O’zbekiston respublikasi xalq ta’limi vazirligi abdulla qodiriy nomidagi jizzax davlat pedagogika instituti pedagogika psixologiya fakul’teti
Aqli zaif bolalar ruhiy jarayoniga ko’ra normal
Yüklə 438,99 Kb. Pdf görüntüsü
|
|
1.3. Aqli zaif bolalar ruhiy jarayoniga ko’ra normal
tengdoshlaridan farqlash Xozirgi vaqtda umumta’lim maktablarda ruhiy rivojlanishi sustlashgan bolalarni uchratishimiz mumkin. Bu bolalar maktab o’quv fanlarini o’zlashtirishda qiyinchiliklarga duch keladilar. Lekin ruhiy rivojlanishi sustlashgan bolalar bilan aqli zaif bolalar va tengdoshlarini farqlash lozim. Aqli zaif bolalar bilan ruhiy rivojlanishi sustlashgan bolalar o’rtasida qo’yidagi farqlarni ko’rishimiz mumkin. Aqli zaif bolalarda nutq va harakatning buzilganni butun rivojlanishi davomida ko’rishimiz mumkin. Ruhiy rivojlanishi sustlashgan bolalarda esa nutq va harakatning buzilishi bog’cha yoshida baratarf etiladi. Ruhiy rivojlanishi sustlashgan bolalar mustaqil rasm chiza olishlari ertaklar eshitishda tashabbus ko’rsatishlari mumkin. Harakat dinamikasi borgan sari yaxshilanib boradi. Masalan, bo’laklarga bo’lingan rasmlarning bir butunligini yig’ishda uncha qiyinchiliklarga uchramaydi vazifalar murakkablashib, rasm bo’laklar soni 4-6 oshsagina pedagog yordam beradi. Bunday bolalar maqol va latifalar, topshiriqlar mazmuni to’g’ri tushunadilar. Lekin normal tegdoshlariga nisbatan tushunishlari aniq saviyada bo’ladi. O’z holatlarini aksariyat hollarda anglaydilar mustaqil yoki kattalar yordamida to’g’rlaydilar. Ruhiy rivojlanishi sustlashgan bolalar mantiqiy tafakkuri hotirasi idrok etishi o’z tengdoshlariga nisbatan biroz orqada qoladi. Ruhiy rivojlanishning bunday orqada qolishiga sabab, ona xomiladorlik vaqtida turli xil taksikoz xodisalari yuz berishi, ovqatlanishining buzilishi oqibatida bo’lishi mumkin. Onaning turli xil verusli gepotet, ich terlama, gripp kabi kasalliklar bilan kasallanishi yoki bola tug’ilishi jarayonida asfeksiya holati munosabati bilan bo’lishi mumkin. Shu sabablar bolalarning psixik kamol topib borishining orqada qolishiga olib keladi. Bunday bolalarni yurish turishida infantellik, ya’ni o’zlaridan kichikroq yoshdagi bolalar uchun harakterli bo’lgan xususiyatlarni ko’rishimiz mumkin. Ular maktabga kelganlarida o’quv faoliyatiga yaxshi kirishib ketmaydilar, maktab topshiriqlarini yaxshi idrok etmaydilar, ta’lim olish uchun yetilmagan bo’ladilar. 19 Ularda maktabga qiziqishi bo’lmaydi berilgan topshiriqni albatta bajarish kerakligini tushunmaydilar. Ular o’qish va yozishning boshlang’ich malakalarini qiyinchilik bilan egallaydilar. Ta’lim tarbiya to’g’ri tashkil etilganda bolalardagi psixik intfaltelizm asta- sekinlik bilan baratarf etilishi mumkin. Bunday bolalarni tibbiy pedagog-psixologik jihatdan taqqoslaganda ularda psixik kamol topish sust borayotganligi bu holat oligofreniyaga o’xshash manzarani keltirib chiqarayotgani ko’rishimiz mumkin. Bu xildagi bolalarni o’z vaqtida aniqlash va ularni yuzaki sinfdan sinfga ko’chirmaslik lozim. Aks holda ular o’qv dasturlarni o’z