O'zbekiston respublikasi

6.4. Bozor konyunkturasini prognoz qilish usullari

Bozor konyunkturasini prognoz qilishda konyunkturani hech qa- chon bir xil bo‘lmasligini e’tiborga olish kerak. Yangi hodisalar, omillar va tendensiyalar, asosiy konyunkturani tashkil etuvchi omillar ta’sirining kuchliligi va yo‘nalishi o‘zgarishi doimiy ravishda konyunkturaning rivojlanishiga o ‘ziga xos ta’sirlami tahlil qilish kerak bo‘ladi.

Prognozlash - bu kelajak haqidagi oldingi va hozirgi ma’lumotlarga va umuman tendensiyalar tahlili asosida taxmin qilish jarayonidir. “Prognozlash bu kelgusidagi hodisalaming ehtimolligi, ro‘y berishi mumkinligi to‘grisida m a’lumot berish uchun bizdagi mavjud axborot, ya’ni, taxminlar, modellar, aniq maTumotlardan foydalanishni o ‘z ichiga oladi”33. Prognoz qilish uslublarini har qanday obyektga uning farq qiluvchi xususiyatlarini inobatga olmasdan, umumlashtirilgan holda

32. 
    G.ElliottC. W.J. GrangerA. G. Timmermann, Handbook o f Economic Forecasting: Volume 1 (North-Holland is animprint o f Elsevier Radarweg 29, PO Box 211, 1000 AE Amsterdam, The Netherlands The Boulevard, Langford Lane, Kidlington, Oxford 0 X 51GB, UK, 2006) p.7
    

117
qoilashga m oijallangan yondashuv, ko‘pincha prognoz qilishda xatolarga olib keladi. Agar prognoz qiluvchi obyekt to‘g‘risida nazariy bilimlarga ega boim asa, u holda bu vaziyatni, uning rivoj- lanishini va bogiiklari sababini tushuntira olmaydi. Har holda u vaziyatni qanday bo‘lmasin tushuntirishga harakat qiladi, ya’ni, o ‘zi- ning nazariyasini tuzadi. Agar bu nazariya ilmiy jihatdan asoslangan boim asa, u holda prognoz qiluvchining bu nazariya asosidagi harakatlari samarasiz b o iad i. Umuman prognozni aniqlash m aium obyektning boiajak holatini ilmiy asosda obrazini yaratish demakdir.
Tovarlar bozori prognozini aniqlashda quyidagi talablar e’tiborga olinishi shart:

• 
  kelajakda bozor konyunkturasiga ta ’sir etuvchi omillami hisobga olgan holda ilmiy asoslangan, ishonchli va tizimli yondashish;
  
• 
  prognozni aniqlashda bir necha variantlardan foydalanish, ulaming natijalari bir xil yoki yaqin boiishi;
  
• 
  ishlatilgan uslublaming ilmiy asosi yetarli boiishi;
  
• 
  xulosalami aniq va ravon tilda, qaror qabul qiluvchilarga tushu- narli tarzda aks ettirilganligi;
  
• 
  bozor konyunkturasi istiqbolini o ‘z vaqtida aniqlashi va korxona, assotsiatsiya, kompaniya va vazirliklar ishini boshqarishda qoilanishi.
  

Bozor konyunkturasini prognoz qilish uslublari 4 ta katta sinfga boiinadi:

1. 
   Faktografik uslublar. Bu prognoz qilishning shunday uslubiki, unda o'tgan davrda b o iib o‘tgan haqiqiy omillardan axborotlar asos sifatida foydalaniladi. Bu m aiumotlar miqdor va sifat xarakteriga egadir. Bozor konyunkturasini prognoz qilishning faktografik uslublari,
   

o‘z navbatida, 3 turga boiinadi.
Birinchi turi ekstropolyatsiya va interpolatsiya uslublari yig‘in- disidan iborat boiib, bu turdagi modellar uchun chiziqli funksiyalami tuzishdaboshlangich axborotdan foydalanish xarakterlidir.
Ikkinchi turi statistik uslublar b o iib , ular ikki va undan ortiq o‘zgaruvchan prognoz qilish obyektlarining o ‘zaro aloqalarini tadqiq qilishda qoilaniladi.
Uchinchi turi mazkur obyektlaming kelgusidagi rivojlanishini shunga o‘xshash obyektlaming rivojlanish qonuniyatlari bo‘yicha tadqiq qilishga asoslanadi.


118

2. 
   Ekspert baholash uslublar - u yoki bu sohadagi mutaxassis-eks- pertlaming fikr va mulohazalarini qayta ishlashga asoslanadi. Prognoz qilishning ekspert baholash uslubi intuitiv va analitik uslubni o‘z ichiga oladi. Intuitiv uslublarga ekspertlarni jalb qilishga, amaJda prognoz qilish obyektini rivojlantirish jarayonlarini aniqlash hamda shaxsiy eruditsiya va tuyg‘u vositasida kelgusidagi o'zgarishni baholashga asos- langan uslublar kiradi. Analitik uslublarga prognoz qilish obyektining tadqiq qilish jarayoni modelini mantiqan tahlil qilishga asoslangan usullari kiradi.
   

Bozor konyunkturasini prognoz qilishda ekspert baholash uslublari, ayniqsa, intuitiv uslublar keng qo‘llaniladi.

3. 
   EkstropoIyatsiya uslubi. Ekstropolyatsiya uslublari bozor konyunkturasining turli ko‘rsatkichlari va xususiyatlarini prognoz qilish­ da qo‘llaniladi. Ekstropolyatsiya formalar yoki jarayonlaming kelgu­ sidagi holati qonunlari, nazariyalari hamda tajribasini keng yoyishni taqozo qiladi, ya’ni bu holda ekstropolyatsiya prognoz qilish amalga oshirilayotgan obyektning ilgarigi rivojlantirish tendensiyalariga taya­ nadi.
   

Ekstropolyatsiyaning bozor tadqiqotlarida qo‘Ilanilgan asosiy mo- dellaridan biri - bu trend modelidir. Trend modellari jarayonlami vaqtga nisbatan o ‘zgarishning asosiy yo'nalishlami ko‘rsatadi.

4. 
   Ekonometrik modellar. Ekonometrik modellar iqtisodiy jarayon- lar parametrlarining stoxastiklarini nazarda tutgan holda bozor konyunk­ turasining turli ko‘rsatkichlari o‘rtasidagi o'zaro aloqalar va nisbatlarini miqdoriy bayon qiladigan regression va balans tenglamalari tuzish orqali ifodalanadi. Ekonometrik modellash bozor konyunkturasini prognoz qi­ lishda keng qoilaniladi. Ular ishlab chiqarish va unga ta’sir qiluvchi omillar, bozordagi narxlar darajasi raqobat va unga ta’sir ko‘rsatuvchi omillar, iste’molchilarning ehtiyojlarini tahlil qilish, marketing tadbir- larini amalga oshirish va unga ta’sir qiluvchi omillar o‘rtasidagi va boshqa jarayonlar o ‘zgarishini matematik modellar yordamida tahlil qilishga hamda prognoz qilishga yordam beradi. Ekonometrik modellaming xususiy holi korrelyatsion va regression modellashdir.
   

Bozor konyunkturasini tahlil va prognoz qilish natijalari firmaning
biznes-reja tuzishda yoki firmaning bozordagi butun faoliyatini tartibga solishda va boshqarishda keng qo'llaniladi.


119