O’zbekiston Respublikasi va oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi Namangan muhandislik-texnologiya instituti

Nazorat uchun savollar: 
1. Ishqalanishning molekul yar nazariyasi va uning matematik ifo- 
dasi qanday? 
2. Ishqalanishning mexanik nazariyasi va uning matematik ifodasi qanday? 
3. Ishqalanishning molekul yar-mexanik ifodasi va uning matematik ifodasi qanday? 
4. Moyli va quru q ishqalanishdagi far qlar nima? 
5. Yarim moyli va chegaraviy ishqalanish deganda nimani tushunasiz? 
6. Detallar yuza sifati deganda nimani tushunasiz? 
7. Detallarning yuzasi qanday tuzilishga ega? 
8. Sirt g’adir-budirliklari qanday xosil b o’ladi? 
9. Xaqiqiy tegish yuzasining ishqalanishga va yeyilishga ta’siri qanday? 
3-MA’RUZA 
TASHQI ISHQALANISH KOEFFITSIENTI 
Reja 
1.Ishqalanish koeffitsientiga ta’sir etuvchi omillar 
2.Ishqalanish koeffitsientini umumiy hisoblash usuli. 
3.CHegaraviy moylanishda ishqalanish. 
4.Rebinder effekti.
Ishqalanuvchi juftliklarda ishqalanish jarayonining me’zoni sifatida ishakalanish 
kuchi va ishqalanish koeffitsienti kullaniladi. 
Asosan ishqalanish kuchi maxsus kurilmalar orkali aniklanadi. Ishqalanish 
koeffitsienti щisoblab topiladi. 
Ishqalanish koeffitsienti ishqalanish kuchini berilgan nagruzkaga nisbati bilan 
aniklanadi. 
fqF /N 

---

Eng kup kullanadigan molekulyar-mexanik nazariya ekanligini xisobga olib 
ishqalanish koeffitsientini shu nazariya orkali kurib chikamiz. 
F=F +F 
F=f +f 
f =0.4(h/r) 
0.4 - doimiykoeffitsient 
h - g’adir-budirliklarning deformatsiyasi va uzaro botishishga (kirishishga) nisbatan 
yakinlashishi 
r - g’adir-budirlikning uch tomoni radiusi 
f=HV bilan - molekulyar tortishish xisobiga xosil bulgan urinma kuchlanishlar. 
(material turiga bog’liq) 
HB - ishqalanuvchi juftliklarning Brinel buyicha kattikligi
Yukoridagi formuladan ko’rinib turibdiki, ishqalanish koeffitsienti 3 ta tashkil 
etuvchidan iborat bulib, ishqalanish ishqalanuvchi materiallarning turiga, yuza g’adir 
budirligiga, temperatura, xamda ishqalanish rejimi tezlik va nagruzkaga bog’liq 
ekan. Ishqalanish koeffitsientiga ta’sir etuvchi asosiy omillar bilan tanishamiz. 
a) Kuyilgan yuk nagruzka xisobiga deformatsiya elastik bulsa, yukning oshishi bilan 
ishqalanish koeffitsienti kamayib boradi va minimumga ega buladi. 
b) Agar deformatsiya plastik bulsa, kuyilgan yuk ortishi ishqalanish koeffitsienti ortib 
boradi va maksimumga ega buladi. 
Yuza g’adir-budirliklari ishqalanish koeffitsientiga kuyidagicha ta’sir kiladi: 
avvalo g’adir-budirliklar turlari bilan tanishib chikamiz. G’adir budirliklarning 3 xil 
turi: 
a) boshlangich g’adir budirlik (mexanik ishlovdan keyingi); 
b) Uzaro siykalangan(prirabotka); 
v) Uzaro moslashgan yoki urnatilgan g’adir-budirlik. 
G’adir budirlikning ortishi ishqalanish koeffitsienti kamayib uzining tipiga ega buladi 
v- elastik yoki plastik kontaktni xisobga oluvchi koeffitsient. 
3. Materialning kattikligi. 

