O‘zbеkiston rеspublikаsi

Nazorot va muhokama uchun savollar 
1.
Rag‘batlantiruvchi va cheklovchi fiskal siyosatning qisqa va uzoq 
muddatdagi natijalarini tushuntirib bering. 
2.
Davlat xarajatlarining multiplikatori kattaligi qaysi ko‘rsatkichlarga 
bog‘liq? 
3.
Ochiq iqtisodiyotda davlat xarajatlari multiplikatori kattaligi fiskal siyosat 
samaradorligiga qanday ta’sir ko‘rsatadi? 

---

358 
4.
Soliq multiplikatori miqdori qaysi omillarga bog‘liq? 
5.
Balanslashgan budjet multiplikatorining mohiyati nimada? 
6.
Diskret fiskal siyosatining kamchiliklarini tushuntirib bering. 
7.
Budjet taqchilligi va ortiqchaligi qanday paydo bo‘ladi, ular qay yo‘sinda 
tugatiladi? 

---

359 
29–bob. PUL-KREDIT SIYOSATI 
 
29.1. Banklar va ularning bozor iqtisodiyotidagi vazifalari 
 
Moliya bozoridagi operatsiyalar moliya muassasalari vositasida amalga 
oshiriladi. Bunday mussasalarga turli xil banklar, birjalar, depozitariylar, sug‘urta 
kompaniyalari, investitsiya fondlari, agentliklar va h.k.lar kiradi. 
«Bank» tushunchasi qadimiy fransuzcha bang va banca so‘zlaridan kelib 
chiqqan bo‘lib, «sarrof kursisi, do‘koni» degan ma’noni anglatadi. Bunday tushuncha 
tarixchilarning taxminan 2000 yil muqaddam faoliyat ko‘rsatgan bankirlar haqidagi 
ma’lumotlarida ham mavjud. 
Pul munosabatlarining rivojlanishi banklarni yuzaga keltirgan. Bank iqtisodiyot 
ishtirokchilarining pul yuzasidan bo‘lgan aloqalariga xizmat qiluvchi institut 
(muassasa)dir. Pul bilan bog‘liq xizmatlarni ko‘rsatuvchi tashkilotlar ko‘p, ammo 
ularning markazida banklar turadi. O‘zbekiston Respublikasining «Banklar va bank 
faoliyati to‘g‘risida»gi qonunida, bank nima, degan savolga quyidagicha javob topish 
mumkin: 
Bank - tijorat tashkiloti bo‘lib, bank faoliyati deb hisoblanadigan faoliyat 
turlari majmuini amalga oshiradigan yuridik shaxsdir. 
O‘zbekistondagi bank tizimi O‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki, 
aksiyadorlik-tijorat banklari va xususiy banklardan iboratdir. 2017 yil 1-iyul holatiga 
ko‘ra O‘zbekiston Respublikasi bank tizimi 28 tijorat bankini o‘z ichiga oldi. 
Banklar pul olamini harakatga keltiruvchi motor - yurak, pul bilan bo‘ladigan 
hisob-kitoblarni amalga oshiradi. Hamma pul to‘lovlari (transfertlar) banklar orqali 
o‘tadi. Banklar quyidagi ishlarni amalga oshiradi: 
-
pul va qimmatli buyumlarni omonatga olib, saqlab beradi; 
-
pul bilan bo‘ladigan hisob-kitob opretsiyalarini, xususan, pul to‘lash 
ishlarini bajaradi; 
-
chet el valutasini sotadi va sotib oladi; 
-
o‘z qo‘lidagi pulni qaytarish, foizlilik va muddatlilik sharti bilan unga 
(muhtojlarga) qarz (ssuda)ga beradi, ya’ni, kredit bilan shug‘ullanadi; 
-
o‘z puliga aksiya sotib olib, uni boshqa sohaga joylashtiradi; 
-
biznes yuzasidan maslahat beradi va hokazo. 
Bank ishi pul olamida bo‘ladigan biznesdir. Bank biznesi foyda topish 
maqsadida yuritiladi. 
Markaziy bankning monopollik mavqei uning mamlakatdagi pul va pirovard 
natijada iqtisodiy barqarorlik uchun alohida javobgar ekanligi bilan chambarchas 
bog‘liq. 
O‘zbekiston Respublikasi Markaziy bankining bosh maqsadi va asosiy 
vazifalari quyidagilar: 
“Markaziy banning bosh maqsadi milliy valutaning barqarorligini 
ta’minlashdan iborat. 

---

360 
Asosiy vazifalari: 
Monetar siyosatni hamda valutani tartibga solish sohasidagi siyosatni 
shakllantirish, qabul qilish va amalga oshirish; 
Qzbekiston Respublikasida hisob-kitoblarning samarali tizimini tashkil etish va 
ta’minlash; 
Banklar,kredit uyushmalari va garovxonalar faoliyatini litsenziyalash hamda 
tartibga solish,banklar, kredituyushmalari, garovxonalarni nazorat qilish, qimmatbaho 
qog‘ozlar blankalari ishlab chiqarishni litsenziyalash; 
O‘zbekiston Respublikasining rasmiy oltin valuta rezervlarini, shu jumladan 
kelishuv bo‘yicha hukumat rezervlarini saqlash va tasarruf etish; 
Davlat budjeti kassa ijrosini Moliya vazirligi bilan birgalikda tashkil etishdan 
iboratdir”
65
74 . 
Tijorat banklari Markaziy bankda o‘z qisqa muddatli va o‘rta muddatli 
majburiyatlaridan muayyan foiz hajmida eng kam zahira deb yuritiladigan foizsiz 
omonatlarni saqlashga majbur. 
Markaziy bank banklar faoliyatini nazorat qilishda o‘zining mintaqaviy 
bo‘linmalari orqali kredit muasasalaridan majburiy ravishda axborot, oylik hisobot va 
yillik yakuniy balans ma’lumotlarini taqdim etish asosida qatnashadi. 
Kredit muassasalarining bo‘ysinishiga qarab bank qonunchiligi hamda kredit 
tizimining pastdan yuqoriga tomon tarkibiy tuzilishiga muvofiq tarzda bank tizimini 
ikki asosiy: bir bosqichli va ikki bosqichli turga ajratish mumkin. 
Bir bosqichli bank tizimi doirasida barcha kredit muassasalari, jumladan, 
Markaziy bank ham, yagona bosqichda turadi hamda mijozlarga kredit - hisob 
xizmati ko‘rsatishda bir xil vazifalarni bajaradi. 
Ikki bosqichli tizimda banklar o‘rtasidagi o‘zaro munosabatlar bo‘yiga 
(vertikal) va eniga (gorizontal) yo‘nalishlarida tuzilishiga asoslanadi. Vertikal 
–
rahbarlik qiluvchi, boshqaruvchi markaz hisoblangan Markaziy bank 
bilan quyi bo‘g‘inlar – tijorat va ixtisoslashgan banklar o‘rtasidagi bo‘ysunish 
munosabatlari, gorizontal-turli quyi bo‘g‘inlar o‘rtasidagi teng huquqli sheriklik 
munosabatlari tushuniladi.