vaqtida o’zlashtira olmay umumta’lim maktablarning ulgurmovchi o’quvchilariga aylanib qoladilar. Ruhiy rivojlanishi sustlashgan o’quvchilar bilan ishlash uchun maxsus tadbirlar ishlab chiqish lozim. Bu guruhdagi bolalar uchun umumiy mustahkamlovchi davolash, osoyishta rejim va o’quv prossesida individual yo’l tutish tadbirlari ko’rsatiladi. Ta’lim vaqtida ular uchun ko’proq emosional o’yin elementlaridan foydalanish topishriqlarni asta – sekin oshirib borish bolalar shaxsiyatidagi ijobiy va eng kuchli tomonlardan faollik nutqning yaxshi rivojlanganlik motorikaning puxtaligi va to’la qonli imkoniyatlardan foydalanish lozim. Pedagog bolalar va ularning ota – onalar bilan mustahkam aloqada ishlashi harakat qilishi bolaning ruhiy kamol topishini rag’batlantirish imkonini beradi. Ba’zi xollarda ruhiy rivojlanishi sustlashgan bolalar o’qishni sal kechroq 8 yoshdan boshlashi maqsadga muvofiq. Ammo bu masalani vrach bilan birgalikda ta’lim – tarbiya ishi va tashxiz natijalarni chuqur taxlil qilgandagina hal qilish zarur. Oila va bolalar bog’chasi bola bilan ishlashda uni maktabga tayyorlashda individual yo’l tutishi lozim. Ruhiy rivojlanishi sustlashgan bolalar bilan sanatoriyalarda davolash ishlarini olib borish, sanatoriya sharoitida ta’lim–tarbiya ishlarini to’g’ri yo’lga qo’yish organizmni mustaxkamlaydigan bir qator davolash tadirlarni qo’llash bolaning hatti harakatini yaxshilashga olib keladi. Rivojlangan inson shaxsi aqli zaifnikidan ma’lum dunyoqarash bo’yicha farqlanadi. Jamiyatda o’z o’rnini faximlab yetadigan, ma’lum masadga ega bo’lgan maqsadlar yo’lida mustaqil xarakat qila oladigan kishilar shaxs xisoblanadilar. 20 Bunday imkoniyatlardan chetda qolgan kishilar deb aqli zaif bo’lgan insonlarni tushunamiz. Shu sababli dunyoqarash ong, mustaqillik, shaxsni tarbiyalashda katta ahamiyatga ega. Aqli zaif bolalar shaxsi masalasi oligofrenopsixologiyasida nisbatan kam o’rganilgan masalalaridan biridir. Mashhur psixolog S.L.Rubenshteyn o’z g’oyasini tushuntirib shunday deydi. “Har qanday tashqi ta’surotlar kishiga bevosita organizmning ichki sharoiti orqali ta’sir etadi. Bu ichki sharoitning asosiy fiziologik qismini asab tizimining xususiyatlari tashkil etadi”. Boshlang’ich sinflardagi aqli zaif bolalarning tushunchalari bir muncha yuzakiligi oqibatida shaxsiy sifatlar ham shunga mos tarzda shakllanib boradi. Aqli zaif bolalar ahloq odob tushunchalarini ota-onalaridan o’qituvchilaridan kitoblardan bilib oladilar ammo bu bilimlarni hayotga tadbiq etishda qiynaladilar yoki noto’g’ri tadbiq etadilar. Shular oqibatida aqli zaif bolalar tez-tez anti ijtimoiy ahmoqona saliy ta’sirlarga tushib qoladilar. Qator mamlakatlarda aqli zaif bolalarning ta’lim tarbiyasi majburiy emas. Ayrim mamlakatlarda moddiy ta’minlangan oila farzandlarigina maxsus ta’limga jalb etilgan. Bunday sharoitda aqliy nuqsonli bolalar mehnat tayyorgarligidan chetda qolib turli ko’ngilsiz oqibatlarning kelib chiqishiga sabab bo’ladi. Bu joylarda jinoiy elementlar aqli zaif bolalarning nuqsonlardan foydalanib ulardan o’zlarining