---

Agar kontakt elastik bulsa, elastiklik moduli xisobga olinadi. Materialning elastik 
modli yoki katikligi ortishi bilan ishlash koeffitsienti kamayadi. 
4. Ishqalanish yuzasidagi xarorat. 
Ishqalanish zonasida xaroratni ortishi bilan ishqalanish koeffitsienti ortadi va 
maksimumga ega buladi. 
Ishqalanish zonasidagi xaroratning ta’siri uzaro ishqalanayotgan detallar 
koplashish koeffitsientiga bog’liq. Koplashish koeffitsienti katta bulsa, xarorat katta 
buladi, ya’ni kq1 
5. Sirpanish tezligi
Ishqalanish detallarining sirpanish yoki dumalash tezligi kanchalik yukori 
bulsa,ishqalanish koeffitsienti shuncha ortib boradi va maksimumga ega buladi. 
Kattik jismlar uzaro tegishi natijasida va ularning xarakati tufayli ishqalanish 
sodir buladi. Kattik jismlar bir biri bilan kanday xolatda kanday yuza bilan tegishi 
yuzalarning sifat ko’rsatkichlari xakida to’xtalib utamiz. 
Xar kanday jismning ikkinchi jism bilan ishqalanishi natijasida ularning fizik 
mexanik xossalari xamda geometriyasi uzgaradi. SHuning uchun biz yuzaning 
mikrogeometriyasi xakida ma’lum tasavvurga ega bulishimiz kerak. Xar kanday 
detalning yuzasi g’adir-budirlik, tulkinsimonlik xakida makroogishdan iboratdir. 
Detallarning ishqalanishi asosan yuza g’adir-budirliklari xisobiga kechadi. Ya’ni 
ishqalanish g’adir-budirliklar orasida buladi. SHuning uchun g’adir budirlikning 
asosiy parametrini kurib chikamiz: 
1. G’adir budirlikning urtacha arifmetik kiymati Ra. 
R = 1/n 
2. G’adir budirlik balandligi Rz 5 ta max va 5 ta min nuktadan olinadi
3. G’adir budirlikning maksimum balandligi Rmax 
4. G’adir budirlikning urtacha kadami S 
5. G’adir budirlikning nisbiy tayanch uzunligi t 
T=1/l 
Bu yerda : r- g’adir budirlikning kesim satxi 
m-g’adir budirlikning markaziy kesimi 

---

v- kesim satxidagi g’adir budirlik eni 
l- g’adir budirlikning o’lchangadi masofasi (bazaviy masofa). 
G’adir budirliklar uz navbatida sub g’adir budirliklardan iborat. G’adir 
budirliklar asosan metallarga ishlov berish natijasida yuzaga keladi. Yuzalar 
keskichlar bilan ishlov berilganda VII-VIII sinf g’adir budirliklarga ega buladi R=80
Jilvirlash natijasida jilvir tosh o’lchamiga karab IX-X sinfga ega (0.16 :0.18). 
Xar kanday jism uzaro fakat deskret xolatda (yakka-yakka nuktalar orkali) bir-
biriga tegadi. SHuning uchun tegishli yuzalari 3 xil turda buladi, 
1. Nominal tegish yuzasi. 
Bunday tegish jismlarning tashki shakllari orkali amalga oshiriladi. Nominal 
tegish yuzasi 100 % deb kabul kilinadi va A bilan belgilanadi. 
A = 100 % 
2. Kontur tegish yuzasi. 
Bunday tegish jismlarning tulkinsimon shakllari xisobiga amalga oshadi. 
A =(5:15) %A 
3. Xakikiy tegish yuzasi. 
Bu detalning g’adirlik xisobiga xosil buladi. 
A =(0.01:0.1) *A 
Tegayotgan 
yuzalarga 
tushayotgan 
bosim 
xakikiy 
tegish 
yuzasida
taksimlanadi. 
Nominal bosim R=N/A 
Kontur bosim R=N/A 
Xakikiy tegish yuzasidagi bosim R qN/A 
Tegish yuzalari orasidagi umumiy bog’liqlik kuyidagicha: 
A=A *R /R 
1. olmos bilan xrom 
2. olmos bilan pulat 
1. mis bilan olmos 
Mis 1183 S 1-2 

