O’zbekiston respublikasi xalq ta’limi vazirligi abdulla qodiriy nomidagi jizzax davlat pedagogika instituti pedagogika psixologiya fakul’teti

II.Bob. Aqli zaif bolalar ruhiy jarayoning o’quv faoliyatiga 
ta’siri va ular bilan olib boriladigan korreksion ishlar 
2.1. Aqli zaif bolalar bilish faoliyatini o’ziga xos xususiyatlari
 
Bilish jarayoni kabi ta'lim jarayonida ham aqli zaif o`quvchi bilmaslikdan 
bilishga, noto`g`ri va noaniq bilimdan lobora lliqroq va aniqroq bilishgachu 
bo`lgan yo`lni bosib o`ladi. Bu jarayonda hissiy idrok clish liam, abstrakt tafakkur 
ham, amalda sinab ko`rish ham bo`ladi. 
Muayyan fan va hodisalar obyektiv dunyoni bilish jarayonidan o`rganiladi 
va ularning tashqi, ichki mohiyatini o`zlashtirish jarayonida omillar aniqlanadi. 
Mushohada, tasavvur va abstrakt tafakkurga asoslanib faktlar umumlashtiriladi va 
ilmiy xulosalar chiqarish natijasida nazariyalar, qonunlar va kategoriyalar 
yaratiladi. 
Bilish ikki qismga — nazariya va amaliyotga bo`Iinadi. Nazariya yangi 
bilimni, yangicha bilishni ifodalovchi tizimli fikrdir. Nazariya har xil shakllarda 
ifodalanadi: aksioma, teorema, qonun, formula, grafik raqam va boshqalar. 
Nazariyada g`oya shakllanadi. 
Amaliyot bilimlarning haqiqiyligini ko`rsatuvchi mezondir. Kuzatish, 
tajriba, o`zgaitirish, yaratish — bular amaliyot shakllariga kiradi. 
Amaliyot ijtimoiy hayot va tabiatning murakkab jarayonlarini bilib olishda 
inson uchun asosiy qurol bo`lib xizmal qiladi. Masalan, Marsni kuzatish 
jarayonini olaylik. Jonli mushohada va abslrakt tafakkur yordamida uchirilgan 
ilmiy apparatlar orqali olingan materiallarni laboratoriyalarda lekshirish 
amaliyotga kiradi. 
llmiy bilishning vazifasi hodisalarning mohiyatini, ularning rivqjlanish 
qonunlarini ochishdangina emas, balki biron-bir qonunning qay tariqa namoyon 
bo`lish sabablarini ham ko`rsatib berishdan iborat. 
Ilmiy omii iimiy bilishning elementi bo`lib, kuzatish, tajriba asosida qo`lga 
kiritiladi, omilga asoslanmagan bilimning ilmiy qiymati, amaliy faoliyat iicliun 
ahamiyati ham bo`lmaydi.

---

23 
Shuning uchun ilmiy bilimning, fanning asosiy maqsadi omillar asosida 
yotgan umumiy bog`lanishlarni, qonuniyatlarni topish, ularning mohiyatini 
bilishdir. 
Markaziy Osiyoning buyuk mutafakkirlari bilishda omillami o`rganishga 
katta ahamiyat berganlar. Abu Nasr Forobiy (873—950) bilimning elementi 
bo`Igan omillarini o`rganishga katta ahamiyat bergan. Uning fikricha, bilimning 
asosini mavjud narsa va hodisalarni inkor ettiradigan omillar tashkil etadi. Ibn 
Sino (980—1037) kasallikni vujudga keltiruvchi obyektiv omillarni o`rganish 
asosida kasalliklarni turlarga ajratadi va davolash usullarini ishlab chiqadi. 
Beruniy (973—1048) tabiat hodisalari sirlarinj o`rganishda tajriba, empirik 
kuzatish va ular asosida olingan faktlarga asoslanadi. 
Bilish sezishdan boshlanadi
. 
Sezish tevarak-atrofdagi voqelik, narsa va 
hodisalarning sezgi organlarimizga ta'sir etuvchi ayrim sifatlarining ongimizda 
aks etishidir. Bunda har bir organ, har bir analizator, I.P.Pavlov ta'kidlab 
o`tganidek, narsalarning ayrim sifatlarini idrok qiladi: biz sovuq, iliqlik, sho`r, 
oq, qora, achchiq, chuchuk va hokazolarni ko`rish, eshitish, hid bilish, ta'm — 
maza bilish, teri — muskul — harakat va organik sezgi organlarining faoliyati 
orqali bilib olamiz. 
Sezgilar — olani haqidagi barcha bilimlarimizning manbaidir. Ammo ilmiy 
asosda bilishda, masalan, olimning bilishi bilan o`quvchining bilish faoliyati 
o`rtasida umumiylik bo`lsa ham, lekin ular bir-biridan farq qiladi. Olimlar 
olamni bilib olib, ilgari fanga ma'lum bo`lmagan yangi htiqjjqatiarni kasHf 
etadilar, yangi qonuniyatlarni aniqlaydilar va ulariqa raniTing ilgarilab ketishiga 
imkon yaratadilar. ta'lim jarayonida olani haqidagi elementar bilimlarni bilib 
oiib, o`zlari uchun ilgari noma'lum bo`lgan, biron fan kashf etgan va 
odamlarning ijtimoiy-tarixiy amaliyotida tekshirib ko`rilgan yangi bir narsani 
bilib oladilar. 
Yordamchi maktabda o`qituvchi o`quvchilarni olimlar tomonidan yaralilgan 
qonunni bilishga to`g`ri engillashtirilgan vaqt jihatidan qisqa yo`ldan olib boradi.
O`qitish natijalari bilim sifatida, aqli zaif o`quvchilarning korrektsion 
rivojlanish darajasida o`z aksini topadi.

