O’zbekiston Respublikasi va oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi Namangan muhandislik-texnologiya instituti

 
 
 
 
1.1-rasm. Ichki ishqalanish sxemasi. 
Tashqi ishqalanish - nisbiy xarakatlanishga nisbatan buladigan karshilik 
xodisasi bulib, ikki jismning orasida, ularning sirtlari uzaro urinadigan joyida 
urinmalar buyicha yuzaga keladi. 
Eyilish - ishqalanish natijasida jism o’lchamlarining va shaklining asta sekin 
uzgarib borishi jarayoni. Bu jarayon ishqalanuvchi sirtdan material ajralib chikishida 
va uni koldik deformatsiyasida namoyon buladi. 
Eyilish tezligi - yeyilishni vakt birligi ichidagi ko’rsatkichi: 
V
ey
= U/ t, [mkm/sek] 
Eyilish intensivligi: 
I= U/ L, 
U-eyilish mikdori; 
L-ishqalanish yuli. 

---

Eyilishga bardoshlilik - materialning yeyilishiga ko’rsatadigan karshilik 
xossasilir. Yeyilishga bardoshlilik yeyilish tezligiga teskari proportsional: 
V=1/
-eyilishga bardoshlilik. 
Eyilish vakt birligi ichida detalь o’lchamlarining uzgarish tezligi, masalan 
mm/soat bilan xisoblanadi; uni boshka o’lchov birliklari bilan xam baxolash 
mumkin: chunonchi mm/km; mm/kg (enilgi); mm/moto-soat va xokazo. Kupincha 
detallarning yeyilish o’lchov birligi mkm yoki mm da baxolanadi. 
Xozirgi transportlarning uziga xosligi shundaki, ularning dettallarining 
yeyilishga chidamliligi bir xil emas, shuning uchun xam ulardan foydalanish muddati 
tez yeyiladigan kismlarning resursiga bog’liq. 
Xar kanday mashina (avtomobil, traktor, stanoklar, kishlok xujaligida kullaniladigan 
mashina xamda jixozlari va xokazo) tulik xizmati mobaynida bir necha marta 
ta’mirlanadi. Odatda, ta’mirlangan transportlarning ta’mirlash aro xizmat muddati 
yangilarnikidan kamrok buladi va ular eskirib borgani sari bu muddat kiskarib 
boradi. 
Transportlarning yeyilish jarayonlarini konunlarini bilish asosida ta’mirlash, 
sifatini yaxshilash texnikaning ishlash kobiliyati va xizmat muddatinini ancha 
oshirish imkonini beradi. 
Ishqalanish kuyidagi asosiy turlarga bulinadi: 
1. Nisbiy 
xarakatni bor-yukligiga karab: a-tinch ishqalanish, b-xarakatdagi 
ishqalanish. 
2. Xarakatning xolatiga karab: a-sirpanishda ishqalanish; b-dumalab ishqalanish. 
3. Moylovchi materialning bor-yukligiga karab: a-kurik ishqalanish; b-moyli 
ishqalanish. 
Moyli ishqalanish uch turga bulinadi. 
a) tula moyli ishqalanish. 
b) yarim moyli ishqalanish. 
v) chegarali ishqalanish (0,1 mkm) 

---

Jismlarning nisbiy xarakati kinematik belgilariga kura ishqalanishning 
kuyidagi turlari kuprok uchraydi. 
Tinch xolatdagi ishqalanish - ikki jismning nisbiy xarakatga utguniga kadar 
mikroxarakatlaridagi ishqalanish.
Xarakatdagi ishqalanish - nisbiy xarakatda bulgan ikki jismning ishqalanishi. 
Surkov materialisiz (kuruk) ishqalanish - ishqalanuvchi sirtiga xech kanday 
surkov materiali surtilmagandagi ikki jismning ishqalanishi. 
Surkov materiali bulgandagi moyli ishqalanish - ikki jismning ishqalanuvchi 
sirtiga xar kanday surkov materiali surtilgandagi ishqalanishi. 
Sirpanishdagi ishqalanish - ikki kattik jismning xarakatidagi shunday 
ishqalanishqi, bunda urinish nuktalarida jismlarning tezliklari kiymati va yunalishi 
buyicha xar xil buladi. 
Dumalashdagi ishqalanish - ikki kattik jismning xarakatidagi shunday 
ishqalanishqi, bunda urinish nuktalarida ularning tezliklari kiymati va yunalishiga 
kura bir xil buladi. 
 
 
Nazorat savollari 
1. Ishqalanish deb nimaga aytiladi? 
2. Tribotexnika fani nimani o’rgatadi?