O'zbekiston respublikasi

6 3 . Bozor konyunkturasi haqida tushuncha

Marketing faoliyatida bozomi o‘matishning asosiy elementlaridan biri bozor konyunkturasini o‘matish bilan bog‘liq bo‘ladi.

Konyunktura deganda ma’lum omillaming ta’siri natijasida vujudga keladigan qisqa muddatli shart-sharoitlar tushuniladi. Omillaming o‘zgarishi konyunkturaning o‘zgarishiga olib keladi. Yanada aniqroq qilib aytadigan bo‘lsak, bozor konyunkturasi - bu m a’lum bir vaqtda, m a’lum bir hududda talab bilan taklif o ‘rtasidagi nisbatdir.
Marketingda esa bozor konyunkturasi deganda belgilangan vaqtda maqsadli bozorda vujudga keladigan iqtisodiy shart-sharoitlar majmuasi tushuniladi. Bozor konyunkturasini o‘matish zarurati, quyidagilarga bog‘liq bo‘ladi:

1. 
   odatda bozor sig‘imi, segmentlanishi va ishlab chiqarishning elastikligi (qayishqoqligi) o ‘zgarib boradi, shu sababli ulaming monitoringini amalga oshirish lozim.
   
2. 
   bozordagi omillar kompleks ravishda ta’sir o‘tkazish sababli ulami alohida o‘matish tegishli samara bermaydi;
   

4. 
   bozor to‘g‘risidagi m a’lumotlar odatda retrospektiv xarakterga ega, shu sababli rejalashtirish uchun maxsus usullar talab qilinadi.
   

Bozor konyunkturasini o‘matish mazmuni va tartibi firma tomoni­ dan ko‘zlangan maqsadga bog‘liq bo‘ladi va uch turga boMmadi: kon­ yunktura axborotnomasi, konyunktura tahlili va konyunktura prognozi. Konyunkturaning shakllanishi va o‘zgarishi asosan narxlar, qimmatli qog‘ozlar, ishlab chiqarish hajmi, bandlik va boshqalaming harakatini belgilovchi omillarga asoslanadi. Bozor konyunkturasini o‘rganishning asosiy maqsadi uning muvozanatining tabiati va darajasini, birinchi navbatda talab va taklifning nisbatini aniqlashdir. Bozor mexanizmining mohiyati talab va taklifning muvozanatini saqlash istagida namoyon bo‘ladi. Biroq, stoxastik tabiatga ega bo‘lgan bu jarayon ko‘plab qarama-qarshi omillaming doimiy ta’siri ostida ro‘y beradi, bu esa doimiy o‘zgaruvchanlik va bozor rivojlanishining asosiy tendensiyasi- dan og‘ishlaming mavjudligini aniqlaydi.
Konyunktura axborotnomasi - bu bozor konyunkturasining hozirgi
holati va uning asosiy xususiyatlarini aks ettiruvchi hujjatdir. Bu konyunkturani o‘matishning eng sodda shakli b o iib , odatda savdo assortimentining maqbulligini baholash uchun foydalaniladi.
114
Konyunktura tahlili - konyunkturani mavjud holatda keltirgan omillarning tahlilini o‘z ichiga oladigan hujjat hisoblanadi. Amalda tah­ lil bozor konyunkturasining maxsus izlanishlarini aks ettiradi va omil­ larning ta’sir doirasini aniqlashga xizmat qiladi.
Konyunktura prognozi bozordagi holatni m a’lum davr ichida oldin- dan ko'rish va uning asosiy parametrlarini aniqlashni o ‘z ichiga oladi. Bunda konyunkturaga ta’sir o ‘tkazuvchi omillarning yaqin kelajakdagi xususiyatlarini aniqlashga e ’tibor qaratiladi.
Shuni e ’tiborga oJish lozimki, konyunktura tahlili va prognozida uning o‘ziga emas, balki konyunkturaga ta’sir qiluvchi omillami ajratish maqsadga muvofiq boiadi. Har qanday bozor konyunkturasini belgilab beruvchi omillami ikki guruhga boiish mumkin:

• 
  makroiqtisodiy omillar;
  
• 
  mikroiqtisodiy omillar, ya’ni mazkur bozordagi talab, taklif, narx va raqobat omillari.
  

