O’zbekiston Respublikasi va oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi Namangan muhandislik-texnologiya instituti

Savollar 
1. Ishqalanish koeffitsientiga qaysi omillar qanday ta’sir qiladi? 
2. Elastik va plastik deformatsiyalar sodir bo’lganda ishqalanish 
koeffitsienti qanday o’zgaradi? 
3. Yuza g’adir-budirligi qanday ta’sir ko’rsatadi? 
4. Material qattaqligi va ishqalanish yuzalaridagi harakatning ta’siri 
qanday? 

---

4-ma’ruza 
GIDRODINAMIK ISHQALANISH 
Reja 
1.Dumalab ishqalanish 
2. Dumalab ishqalanishni ifodalovchi nazariyalar 
3.Dumalash juftligini ishonch resursini hisoblash 
4.Tribotexnikaning materialshunos elementlari 
Dumalab ishqalanish deb - kattik jismlarning xarakatdagi shunday ishqalanishiga 
aytiladiki, ularning xarakat tezliklari uzaro tegish yuzasida bir xil mikdor va 
yunalishga ega buladi. Bunday ishqalanish turida uzaro tegish chizik buylab emas, 
balki nuktadan xosil buladi. 
Tushaetgan N yuklama ta’siridagi N
/
reaktsiya kuchi xarakat yunalishi buyicha 
ma’lum masofaga siljigan xolatda buladi. CHunki uzaro tegish nuktasi vertikal uk 
buylab emas, balki uzaro tegayotgan jismlar deformatsiyasi xisobiga ma’lum 
masofadagi nuktada amalga oshadi. Agar gildirakka tushayotgan yukni ―N‖ 
xarakatlantirayotgan kuchni ―F
0
” deb belgilasak, u xolda xarakatdagi moment 
kuyidagicha aniklanadi. 
M= F
0
*R 
Bu moment mikdor jixotdan dumalashdagi karshilik momentiga teng buladi. 
Dumalashdagi ishqalanish koeffitsienti xarakatdagi momentni yuklamaga nisbatiga 
teng. 

 
k = M/N q F
0
*R /N 
Tushayotgan yukka ko’rsatilayotgan tayanch karshiligi ma’lum masofa - 
(ekstsentrisitet) ga siljishini xisobga olib, xosil bulgan moment kuyidagicha topiladi: 
M
/=
N
/
; M=M
/
 ; N=N
/
 
 
u xolda k = F
0
*R /N 
Xulosa: dumalab ishqalanishda xakikiy dumalab ishqalanish koeffitsienti 
- ekstsentrisitetga teng o’lchov birligi mm. 
Dumalab ishqalanishdagi dumalashga karshilik koeffitsienti kuyidagicha: 

---

- dumalab ishqalanish koeffitsienti 
- dumalashga karshilik koeffitsienti. 
Dumalashga karshilik koeffitsienti mikdor jixatidan xarakatdagi kuch bajargan 
ishni yukka nisbati bilan aniklanadi. 
- ishqalanish yuli. 
Dumalashdagi ishqalanish kuchi kuyidagicha: 
- gistoresiz koeffitsienti 
- gildirakni ishqalanish yuli buyicha xarkatlantirishga sarflangan ish 
- ekstsentrisitet xisobiga tushayotgan yuk 
- Puasson koeffitsienti 
- elastiklik koeffitsienti. 
Dumalab ishqalanishda uzaro tegib turgan detallar yukori doimiy takrorlovchi 
kontakt, kuchlanish xisobiga tolikib yeyiladi. 
Dumalab ishqalanishda bundan tashkari abraziv yeyilish xam kuzatiladi. 
Dumalab ishqalanish xisobiga xosil bulayotgan yeyilish kuyidagi ketma-ketlikda 
sodir buladi: 
1. Doimiy kontakt kuchlanish xisobiga yuza g’adir-budirliklari mikroyoriklar 
xisobiga xamda bu darzlarning ichiga moylarni kirib kolib, uni kengaytirish xisobiga 
yeyiladi. 
2. Doimiy tsiklik ta’sir xisobiga darzlar kengayib g’adir-budirliklar tushib 
koladi. Bunda kontakt kuchlanish katta bulsa, tolikib yeyilish shuncha tez kechadi. 
Dumalab yeyilishda tolikib yeyilish fakat moyli ishqalanishda sodir buladi. 
Agar ishqalanish kuruk bulsa, gajilib yeyilish sodir buladi. 
Toliqib 
(charchab) 
yeyilish 
(metallarning 
yemirilishi) 
- 
shartli 
va
umumlashtiruvchi ta’rifdir. Unga detallarning kuchlar yunalishi uzgartirilgan yeki 
tsiklli yuklanishlar ta’sirida sinishi, shuningdek, chechaksimon yeyilish kiritiladi. 
Tolikib yeyilishning uziga xos belgilari - sezilarli darajadagi koldik deformatsiyalar 
bulmaydi, darzning kattalashishi mintakasida detallning singan sirti sinik buladi, 
sinish mintakasida sirt g’adir-budir va murt kristallsimon sinishi izlari buladi. 

