O’zbekiston Respublikasi va oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi Namangan muhandislik-texnologiya instituti

Ishqalanishdagi asosiy xodisalar. 1. Siykalanish (prirabotka). Ishqalanuvchi 
sirtlarda mayda notekis va govaklar bulishi zarur, chunki ular kiziydigan chikiklar va 
moy uchun mikrosovutgichlar vazifasini utaydi. SHu sabali, tiklashdan yeki 
tayerlashdan sung detallar sirtida yuzaga keladigan notekislar eng makbul g’adir-
budirlikka ega bulishi, bu g’adir-budirlik detallar meerida siykalanganidan keyinn 
vujudga keladigan notekisliklarga mos kelishi kerak. 
Bu talab bajarilmasa, siykalanish jaraenida detallarning ishqalanuvchi sirtlari 
tez yemiriladi va ularning o’lchamlari uzgaradi. Bu xodisa notekisliklar ushbu 
tutashmaning ishlash sharoiti, sirtlarning materiali va xokazolar bilan belgilanadigan 
o’lchamgacha kichraygunga kadar davom etadi. 
Detallarga yaxshilab ishlov berilsa, uning sirtlarida notekisliklar kamrok 
buladi. Bu xolda siykalanish jaraennida sirtlar kam yeyiladi. Ammo ishlov berishning 
bu usuli samarasizdir, chunki sillik sirt xosil kilish uchun kiymat va sermexnat 
jaraenlar talab etiladi. Boshka tomondan, kupgina detallar (plunjerlar, tsilindrning 
sillik sirti va xokazo) uchun buning zarurati yuk, chunki ma’lum vakt utgandan 
keyin ularning g’adir-budirligi eng makbul (uzaro moslashgan) kiymatga yetadi. 
2. Mikrokirkilish. Abrazivning kattik zarralari yeki yeyilish maxsullari sirtga 
kattik botib kirganda ular materialni mikrokirkilish natijasida mikrokirindi xosil 
bulishi mumkin. Ishqalanish va yeyilishda mikrokirkilish kam sodir buladi, chunki 
amaldagi yuklanishlarda botib kirish chukurligi buning uchun yetarli bulmaydi. 
Ma’lumki, fakat sirpanuvchi zarralargina emas, dumalovchi zarralar xam sirtni 
tirnashi mumkin. Botib kirgan zarra xarakatlanganida material kattik tashkil 
etuvchisiga tiralib bir tomonga ogishi mumkin, shu sabali sirtdagi tirnalish yunalishi 
detalning xarakat yunalishiga anik mos kelmasligi mumkin. 

---

3. Katlamlanib kuchish. Kovushkok okish chogiida material bir tomonga 
sikilib surilishi va keyin okish kobiliyati tugagandan sung katlamlanib kuchishi 
mumkin. Okish jaraenida material oksid pudrasi ustiga chikib koladi va asos bilan 
bulgan boglanishini yukotadi. Agar jismlarning chizikli va nuktali uzaro ta’sirida 
katlamning chukurligi buyicha zurikishi materialning tolikish karshiligidan katta 
bulsa, ish vaktida darzlar paydo bulib, ular materialning tangasimon tarzda ajralishga
sabab buladi. Bunday xodisa toblangan yeki tsementitlangan detallarda kuzatiladi. 
Metaldagi shlakli kushilmalar, erkin tsementit va xokazo ko’rinishdagi nuksonlar 
xamda ancha katta koldik chuzilish zurikishlari katlamlanib, kuchishga sabab buladi. 
4. Ezilish. Detallar ishlaetganda yeyilish bilan birga ezilish jaraeni xam yuz 
beradi. 
Bunda 
tutash 
detallarning 
sirtki 
katlamida 
metalning 
kayishqok 
deformatsiyalanishi va sinishi, sodir buladi. 
Rezьbali birikmalarning detallari, shuningdek, kuzgalmas birikmalardagi 
detallar (tutashuvchi detallari bulgan dumalash podshipniklarining xalkalari, traktor 
dvigatellari xamda ramalarning tayanch sirtlari va xokazolar) kuprok eziladi. 
5. Uvalanish. Material tolikib yeyilganda undan zarralar ajralishi natijasida 
ishqalanuvchi sirtida unkir-chunkirlar paydo bulish jaraeni. Uvalanish sharikli va 
rolikli podshipniklarda kuprok uchraydi. Yeyilishning bu turida avval katta 
solishtirma bosim (4.5-5mpa) natijasida xalkakning dumalash yo’lchasida uyikcha 
(sharik yeki rolikning izi) paydo buladi. 
Uvalanish sodir bulishidan oldin material kichik bulgani materialning asosiy 
kismidan ajratib turadigan darzlar yuzaga keladi va ular asta-sekin kattalashib boradi. 
SHunday kilib, darz paydo bulishi uvalanish xamda katlamlanib kuchish 
jaraenlarining tarkibiy kismi xisoblanadi. Yemirilish jismlardan birining ichki 
katlamlarida yuz beradi. Kayishqok materialning yemirilgan sirtlari xarakat 
yunalishida chuzilgan chikib turuvchi dungliklar va materialning ichi tomon torayib 
boruvchi konuslar ko’rinishida buladi. Uyilgan joylarda tutashib turuvchi kismlar kup 
yeki kam darajada kayishqok deformatsiyalanadi. Yulingan material tutashgan sirtda 
koladi, bu ishqalanish natijasida materialning kuchish sabalaridan biridir. Bunda 
kotishmaning ayrim tashkil etuvchilari bir-biriga yepishib kolishi, kolgan tashkil 

---

etuvchilari esa surkov materialiga borib tushishi yeki ishqalanish soxasidan chikib 
ketishi xam mumkin.