maqsadlari yo’lida foydalaniladilar. Bunday ko’ngilsiz voqyealar haqida Ch.Dikens va B.Braxit keng ma’lumotlarni beradilar. Aqli zaif bolalarning jinoiy ishlarga kirib qolganligini bir qator matbuot ma’lumotlardan bilsa bo’ladi. Qator mutaxssislar bu kabi ma’lumotlardan noto’g’ri xulosa chiqarmoqdalar. Aqli zaif bolalar ahloqiy nuqsonlilar degan fikrga kelmoqdalar. Bu albatta noto’g’ri tasavvurdir. Hech qanday bosh miya zararli anti ijimoiy, anti ahloqiy moyilliklarning kelib chiqishiga zamin yarata olmaydi og’ir kasalligi oqibatida jamoat tartibini buzgan bola tartibni tushunmaslik yoki o’z harakatlariga raharlik qila olmasligi oqibatida qilgan bo’lishi mumkin. Kasallik bu kabi millatlarga asos bo’lmasdan, balki bola yashayotgan muhit. Rivojlanayotgan afof-muhit sababchidir. Respublikamizda umumiy ta’lim turli nuqsonlilarga ham tegishlidir. 21 Shular oqibatida, ko’pchilik aqli zaif bolalar hayotda o’z o’rinlarini topib ketganligini ko’rsatish mumkin. Ruxshunos T.I.Goldovskaya ma’lumotlariga qaraganda tadqiqot o’tkazilgan tumanlardan birida, bundai 20 yil oldin o’kishga yuborilgan akli zaif bolalarning maktabni tugatganlaridan keyingi hayotlari tekshirilgsh. Ma’lum bo’lishicha, yordamchi maktabda o’qigan barcha aqli zaif bolalar ishga joylashgaplar, oidalarini yaxshi taminlaydigan, normal hayot kechirayotgan ekanlar. Yordamchi maktablardagi lisey talim-tarbiyaiing to’g’ri yo’lga qo’yilishi asosida aqli zaif bolalar hayotga to’g’ri moslashganlar. Shaxsining to’g’ri shakllanishi rivojlanib borishi. L.S.Vigotskiyning ko’rsatishicha, ikkilamchi nuqson sifatida namoyon bo’lishi shart emas. Har doim ham namoyon bo’lmaydi. Buning uchun albatta, tinimsiz, malakani mehnat talab qilinadi. Yordamchi maktablardagi o’qituvchi va tarbiyachilar aqli zaif bola shaxsiga salbiy ta’sir etuvchi sabablarni yaxshi bilishlari darkor. Yordamchi maktab o’quvchilarida ijobiy xulq tarbiyalash eng murakkab masalalardan biridir. Normal bolalarda shaxsiy sifatlarning shakllanish xususiyatlari haqida L.Y.Bojovich batafsil bayon qilgan. Oligofrenopedagogikaning asoschilaridai biri E.Segen ta’kidlab o’tgan aqli zaif bolalardagi "hohishning yo’qligi" shaxs shakllanishida qator qiyinchiliklar keltirib chiqaradi. L.V.Zanyuv ham aqli zaif bolalar shaxsidagi qator kamchiliklar haqida batafsil ma’lumotlar boradi. Aqli zaif bolalar shaxsidagi disgarmoniya, nomutanosiblik ular shaxsining rivojlanishidagi yetakchi kamchilikchilaridandir. Shaxs ijtimoiy-tarixiy kategoriyadir. Uning ijtimoiy mohiyati va ijtimoiy vazifasi shaxsning tasnifnomasini belgilaydi. Shaxs-ijtamoiy fanlar: tarix, filosofiya, sosiologiya, etika, estetika, psixologiya, pedagogikaning o’rganish manbaidir. Shaxs-ijtimoiy taraqqiyot vakili, ongli individ bo’lib, jamiyatda mamuriy egallaydi va ma’lumot bajaradi. Rol - bu shaxsning ijtimoiy funksiyasidir. Masatan, ota-onaiing vazifasi bolalarni tarbiyalashdir. Maktab direktorining roli o’qituvchilarning talim jarayonini tashkil etishidir. Shaxs pozisiyasi uning tutgan o’rni - bu uning aloqalar tizimidir. |