---

Detallarning tolikib yemirilishi kuyidagi boskichlardan kechadi: detallning 
mustaxkamlanishiga olib keladigan kristallitlararo sirpanish boskichi; tolikib darz 
ketishning paydo bulishi va tuplangan zurikishlar natijasida uning detallning 
yemirilishiga olib keladigan o’lchamlargacha kattalashish boskichi. TSiklik tarzda 
yuklanganda detallning mustaxkamlanishiga sirpanish okibatida yuzaga keladigan
va kristall tekkisliklar buylab ikkilanuvchi koldik deformatsiyaning tuplanishi 
sabab buladi. 
Detallar ta’mirlanganda ularning o’lchamlari, konstruktiv shakllari, metallar 
sirtki katlamlarining xossalari uzgaradi; bunda chidamlilik darajasi juda pasayishi 
mumkin. SHu sabali ishorasi uzgaruvchan yuklanishlarda ishlaydigan detallar uchun
ularni ta’mirlash texnologiyasini ishqalanish va yeyilishni xisobga olgan xolda 
tugri tanlash juda muximdir. 
Mexanik ishlov berish ( tozalash va saykallash ) yuli bilan yeyilish izlarini 
batamom yukotish mumkin. SHunda barkaror tuzilishdagi pulatlarning dastlabki 
mustaxkamligi tiklanadi. 
CH ye ch a k s i m o n ye y i l i sh - dumalashdagi ishqalanish natijasida 
mashina detallari sirtlarining yemirilish jaraeni buladi, bunda sirtda uta kichik darzlar 
paydo buladi va ayrim joylari uvalanadi. Yeyilishning bu turi shestrnyalar tishlar,
sharikli va rolikli podshipniklar va ish sirtlarining uzaro ta’sirlashuvi sharoitida 
shunga uxshash bulgan boshka detallar uchun xosdir.CHechaksimon yeyilish 
metallarning kayishqok deformatsiyasi, ichki zurikishlar va tolikishning aloxida 
xodisalari bilan bog’liq. Prof. B.I.Kostetskiy chechaksimon yeyilishning asosiy 
printsiplari bir vaktda dumalash va sirpanishdauzatiladigan kuch ta’sir kilishi 
natijasida vujudga keluvchi sikish va siljitish kuchlanishlari xam iboratligini 
aniklanadi. 
CHechaksimon yeyilishda metallarning yemirilishi uta kichik va katta darzlar 
paydo bulishi bilan ifodalanadi. Bu darzlar ishqalanish sirtiga nisbatan kichik 
burchaklar ostida joylashadi, keyin ular kattalashib chechaksimon chukurcha xamda 
uyikchalarga aylanadi. 

---

CHechaksimon yeyilishning kattaligi va jadalligiga tashki yuklanishlarining 
joylashishi, ichki zurikishlarning taksimlanishi va takroriy yuklanishlarda metall 
xossalarining uzgarishi ta’sir kiladi. CHechaksimon yeyilish sharoitida ishlaydigan 
mashinaning yeyilgan detallarini ta’mirlash usulini tanlashda ana shu omillarni
albatta e’tiborga olish zarur. 
Eyilma deb - ishqalanuvchi detallar ishqalanuvchi yuza parametrlarining yeyilish 
va deformatsiya jarayonida uzgarishiga aytiladi. 
1. CHizikli 
2. Massali
3. Xajmli 
CHizikli yeyilima deb ta’sir etuvchi kuch yunalishiga va uning mikdori yuzaga 
o’tkazilgan normal buyicha aniklanadi. 
Massali yeyilma deb yeyilish jarayonida ajralib chikkan zarrachalarning 
mikdoriga aytiladi. 
Xajmli 
- ishqalanish jarayonida ishqalanuvchi xajmning yeyilish va 
deformatsiya ta’sirida uzgarishiga aytiladi. 
Xalkaro standartlarda yeyilish mikdori etib chizikli yeyilma kabul kilingan. 
- ishqalanuvchi yuzani normal buyicha 
- material zichligi 
- xajmiy yeyilma 
Eng oson aniklanadigan yeyilma bu massaviy yeyilmadir. SHuning uchun 
amalda keng kullaniladi. 
Umumiy 
xolda 
yeyilmani 
aniklash 
turlari: 
mikrometrlash, 
tarozilash, 
profilograflash, sun’iy kertmalar usuli, radiaktiv izotoplar sikilgan gaz va xavo 
yordamida aniklash. 
Mikrometrlash - tajribadan oldin va keyin o’lchash bilan aniklanadi. 
Profilograflash - profilogrammada aniklanadi. 
Xosil bulgan profilogrammani ishlash yuli bilan; yeyilgan va yeyilmagan 
yuzalarni profilogrammasini olib ishlash yuli bilan g’adir-budirlik urtacha balandligi 
aniklanadi. 

---

Tarozilash standartlashgan usullardan biri bulib, mashina detallari yeyilmasini 
moy tarkibida xosil bulgan zarrachalar mikdorini oshib borishiga karab aniklanadi. 
Bunda detal turlari buyicha yeyilma mikdorini anikrok baxolash uchun spektral taxlil 
xam kilinadi. 
Radiaktiv izotoplar usuli- moydagi radiaktiv modda mikdori aniklanadi. 
Siqilgan xavo yeyilgan yuza oarsidan o’tkazilib vakt buyicha xavo sarfi 
aniklanadi. Natijada yeyilma mikdori topiladi. 
Sun’iy 
kertmalar 
usulida 
detal 
yuzasi 
yeyilish 
jarayonidan 
avval 
piramidasimon yoki uchburchaksimon kattik predmetlar yordamida yuza iz xosil 
kilinadi. Xosil bulgan izning diagrammalarini oldin va keyin o’lchab yeyilmaning 
mikdori aniklanadi. 
- o’lchanayotgan detal va o’lchagich asbobning termik kengayish 
koeffitsientlari 
- o’lchash sharoiidagi xarorat. 
Yukorida kurilgan usullarni asosiy kamchiligi mashina detallarini yechib olib, 
o’lchashga asoslangan. SHuning uchun xam bu usullar amalda kup xollarda ilmiy 
tadkikot ishlaridagina kullaniladi. SHuning uchun kup xollarda mashina detallarini 
yeyilma mikdorini aniklash uchun tarozilash, radiaktiv izotoplash va sikilgan gaz 
usullari keng kullaniladi.