---

24 
Kishilik tarixidan shu narsa ma’lumki, ijtimoiy taraqqiyotning har bir 
bosqichida shu jamiyatga xos insonni, shaxsni tarbiyalash muhim vazifalardan 
hisoblanadi. Respublikamiz milliy istiqlolga erishganidan so’ng kelajagi buyuk 
O’zbekistonni barpo etish jarayonida ta’lim-tarbiyaning ustuvor vazifasi komil 
insonni, barkamol shaxsni tarbiyalashni asosiy maqsad qilib qo’ydi. O’zbekiston 
Respublikasi "Ta’lim To’g’risida"gi qonun va Kadrlar tayyorlash milliy dasturi 
negizida joriy etilgan uzluksiz ta’lim tizimi aynan aqlan zukko, ma’naviy jihatdan yetuk, 
raqobatbardosh, jahon standartlariga mos kadrlarni tayyorlashni nazarda tutadi. 
Tadqiqot ishimiz uzluksiz ta’lim tizimida aqliy qobiliyatni o’rganishdan 
iborat bo’lganligi tufayli, turli yosh bosqichlaridagi o’quvchi va talabalarning 
aqliy qobiliyat darajalarini aniqlash imkoniyatiga ega bo’lgan maxsus metodika 
ishlab chiqdik. 
Qisqa tanlov testi o’z ichiga turli sohaga taalluqli bo’lgan, turli 
murakkabliklarga ega bo’lgan 50 ta topshiriqni qamrab olib, aqliy qobiliyatlarining 
integral ko’rsatkichlarini aniqlashda, shuningdek, tafakkurning quyidagi 
"muammoli qism"larini tashxis qilishga mo’ljallangan:
Aqli zaif bolalarning bilim qobiliyatlarni o’stirish uchun qo’yidagi tanlov 
testlar asqotadi. 
1. Materialni umumlashtirish va analiz qilish. Ushbu kategoriyagatestning
20,21, 31, 36, 47,48- jami 7ta topshirig’i kiritilgan bo’lib, ularni to’g’ri bajarish 
uchun aniq iborani mavhumlashtirishdan, mazmunni tahlil qilish sohasiga va bu 
sohadan aniq iborani mushohada qilishga qaytish qobiliyati talab etiladi. 
16-topshiriq: Quyida keltirilgan so’zlarni shunday tartibda joylashtiringki, 
ulardan to’g’ri gap hosil bo’lsin. Javob sifatida oxirgi so’zning oxirgi harfini 
belgilang. 
hammaga
Odobli 
bola
manzur 
J A 
S 
U 
R
1
2 
3 
4 
5 
bu yerda javob raqami "5". Ya’ni to’g’ri javob "Odobli bola hammaga 
manzur" shaklida bo’lganligi sababli "manzur" so’zining oxirgi harfi "r" 
hisoblanadi. 