---

Pulat 1500 S 30-60 
Xrom 1615 S 200-500 
Ishqalanuvchi juftliklarda ishqalanish jarayonining me’zoni sifatida ishakalanish 
kuchi va ishqalanish koeffitsienti kullaniladi. 
Asosan ishqalanish kuchi maxsus kurilmalar orkali aniklanadi. Ishqalanish 
koeffitsienti щisoblab topiladi. 
Ishqalanish koeffitsienti ishqalanish kuchini berilgan nagruzkaga nisbati bilan 
aniklanadi. 
F=F /N 
Eng kup kullanadigan molekulyar-mexanik nazariya ekanligini xisobga olib 
ishqalanish koeffitsientini shu nazariya orkali kurib chikamiz. 
F=F+F 
F=f +f 
f =0.4(h/r) 
0.4 - doimiykoeffitsient 
h - g’adir-budirliklarning deformatsiyasi va uzaro botishishga (kirishishga) nisbatan 
yakinlashishi 
r - g’adir-budirlikning uch tomoni radiusi 
f q /HV+ bilan - molekulyar tortishishxisobiga xosil bulgan urinma 
kuchlanishlar. (material turiga bog’liq) 
HB - ishqalanuvchi juftliklarning Brinel buyicha kattikligi
Yukoridagi formuladan ko’rinib turibdiki, ishqalanish koeffitsienti 3 ta tashkil 
etuvchidan iborat bulib, ishqalanish ishqalanuvchi materiallarning turiga, yuza g’adir 
budirligiga, temperatura, xamda ishqalanish rejimi tezlik va nagruzkaga bog’liq 
ekan. Ishqalanish koeffitsientiga ta’sir etuvchi asosiy omillar bilan tanishamiz. 
1. a)Kuyilgan yuk nagruzka xisobiga deformatsiya elastik bulsa, yukning oshishi 
bilan ishqalanish koeffitsienti kamayib boradi va minimumga ega buladi. 
b) Agar deformatsiya plastik bulsa, kuyilgan yuk ortishi ishqalanish koeffitsienti ortib 
boradi va maksimumga ega buladi. 

---

2. Yuza g’adir-budirliklari ishqalanish koeffitsientiga kuyidagicha ta’sir kiladi: 
avvalo g’adir-budirliklar turlari bilan tanishib chikamiz. G’adir budirliklarning 3 xil 
turi: 
a) boshlangich g’adir budirlik (mexanik ishlovdan keyingi); 
b) Uzaro siykalangan(prirabotka); 
v) Uzaro moslashgan yoki urnatilgan g’adir-budirlik. 
G’adir budirlikning ortishi ishqalanish koeffitsienti kamayib uzining tipiga ega buladi 
v- elastik yoki plastik kontaktni xisobga oluvchi koeffitsient. 
3. Materialning kattikligi. 
Agar kontakt elastik bulsa, elastiklik moduli xisobga olinadi. Materialning elastik 
modli yoki katikligi ortishi bilan ishlash koeffitsienti kamayadi. 
4. Ishqalanish yuzasidagi xarorat. 
Ishqalanish zonasida xaroratni ortishi bilan ishqalanish koeffitsienti ortadi va 
maksimumga ega buladi. 
Ishqalanish zonasidagi xaroratning ta’siri uzaro ishqalanayotgan detallar 
koplashish koeffitsientiga bog’liq. Koplashish koeffitsienti katta bulsa, xarorat katta 
buladi, ya’ni kq1 
5. Sirpanish tezligi
Ishqalanish detallarining sirpanish yoki dumalash tezligi kanchalik yukori 
bulsa,ishqalanish koeffitsienti shuncha ortib boradi va maksimumga ega buladi.