Har qanday alohida tovar bozori mamlakat iqtisodiyotidan ajralgan holda rivojlana olmaydi. Shu sabab, iqtisodiyot qanday holatda, uning jahon bozorida tutgan o‘mi qanday, milliy boyliklar qay darajada qoilanilm oqda degan savollarga javob topish lozim boiadi.
Konyunkturani o ‘matishning birinchi bosqichi iqtisodiyotning holatini tahlil qilishdan boshlanadi. Yalpi milliy mahsulot, milliy daromad, eksport hajmi, investitsiyalar va iste’mol darajasi va boshqa ko'rsatkichlar ichki bozoming rivojlanganlik darajasini aniqlashga yordam beradi.
Bozor konyunkturasining hozirgi holati iqtisodiy siyosatning bir- ikki yil oldin bajarilgan harakatlaming mahsuli boiganligi sababli, mak­ roiqtisodiy tahlil kamida ikki yillik muddatni qamrab olishi maqsadga muvofiq.
Keyingi bosqichi bozomi shakllantiruvchi sohaning tahliliga bag'ishlanadi. Bunda quyidagi savollarga javob topish lozim boiadi:
Sohaning iqtisodiyotdagi o‘mi qanday? Soha texnologik jihatdan qaysi bosqichda? Sohaning rivojlanish sur’atlari qanday?
Sohada qanday muammolar mavjud?
Bunday izlanish natijasida taklifning umumiqtisodiy imkoniyatlari m aium boiadi. Shunisi e ’tiborliki, makroiqtisodiy omillarning tahlili kompleks ravishda olib borilishi va olingan m a’lumotlar keng doiradagi
115
konyunktura tahlillarda qo'llanilishi mumkin. Shu sababli ko'pchilik davlatlardagi, shu jumladan 0 ‘zbekistonda bunday axborotlarni davlat- ning maxsus organlari va xalqaro tashkilotlarning vakolatli organlari tayyorlab beradilar. Masalan, BMTning inson taraqqiyoti hisobotlari TASIS dasturining iqtisodiy rivojlanish axborotnomalari, O'zbekiston Respublikasi Statistika qo'mitasi tahliliy axborotlari va h.k.
Yuqorida sanab o ‘tilganidek, mikroiqtisodiy omillarga ushbu bozor­ dagi talab, taklif, narx va raqobat kiradi.
Bozor konyunkturasi tahlilida talabning barcha jihatlarini o'matish- ga alohida e ’tibor beriladi. Jumladan: talabning geografik taqsimlanishi, assortimentning kengligi va chuqurligi bo'yicha taqsimlanishi, iste’mol intensivligi, hajmi va boshqa xususiyatlami o'matish zarur bo Madi. Talabni o'matishda avvalo qondirilgan talab, alohida turlari bo'yicha tahlil qilish orqali qondirilgan talab o'rganiladi, qondirilmagan talab esa sotuvchilar va xaridorlaming fikrini o'matish usullari yordamida aniq- lanadi.
Konyunkturaga ta’sir qiluvchi ikkinchi omil - bu tovar taklifidir. Taklifhi o'matishda avvalo tovar manbalariga, sotishga taklif etiladigan tovar hajmi va tarkibiga, tovar zaxiralariga e ’tibor beriladi. Tovar manbalarini tahlil qilish savdo tizimiga mahsulot yetkazib beruvchi korxonalar ro'yxatini tuzish va ularning imkoniyatlarini o'matishdan iborat bo'ladi.
Ishlab chiqaruvchilar tovarlaming assortimenti va yetkazib berish muddatlari taklifming tarkibini aniqlashga yordam beradi. Shundan so'ng bozor ishtirokchilaridagi tovar zaxiralari tahlil qilinadi. Zaxiraning hajmi va tarkibi, qachon vujudga kelganligi, zaxiraning almashib borish dinamikasi va boshqa ko'rsatkichlar taklifning talabga nisbatini aniq­ lashga xizmat qiladi. Savdo tashkilotlarida yuritiladigan hisob tizimining m a’lumotlari, inventarizatsiya natijalari va maxsus izlanishlar tovar zaxiralarini kompleks o'm atishga asos bo'ladi.
Narxlaming bozor konyunkturasidagi o'm i va ularning shakllanish xususiyatlarini hisobga olgan holda narx tahliliga katta e’tibor beriladi. Narxlami o'matishda quyidagilar tahlil obyekti sifatida olinadi: narxlar- ning barqarorligi tovar assortimenti doirasida narxlaming o'zgarish darajasi, sotuvchi tomonidan narxlar bo'yicha o'zgamvchan tizimlarni qo'llash, mavsumiy narxlaming qo'llanilishi va boshqalar. Narx bozor konyunkturasiga ta’sir qiluvchi eng murakkab omil hisoblanadi. Uning
116
o‘ziga ham bir qancha omillar ta’sir ko‘rsatadi. Shu sababli narx tahlilida nafaqat hujjatlami tekshirish usuli, balki maxsus usullar ham keng qo‘llaniladi.
Mikroiqtisodiy omillardan yana biri shu bozordagi raqobatdir. Tovar bozorlaridagi raqobatni tahlil qilishdan avvalo korxonalar raqobati, so‘ng tovarlar va ehtiyojlar raqobati o‘rganiladi. Korxonalar raqobatining tahlili sotuvchilar soni, ixtisoslashuvi, mahsulot assortimenti, ishlab chiqarish hajmi, yo‘naltirilgan maqsadli segmenti va boshqalami o ‘z ichiga oladi.
Tovarlar va ehtiyojlar raqobatining tahlili asosan konyunktura prognozida amalga oshiriladi hamda raqobatchi tovarlar, о‘mini bosuv- chi tovarlar va to‘ldiruvchi tovarlaming o‘zaro muvozanatini aniqlashga qaratiladi. Bunday raqobatni baholash uchun marketingning bozomi o‘matish usullaridan keng foydalaniladi.
Bozor konyunkturasini o ‘matishining sotuvchi va ishlab chiqaruv- chilar uchun zarurligi kelajakda ishlab chiqarish quvvatlarini qaysi yo‘nalishda rivojlantirish va qanday sotish siyosatini qo‘llash bo‘yicha aniq va ishonchli axborotga ega bo‘lishda namoyon bo‘ladi.