Oʻzbekiston respublikasi

Atrof muhit ifloslanishining eng asosiy turlari va ularning manbalari
(V.A.CHernikov va boshq., 2000)

Ifloslanish turi	Sanoat tarmoqlariga xos bo‘lgan ifloslanish turlari
Havo
Gologenli brikmalar	Kimyo, sovutgich ishlab chiqarish korxonalari
Metall zarrachalar	metallurgiya
Uglevodorodlar	Issiqlik energetikasi, transport
SO2SO2,NO,NO2	Issiqlik energetikasi, transport
Tuproq
Faollashgan loy	SHahar biologik tozalash tarmoqlari
Kul va shlak	Energetika metalurgiya
Metallar	Metalurgiya, kimyo
CHiqindi	Maishiy kommunal xo‘jaligi, shahar xo‘jaligi
Plasmassa, organik moddalar	Kimyo
Radionuklidlar	AES, harbiy
Sellyuloza va qog‘oz	Sellyuloza – qog‘oz, maishiy kommunal xo‘jaligi
Suv
Muallaq (erimagan) zarrachalar	Maishiy kommunal xo‘jaligi
Og‘ir metallar ionlari	Tog‘-kon qazib olish, mashinasozlik
Bo‘yoqlar, fenollar	To‘qimachilik
Oson o‘zlashtiriladigan va biogen moddalar	Qishloq xo‘jaligi, shahar xo‘jaligi
Ligninlar	Sellyuloza – qog‘oz
Mineral tuzlar	Kimyo
Neft mahsulotlari	Neft qazib olish, neftni qayta ishlash
Organik erituvchilar	Kimyo
Pestitsidlar	Qishloq xo‘jaligi
Radionuklidlar	AES, harbiy
Sintetik yuqori faol moddalar	SHahar oqova drenaj
Issiqlik	Energetik (AES, IES, GRES)

Biosferani ifloslantiruvchi o‘nta eng asosiy ifloslovchilarning ekologik xususiyatlari (“YUNESKO Kureri” ma’lumoti, 1973, №1)

ifloslovchilar		Ekologik xususiyatlari
1	Karbonat angidrid	Hamma toifadagi yoqilg‘ilarni yoqish jarayonida hosil bo‘ladi. Atmosferada uning miqdorining oshishi, haroratning oshishiga olib keladi va halokatli geokimyoviy hamda ekologik oqibatlarga olib keladi
2	Uglerod oksidi	YOnilg‘ining to‘liq yonmasligi natijasida hosil bo‘ladi. Atmosfera yuqori qatlamidagi issiqlik balansining buzilishiga sababchi bo‘ladi.
3	Oltingugurt gazi	Sanoat korxonalari tutunlarida mavjud. Nafas olish organlari kasalliklarini kelib chiqishiga sababchi bo‘ladi. O‘simliklarni kasallantiradi. Ohaktosh va ayrim matolarni emiradi.
4	Azot oksidlari	Smog hosil qiladi, nafas olish organlari kasalliklarini va yangi tug‘ilgan chaqaloqlarda bronxit kasalligini keltirib chiqaradi. Suv o‘simliklarining haddan ziyod ko‘payishiga olib keladi.
5	Fosfatlar	O‘g‘itlar tarkibida mavjud. Daryo va ko‘l suvlarini asosiy ifloslovchilar.
6	Smog	Oziq-ovqat mahsulotlarini eng xavfli ifloslovchilardan biri, ayniqsa, dengiz mahsulotlarining, organizmida to‘planadi va nerv sistemasiga zararli ta’sir etadi.
7	Qo‘rg‘oshin	Benzinga qo‘shiladi. Ferment sistemasiga ta’sir etadi va xujayrada modda almashinishi faoliyatini ishdan chiqaradi.
8	Neft	Halokatli ekologik oqibatlarni keltirib chiqaradi, plankton organizmlar, baliqlar, dengiz qushlarining va sut emizuvchilarning qirilib ketishiga olib keladi.
9	DDT va boshqa pestitsidlar	Qisqichbaqasimonlar uchun o‘ta zaharli baliqlar va baliqlarga ozuqa bo‘ladigan organizmlarga halokatli hisoblanadi.
10	Radiatsiya	Ruxsat etilgan dozani oshishi zararli o‘smalar hosil bo‘lishiga va genetik mutatsiyaga sababchi bo‘ladi.

Antropogen kelib chiqishi xususiyatiga ega aralashmalar ta’sirida atmosferada sodir bo‘ladigan o‘zgarishlar (V.A.Voronskiy, 1966).

