bozorga kirish, xaridorlar daromadlari, xaridomi talablari, talabga yo‘naltirilgan narx).
   
2. 
   Xarajat omillari (ishlab chiqarish xarajatlari, marketing xarajatlari, foyda).
   
3. 
   Raqobat omillari (tarmoqdagi 1 mi alar soni, aynan o‘xshash import tovarlari, raqobatchilar tovarlariga boigan narxni bilish.
   

Asosiy narxni belgilash uslubi quyidagilardan iborat:

• 
  narxlashtirish masalasi qo‘yiladi;
  
• 
  talab aniqlanadi;
  
• 
  xarajatlar baholanadi;
  
• 
  raqobatchilar tovari va narx tahlil qilinadi;
  
• 
  narxni shakllantirish uslubi tanlanadi;
  
• 
  oxirgi natijaviy narx o ‘matiladi.
  

Firma talabga asoslanib, xarajatlaming miqdorini belgilab, raqiblar narxlarini o ‘rganib, o ‘z mahsulotlariga narx belgilashga kirishadi. Bunda narx belgilashning turli usullaridan foydalanish mumkin.
Marketingda narx qarorlarining ahamiyati quyidagilar bilan ta’min- lanadi:


224

• 
  narx talab darajasi va sotish hajmini belgilaydi;
  
• 
  narx biznesning rentabelligini belgilaydi (foyda, qaytarish mud- dati);
  
• 
  narx mahsulotning umumiy idrokini belgilaydi (joylashish, tovar imiji);
  
• 
  narx - raqobatdosh mahsulotlami taqqoslash uchun qulay asos;
  
• 
  marketingning boshqa tarkibiy qismlari narxga mos kelishi kerak (masalan, mahsulotni ilgari surish xarajatlari).
  

Narxlar matritsasini yaratish kerak: bir xil mahsulotni bir nechta segmentlar uchun ishlab chiqarish, yani, arzon, o‘rtacha va qimmat baholarda boiishi lozim. Bu esa, bitta mahsulot turini sotganingizdan yaxshirordir. Agar, sizning eng qimmat mahsulotingiz sotilmasa, uni olib tashlash yoki narxni pasaytirishga shoshilmang. Ehtimol, u tufayli kam xarajat qiladigan narsa sotilayotgani uning sharafidir. M a’lumki, agar odamga birinchi navbatda u ega bo‘lmagan qimmatbaho uy-joyni namoyish qilsa u uchun odatiy kvartiraga pul berish oson kechadi.
E ’tibor bering, har xil turdagi mijozlar mavjud. Mahsulot bitta mijoz uchun juda qimmat bo‘lishi mumkin, ammo boshqasi uchun qimmat va sifatli emas. Shuning uchun narxni belgilashda bunday jarayonlami e ’tiborga olish kerak. Masalan, 3990 - bu jozibali narx. Ammo agar ko‘proq 9 sonlari bo‘lsa, masalan 3999 u ist’emolchini qo‘rqitishi mumkin. Narx yorliqlari va bukletlardagi raqamlar yordamida xaridorlaming e ’tiborini jalb qilishingiz mumkin. Ta’kidlanishicha, 199 so'mlik narxi 200 so‘mlik narxdan ko‘ra jozibali.
Mijozlami to‘it turga ajratib tahlil qilamiz:
eng yuqori toifaga eng ko‘p pul sarflaydigan eng boy mijozlar kiradi. Bularga birinchi navbatda sifat, xizmat, vaqt va obro‘ kerak;
ikkinchi toifa eng yaxshi narx sifat nisbatlarini solishtiradi. Ushbu odamlar narx, sifat, ishonchlilik, xizmatga e ’tibor berishadi;
uchinchi tur eng arzon narx bilan qiziqadilar. Ular narx, miqdor va sifatga e’tibor berishadi;
eng quyi toifaga hamma narsani bepul, ya’ni bepul olishni istagan mijozlar kiradi.
Birinchi toifa nima haqida shikoyat qiladi? Narx va sifat uchun. Ikkinchi? Yuqori narx, sifat va xizmat. Arzonni sevuvchilar narxdan shikoyat qilmoqdalar, ikkinchisi esa bonuslar yo‘qligidan shikoyat qila- dilar va hammasi bu qimmat deb aytadi. Qancha va kimga sotmas-
225
igingizdan qat’iy nazar, odamlar siz uchun qimmat boigan mahsulotingizdan shikoyat qilishadi. В unga qarshi kurashish foydasiz! Shuning uchun bu e’tirozni tabiiy deb qabul qiling. Siz shunchaki bunday shikoyatlarga standart javob berishingiz kerak. Masalan: "Ha, bizda haqiqatdan ham past narxlar yo‘q, lekin biz kafolat beramiz: agar natija bermasa biz yuz foiz pulni qaytaramiz.Agar mijoz bu qimmat deb aytsa, nega bu arzon emasligini tushuntirish uchun ajoyib imkoniyatdir. Biznes egasi, ehtimol, darhol tushuntirishga qodir, ammo ko‘pchilik sotuvchilar buni tushunmaydilar. Ular yoddan o'rganishlari kerak boigan iborani yozishlari kerak. Iste’molchi uchun eng yaxshi narx nolga yaqin narx deb o‘y!ash mutlaqo to ‘g ‘ri emas. Iste’molchilar tovar- lami ularning muammolari va ehtiyojlarini ushbu tovarlar yordamida hal qilish uchun sotib oladilar. Mahsulotlaming xususiyatlari va afzalliklari iste’molchilarga m aium bir mahsulot bilan b o g iiq muammolami hal qila olishlarini tushunishga imkon beradi. Iste’molchilar muammoni hal qilish uchun maksimal narxdan oshmagan narxda toiashga tayyor agar iste’molchilar juda zarurligini bilib narxni oshirsangiz ular o'rinbosar tovarlarni izlashni boshlaydi. Iste’molchi toiashga tayyor boigan narx ishlab chiqaruvchi uchun narx chegaralarini belgilaydi. Agar siz narxni yuqoridan belgilasangiz, narx ortiqcha boiadi va talabni cheklaydi. 0 ‘zi uchun maqbul narxda kompaniya barcha xarajatlami toiaydi va kerakli daromad darajasini oladi. Biroq, raqobat yoki talabning egiluvchanligi tufayli bunday narxlami belgilash har doim ham mumkin emas. Shuning uchun, siz minimal narxni hisoblashingiz kerak.
Korxonaning narx siyosatining maqsadlari quyidagilar boiishi
mumkin:
• uzoq muddatli yoki qisqa muddatli foydani ko‘paytirish;
• iqtisodiy o'sish; bozomi barqarorlashtirish;
• iste’molchilaming narxlarga nisbatan sezgirligini pasayishi;
• narxlarda yetakchilikni saqlash;
• potensial raqobat xavfining oldini olish;
• savdo sadoqatini saqlash;
• kompaniya mahsulotlari imijini yaxshilash;
• xaridoming ortib borayotgan qiziqishi;
• assortimentning bozor mavqeini mustahkamlash;
• bozoming ustun mavqeini egallash.