29.3. Ochiq bozordagi operatsiyalar va hisob stavkasi
Ochiq bozordagi operatsiyalar – Markaziy bank tomonidan davlat
obligatsiyalarini (qimmatli qog‘ozlarni) tijorat banklari va aholidan sotib olish va
ularga sotish bo‘yicha operatsiyalardir. Markaziy bank tijorat banklaridan yoki
aholidan bu qimmatli qog‘ozlarni sotib olar ekan, tijorat banklari zahiralarini sotib
olingan obligatsiyalar miqdori hajmida ko‘paytiradi. Bu zahiralar pul bazasiga
kiradi, ya’ni yuqori quvvatli pullar bo‘lganligi uchun pul taklifi multiplikativ
ko‘payadi. Markaziy bank tijorat banklari va aholiga obligitsiyalarni sotish bilan
zahiralarni hamda tijorat banklarining kredit berish qobiliyatini kengaytiradi. Bu
holda pul taklifi qisqaradi.
Hozirda hamma mamlakatlarda pul miqdorini tartibga solishda ochiq
bozordagi operatsiyalarni, ya’ni davlat qimmatli qog‘ozlarini taklif qilish usulidan
keng foydalanilmoqda. Ushbu operatsiyalarni Markaziy bank asosan nufuzi katta
banklar guruhi bilan birgalikda amalga oshiradi.
Pul bozorida muomalada pul miqdori ortiqchaligi mavjud deb faraz qilamiz.
Tabiiyki, Markaziy bank ortiqcha pul massasini kamaytirishga
harakat qiladi. Buning uchun, o‘zida mavjud bo‘lgan o‘zining qimmatli
qog‘ozlarini u ochiq bozorda aholi va banklarga taklif etadi, ular esa uni xarid qila
boshlaydilar. Davlat qimmatli qog‘ozlarini (sotish yoki xarid qilish yo‘li bilan)
taklifi oshib borgan sari, unga bo‘lgan baho pasayadi, o‘z navbatida, unga bo‘lgan
foiz (ya’ni, qimmatli qog‘ozlarni sotib olganlarga foiz shaklida to‘lanadigan haq)
oshadi, bu esa unga bo‘lgan talabni oshiradi. Banklar va aholi qimmatli
qog‘ozlarni ko‘proq xarid qila boshlaydi, pirovard natijada banklarning zahiralari
qisqaradi, o‘z navbatida, bu hol pul taklifining bank multiplikatoriga teng nisbatda
qisqarishiga, shuningdek, bank zahirasi va pul taklifining ortishiga olib keladi.
O‘zbekiston Respublikasi Markaziy Banki ham pul kredit siyosatini yuritishda bu
vositaning rolini keskin oshirishni maqsad qilib olgan.
Pul - kredit siyosatini amalga oshirishning muhim vositalardan biri – bu,
hisob stavkasi siyosatidir. Hisob stavkasi yoki qayta moliyalash stavkasi deb
364
Markaziy bank tomonidan tijorat banklariga beriladigan ssudaning foiz stavkasi
tushuniladi. Bu ssudalarni tijorat banklari ayrim ko‘zda tutilmagan zarurat
tug‘ilganda va moliyaviy ahvoli mustahkam bo‘lgan hollardagina oladilar. Hisob
stavkasining pasayishi bilan tijorat banklarida Markaziy bankdan qo‘shimcha
zahiralarni olish imkoniyatlari kengayadi. O‘z navbatida, bu tijorat banklarining
zahiralardan yangi kreditlar berish bilan pul taklifini ko‘paytiradi. Yana shunday
hollar mavjudki, Markaziy bank hisob stavkasini ko‘tara borib, tijorat banklari
tomonidan qo‘shimcha zahiralarni olish yo‘lidagi to‘siqlarni biroz ko‘targanday
bo‘ladi va kreditlar berish bo‘yicha ularning faoliyatini pasaytiradi, shu yo‘l bilan
pul taklifini cheklaydi. Agar ushbu stavka past bo‘lsa, unda tijorat banklari
ko‘proq kredit olishga harakat qiladilar. Natijada banklarning ortiqcha zahiralari
ortib boradi va muomaladagi pul massasi miqdorining oshib borishiga olib keladi.
Agarda hisob stavkasi miqdori yuqori bo‘lsa, unda banklar kamroq kredit olishga,
olganlarini esa qaytarib berishga harakat qiladilar, pirovard natijada ortiqcha bank
zahiralari qisqaradi, muomaladagi pul miqdori kamayadi.
Bu ko‘rsatkichlar darajasi turli mamlakatlarda iqtisodiy vaziyatga qarab
turlicha maqsadda bo‘ladi. Masalan iqtisodiyotda turg‘unlik elimentlari ko‘ringach
investitsiyalarni qo‘llab quvvatlash va umuman iqtisodiy faollikni oshirish uchun
AQSh Federal zahira tizimi hisob stavkasini 2002 yilda bir foizgacha qisqartirdi.
O‘zbekiston Respublikasida qayta mmoliyalashtirish stavkasi 2001 yilda o‘rtacha
26,8 %, 2003 yilda o‘rtacha 27,1 %, 2006 yilda o‘rtacha 14 foizni, 2011 yilda
o‘rtacha 11 foizni tashkil etgan bo‘lsa, 2015 yilning yanvar oyidan 9 foizga
tushirildi (29.2-jadval).
Amaliyotda,
davlatlar
hisob
stavkasi
siyosatini
ochiq
bozordagi
operatsiyalar siyosati bilan muvofiqlashtirilgan holda olib borishga harakat
qiladilar.
Pul-kredit siyosati asosida iqtisodiyotga pul-kredit siyosatining ta’sir etishi
jarayonlarini o‘rganuvchi pul nazariyasi yotadi. Ushbu nazariyaga ikki xil
yondashuvchi iqtisodchilar o‘rtasida ko‘p yillardan beri tortishuvlar bo‘lib
kelmoqda. Bularga neokeynschilar nazariyasi va zamonoviy pul miqdori
nazariyasi tarafdorlarini kiritamiz. Har ikki nazariya tarafdorlari ham pul
taklifining nominal YaIM ga ta’sirini inkor etmaydilar, ammo bu ta’sirning
ahamiyatiga har xil baho beradilar. Keynschilar fikricha, monetar siyosat
yuritishda foiz stavkasi darajasiga asoslanishi, monetaristlar fikricha esa, pul
taklifining darajasiga asoslanishi lozim. Keynschilar bozor iqtisodiyotini tartibga
solishda davlat aralashuvi shart deb hisoblashadi, monetaristlar esa uni ortiqcha
deb hisoblaydilar.
|