Atmosferadagi antropogen
	SO	SO2	SN2	NO i NO2	NO2	SO2	O2	Freonlar
Issiqxona samarasi		+	+		+	-	+	+
Ozon qatlamining emirilishi								+
Kislotali yomg‘irlar				+		+
Fotokimyoviy smog				+			+
Ko‘rinishning kamayishi				+		+
O‘z –o‘zini tozalash xususiyatini susayishi	+			-			-

Izoh: “+” – gaz samarani kuchaytiradi; “-” gaz samarani susaytiradi
Dunay ayniqsa xalq demokratiyasi mamlakatlari va Sovet Ittifoqi uchun transportda katta ahamiyatga ega. Dunay - Dora dengiz... Dunay-Tisa kanallari hamda Dunayni Odra, Lava, Visla daryolari bi­lan qo‘shadigan kanallar qurilsa, Dunayning ahamiyati yanada ortadi. Dunay (Temir Darvoza va Dazane darasi yakinida) va uning irmoqlaridan energetikada foydalanish loyihalari ishlab chiqildi. Ruminiya va Bolgariyada Dunayning qayirlarini quritish sohasida meliorativ. ishlar olib borilmoqda.
Ko‘llari. G‘arbiy Evropada yirik ko‘llar yo‘q. Maydoniga ko‘ra, eng katta ko‘llar Venern (maydoni 5546 km², eng chuqur joyi 98 m); Vetterы (1900 km²), Sayma (1800 km²), Inari (1000 km²), Balaton (596 km²),. Jeneva (581 km²), Boden (538 km²) ko‘llaridir.
Taqqoslash uchun shuni aytish mumkinki, SHarqiy Evropadagi eng katta ko‘llardan Ladoganing maydoni 18 400 km², Onega ko‘lining may­doni 9800 km² dir.
G‘arbiy Evropa territoriyasida ko‘llar notekis taqsimlangan. Turtlamchi davrda muz bosgan joylarda ko‘llar eng ko‘p, muzlik keltirgan: jinslar to‘plangan Germaniya-Polsha pasttekisligida, Fennoskandiya­ning janubida Ko‘pgina ko‘llarning kotlovinalari o‘zanlarni muzlik yotqiziqlari to‘sib qolishi natijasida yoki morena tepaliklari orasidagi pastliklarda vujudga kelgan. Bunday ko‘llarning qirg‘oqlari, odatda, past bo‘lib, botqoq bosgan. Suvi sayoz, qirg‘oq chizini egri-bugri bo‘ladi.
Muzlik eroziyasi ustun turgan rayonlarda ko‘l kotlovinalari ko‘pchilik hollarda oldindan mavjud bo‘lgan tektonik chuqurliklarni muz­lik o‘yib yuborishi natijasida vujudga kelgan. Bu tipdagi ko‘llar chuzinchoq bo‘ladi; ularning bo‘ylama o‘qi tektonik yoriqlar yo‘nalishiga va qoplama muzliklar siljigan tomonga to‘g‘ri keladi.
Alp tog‘larining baland qismlari, Karpat tog‘larining ayrim joylari, Rila, Skandinaviya, Pirenei tog‘lari, shuningdek, SHotlandiyada kar ko‘llari ko‘proq tarqalgan.
Alp tog‘larining shimoliy va janubiy tof etaklarida nisbatan yirik muzlik uchi ko‘llari uchraydi. Ularning kotlovinalari Alp toflaridan tushgan vodiy muzliklari tufayli hosil bo‘lgan; Alp oldi ko‘llarining kotlovinalari tashqi tomondan oxirgi morenagryadalari bilan o‘ralgan. CHuqur ko‘llardan Jeneva, Boden, Firvaldshtet ko‘llari va SHimoliy Italiyadagi bir gruppa ko‘llar (Lago-Majore, Komo va boshqa ko‘llar) shu tipga kiradi.
Tektonik ko‘llar Bolton va qisman Apennin yarim orollarida ayniqsa tipik ko‘llardir: Prespa, Oxrida, Skadar, Fuchino ko‘llari. Apennin yarim orolida bir gruppa Vulkan ko‘llari bor (Bolsena, Brachchang va boshqa ko‘llar).
G‘arbiy Evropaning ko‘pchilik ko‘llari chuchuk suvli oqar ko‘llar bo‘lib, daryolarning suvini tartibga solishda muhim faktordir.