O‘zbеkiston rеspublikаsi

20.3.Yalpi ichki mahsulotni hisoblash usullari 
YaIMni ishlab chiqarish usulida aniqlash. 
Ishlab chiqarish usulida 
hisoblangan YaIM yakuniy tovarlar va xizmatlarni ishlab chiqarishning turli 
bosqichlarida qo‘shilgan qiymatlar yig‘indisi sifatida aniqlanadi. YaIMni bu usulda 
aniqlash statistik jihatdan qulay bo‘lishi bilan birga uni hisoblashning muhim shartiga 
amal qilish, ya’ni bir qiymatni ikki bor hisobga olish, yoki oraliq mahsulot qiymatini 
YaIMga kiritib yuborishning oldini oladi. 
Ishlab chiqarish hajmini to‘g‘ri hisoblash uchun joriy yilda ishlab chiqarilgan 
tovar va ko‘rsatilgan xizmatlar qiymati bir marta hisobga olinish kerak. Ko‘pgina 
mahsulotlar bozorga borguncha bir nechta ishlab chiqarish bosqichini o‘taydi. Shu 
sababli YaIMda ayrim mahsulotlarni ikki va undan ko‘p marta hisobga olmaslik 
uchun, faqat pirovard mahsulotning bozor qiymati hisobga olinadi, oraliq mahsulotlar 
esa hisobga olinmaydi. 
Yakuniy tovarlar va xizmatlar deganda ularning ishlab chiqarish, yoki ichki 
ayirboshlash siklidan chiqqan, yakuniy iste’mol, jamg‘arish yoki eksport uchun 
foydalaniladigan qismi tushuniladi. 
Yakuniy tovarlar va xizmatlarni ishlab chiqarishda sarflangan oraliq tovarlar va 
xizmatlar bahosi YaIMga qo‘shilmaydi. 
Qo‘shilgan qiymat 
tovar va xizmatlarning sotish bahosi bilan ularni ishlab 
chiqarish uchun foydalanilgan xom ashyo va materiallarni sotib olishga qilingan 
xarajatlar o‘rtasidagi farq ko‘rinishida aniqlanadi
26
.11 
Ishlab chiqarish usulida aniqlangan YaIM ko‘rsatkichinig strukturasini va 
undagi siljishlarni tahlil qilish juda muhim xulosalar beradi. Alohida tarmoqlarning 
mamlakat iqtisodiyotida yaratilgan yalpi qo‘shilgan qiymatdagi ulushi, bu ulushning 
25
N. Gregory Mankiw. Macroeconomics. 8 th edition. Harvard University. (NY.: Worth 
Publishers, 2013): 21-23 
26
N. Gregory Mankiw. Macroeconomics. 8 th edition. Harvard University. (NY.: Worth 
Publishers, 2013): 22 

---

275 
o‘zgarishi bu mamlakatning iqtisodiy rivojlanish darajasi va kutilayotgan istiqboliga 
baho berish imkonini beradi. 
Iqtisodiyot rivojlanishi, real sektorda ishlab chiqarish samaradrligi oshib borishi 
bilan sanoat va ayniqsa xizmat ko‘rsatish sohalarining YaIMdagi ulushi ortib 
borilishi jahon iqtisodiy tarixida kuzatilgan hodisadir. 
Qo‘shilgan qiymatlar yig‘indisi ko‘rinishida hisoblangan YaIM tarkibiga sof 
bilvosita soliqlar, ya’ni davlat budjetiga tushgan qo‘shilgan qiymat solig‘i, aksiz 
solig‘i va bojxona boji to‘lovlari bilvosita soliqlar bilan davlat budjetidan ishlab 
chiqaruvchilarga berilgan subsidiyalar o‘rtasidagi farq ham qo‘shiladi. 
Sof soliqlarning YaIMdagi ulushi 2018 yilda O‘zbekiston Respublikasida 11,5% 
ni tashkil qilgan. O‘zbekiston mustaqillikni qo‘lga kiritishi bilan qisqa muddatlarda 
mamlakatning g‘alla va umuman oziq-ovqat mustaqilligiga erishish, aholini 
o‘zimizda ishlab chiqarilgan asosiy oziq-ovqat mahsulotlari bilan ta’minlash strategik 
maqsadi qo‘yildi. 
Oziq-ovqat muammosini hal etish uchun paxta ekin maydonlari 2 marta 
qisqartirildi, bo‘shatilgan maydonlarda esa oziq-ovqat ekinlari, shu jumladan, g‘alla, 
meva-sabzavot, kartoshka, uzum, poliz va ozuqa ekinlari etishtirila boshladi. 
O‘zbekiston mustaqillik yillarida mamlakatimizda sanoatning avtomobilsozlik, 
neft-gaz-kimyo, neft-gaz mashinasozligi, zamonaviy qurilish materiallari sanoati, 
temir yo‘l mashinasozligi, maishiy elektrotexnika, farmatsevtika, zamonaviy oziq-
ovqat va to‘qimachilik kabi mutlaqo yangi tarmoqlari barpo etildi. Asaka va Pitnak 
shaharlarida «Jeneral Motors» kompaniyasi bilan hamkorlikda engil avtomobillar, 
Samarqandda «Isuzu» avtobuslari va «MAN» kompaniyasi bilan hamkorlikda yuk 
avtomobillari ishlab chiqarish bo‘yicha yangi zavodlar ishga tushirildi. Neft-gaz-
kimyo tarmog‘ida Buxoro neftni qayta ishlash zavodi, Sho‘rtan gaz-kimyo majmui, 
Qo‘ng‘irot soda zavodi, Dehqonobod kaliyli o‘g‘itlar zavodi va bir qator boshqa 
yuqori texnologiyali ishlab chiqarishlar qurildi. 
Mustaqillik yillarida xizmatlar ko‘rsatish sohasi O‘zbekiston Respublikasi 
iqtisodiyotining eng istiqbolli va jadal rivojlanuvchi tarmog‘iga aylandi. 
Barchamizga ayonki, xizmat ko‘rsatish sohasi iqtisodiyotimizni barqaror 
rivojlantirishning eng muhim manbai va omili hisoblanadi. Jahon tajribasi bugun 
aynan ushbu soha yalpi ichki mahsulotni shakllantirish, aholi bandligini ta’minlash, 
odamlarning farovonligini oshirishda etakchi o‘rin tutishini ko‘rsatmoqda. 
2018 yilga kelib elektron axborotlashtirish, iqtisodiyotning barcha tarmoq va 
sohalarini qamrab oldi. Davlat idoralari va mahkamalari o‘rtasida, biznes muhiti 
ichida, shuningdek, hukumat va uning xizmatlarini iste’molchilari – biznes va aholi 
o‘rtasida axborot hujjatlar aylanmasi elektron aloqa vositalari orqali ta’minlandi. 
20.1-jadval ma’lumotlariga tayangan holda O‘zbekiston Respublikasida ishlab 
chiqarilgan YaIMning tarmoq tuzilishini ko‘rib chiqamiz. 
 
Mustaqillik yillarida xomashyo resurslarini chuqurroq qayta ishlash, yuqori 
qo‘shilgan qiymatli tovarlar ulushining ortishiga qaratilgan tarkibiy siyosatni amalga 
oshirish natijasida mamlakat yalpi ichki mahsulot tarkibida qishloq xo‘jaligi 

---

276 
ulushining pasayishi va sanoat, xizmat ko‘rsatish sohalarining ulushini ortishi 
kuzatilmoqda.