O’zbekiston Respublikasi va oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi Namangan muhandislik-texnologiya instituti

Savollar 
1. Dumalanish ishqalanish mohiyatini ochib bering? 
2. Dumalab ishqalanishda harorat turlari kattalik va yo’nalishlari qanday 
bo’ladi? 
3. Dumalab ishqalanishda o’zaro tegish yuzasi qanday xosil bo’ladi? 
4. Dumalashdagi qarshilik moxiyati nimaga teng? 
5. Xaqiqiy dumalab ishqalanish koeffitsienti qanday aniqlanadi? 

---

5-ma’ruza 
QURUQ ISHQALANISHDA QO’LLANISHDA QO’LLANILADIGAN 
ANTIFRIKTSION MATERIALLAR 
Reja 
1.Metall va polimer materiallar 
2.Friktsion materiallar 
3.Moy bilan ishqalanishda qo’llaniladigan qo’llaniladigan materiallar 
4.Babbitlarning xususiyatlari, ximiyaviy tarkibi va turlari
Ishqalanuvchi juftliklar 2 turga bulinadi: 
1. Friktsion mexanizmlar, uzatmalar. 
2. Antifriktsion mexanizmalar. 
Friktsion mexanizmlarning vazifasi xarakat yoki biror kuchni bir joydan 
ikkinchi joyga uzatish uchun va xarakatni to’xtatish uchun ishlatiladi. Friktsion 
mexanizmlarga misollar: 
1. Ilashish muftalari. 
Tasmali uzatmalar; diskli uzatmalar. Lentali, barabanli va diskli tormozlar. 
Friktsion uzatmalarda asosiy ko’rsatkichlardan biri bu ishqalanish 
koeffitsientidir. Bunda ishqalanish koeffitsienti albatta katta bulishi kerak. Aks xolda, 
xarakatni uzatib xam, to’xtatib xam bulmaydi. 
Friktsion mexanizmlarda ishqalanish koeffitsienti katta bulishi xisobiga, 
ishqalanish zonasidagi temperatura juda katta buladi. SHuning uchun friktsion 
materiallarga kuyidagi talablardan biri asosiysi issiqbardosh bulishi kerak. Friktsion 
mexanizmlarda asosan tola asosidagi issiqbardosh materila kullaniladi. Bunday 
materiallarga asbest, shisha tolasi va ularni rezina bilan aralashmalari. 
Antifriktsion materiallar deb ishqalanish koeffitsienti kam bulgan materiallarga 
aytiladi. Antifriktsion materiallarning asosiy ko’rsatkichlari ishqalanish koeffitsienti
va yeyilish intensivligi xisoblanadi. Antifriktsion materiallarga kuyidagi talab 
kuyiladi: ishqalanish koeffitsienti kam, issiqlik o’tkazuvchann, elektr o’tkazuvchan, 
yukori mexanik xossalarga ega bulishi kerak. Uta kattik va plastik bulishi yerak. 
Strukturasi mayda bulishi kerak. 

---

Po’lat – va cho’yaning ishqalanish qismlarida ishlatilishi.
Dumalanish podshipniklari uchun yuqori uglerodli, xromli, past uglerodli 
legarlangan xamda - korroziya va yuqori xaroratga chidamli bo’lgan po’lat va 
qotishmalar ishlatiladi. Dumalanish podshshshiklari uchun eng ko’p ishlatiladigan 
materiallar yuqori uglerodli xrom sharikopodshipnik po’latlari 111X15 va SHX15ST 
dir. Agressiv muxitda ishlaydigan podishpniklar uchun korroziyaga chidamli sortlar 
ishlatiladi. 
Katta dinamik yuklamalar sharoitida ilshaydigan podshipniklar uchun 
tsementatsiya qilinuvchi ilatlar ishlatiladi. 
Termik va kimyovny termik ishlovda mayda doialar termik strukturasi olinishi 
kerak, qattiqlik SHX15 va SHX15ST uchun NV 148-207 va 18XGT uchun NV 217 
gacha. 
Antifriktsion materiallar sifati da boshqa turdagi materiallar va ularning 
qotishmalari, kerakmik materiallar, polimer materiallar va polimerlardan metal 
asosidagi kompozitsion materiallar xam ishlatiladi. Bulardan eng arzon va ko’p 
ishlatiladigani cho’yanlardir. Odatda ko’lrang cho’yan ancha yaxshi yeyilishga 
chidamlidir va sirpanib ishqalanuvchi qismlarda keng ipshatiladi. Antifriktsion 
cho’yanning markalari: plastinkasimot grafitli ko’lrang cho’yanlar ACHS, glabulyar 
grafitli yuqori mustaxkam AVCH, paxtasimon grafmtli bolg’alanuvchan cho’yanlar 
ACHK va misli antifriktsion cho’yanlar CHM. CHo’yan podshipniklar yuqori 
qattiqlikdagi (NKS 55 dan yukrri) vallar bilan ishlatiladi. Yumshoqroq vallar 
uchun yumshoqroq antifriktsion cho’yanlar (A4SZ, A4V2, A4K2) ishlatiladi. 
Kamchiliklari: mo’rtlik va yuqori qattiqlik bilan u o’zi siyqalanishni 
qiynnlashtiradi xamda val o’qining deformatsiyasi bo’yicha yuqori talablardan. 
Sirpanish podshipniklari uchun ishlatiladigan materilalar shartli ravishda 
eziluvchan (2NV50), yumshoq (NV 50-100) va qattiq (INV 100) materiallarga 
bo’liiishi mumkin.