---

25 
2.Tafakkurining egiluvchanligi. Ushbu kategoriyaga kiritilgan topshiriqlar 
soni 7 ta (11,19, 28, 35, 38, 41, 43) bo’lib, ularning yechimi tafakkurning 
ixchamligi va epchilligini talab qiladi. 
11-topshiriq. "Taqillash" va "oqim" so’zlari bir-biriga mazmunan: 
1. o’xshash, 2. qarama-qarshi, 3. o’xshash ham, qarama-qarshi ham emas. 
Bu yerda to’g’ri javob "3" hisoblanadi. Chunki Taqillash" va "oqim" so’zlari 
o’zaro o’xshash ham qarama-qarshi ham emas. 
3. Tafakkurning ko’chuvchanligi. Ushbu kategoriyaga kiritilgan topshiriqpar 
bir faoliyatdan ikkinchi faoliyatga tezkor ko’chishni taqozo etadi. 
Testdagi xilma-xil topshiriqlar qatori avvalgi tajribalardan foydalanishda 
ko’chuvchanlik mavjud bo’lmagan sinaluvchilarda qiyinchilikni yuzaga keltiradi. 
Bunday kishilar tanlagan ish uslubini qiyinchilik bilan o’zgartiradilar, shuningdek 
ularning intellektual jarayonlari sust va ishlash tempi sekin, aqliy faoliyat 
mahsullari ham yetarli emas. Ushbu kategoriyada 1. 4. 5, 7, 25 - jami 5 ta topshiriq 
kiritilgan. 
4-topshiriq. 82 97 114 133.......? 
Nuqtalar o’rniga yetishmaydigan sonni topib qo’ying. 
1.1542.1483.1524.1505.156 
Bu yerda 1-javob to’g’ri. chunki bu sonlarda qator o’rtasidagi bog’liqlik 
shundan iboratki, ularga ko’payib boruvchi sonlar qo’shilgan. Masalan, 97 soni 82 
soniga 15 ni qo’shish natijasida hosil bo’lgan, 114 soni esa 97ga 17ni ko’shish, 
133 esa 114 ga 19 ni qo’shib hosil qilingan.
Shu sababli 133 ga 21 ni qo’shsak, 154 hosil bo’ladi. Demak to’g’ri javob 
154. 
4.Tafakkurning emosional jihatlari (fikrning chalg’ishi): Tafakkur obyektga, 
muammoga faol yo’naltirilgan bo’lishi shart.

---

26 
Testning bir qator topshiriqlari tafakkuri emosional jihatdan kam rivojlangan 
sinaluvchilarning ko’rsatkichlarini tushirib yuboradi. Bunday sinaluvchilar qulay 
boshlaydilar, eksperimentatorga murojaat qiladilar. Ular muvaffaqiyatga erishish 
va muvaffaqiyatsizlikdan impulsiv ta’sirlanish bilan xarakterlanadi. Bu 
kategoriyaga 24, 25, 26, 27, 30, 31, 39, 44, 46, 50 -jami 11 ta topshiriq kiritilgan.
26-topshiriq. Anvarning yoshi nechada bo’lsa, Xusan ham shuncha yoshda. 
Anvar Farhoddan kichik. Xusan Farhoddan katta. 
Agar yuqoridagi 2-jumla to’g’ri deb hisoblansa, u holda 3-jumla:
1. to’g’ri 2. noto’g’ri 3. noaniq 
Bu yerda to’g’ri javob "2". Chunki Anvar bilan Xusanning yoshi teng 
bo’lganligi uchun Anvar Farhoddan kichik bo’lgan holda albatta, Xusan ham 
undan kichik bo’lishi shart. Shu sababli, "Xusan Farhoddan katta" degan xulosa 
kelib chiqadi. 
5. Idrokning tezligi va aniqligi. Testning bir qator topshiriqlari shaxsdagi 
rasmiyatchilik qobiliyatini aniqpashga mo’ljallangan. Oliy ma’pumotli 
mutaxassislar, boshliqlarning ishi muammolarni qisqa vaqt ichida taxlil qilishni, 
asosiy mazmunni ajratish va sonlarni solishtirishni talab qipadi. Ushbu kategoriya 
savollari 1, 10, 12, 13, 18, 33, 42 - jami bta topshirikdan iborat. 
18-topshiriq. Ikki baliqchi Zbtabaliqtutdilar. Birinchi bapiqchi ikkinchisiga 
nisbatan sakkiz marta ko’p baliqtutdi. Ikkinchi baliqchi qancha baliqtutgan? 
1.18 ta
2. 26 ta
3. 32 ta
4. 21ta
5. 4 ta 
Bu yerda to’g’ri javob "5", ya’ni, ikkinchi bapiqchi 4ta baliq tutgan. Bunda 
to’g’ri javobni topish uchun barcha topshiriqlarni ko’z yugurtirib avval o’zlari 
uchun eng qulay bo’lganlarini bajaradilar, keyinchalik esa boshqa tipdagi 
topshiriqlarni bajarishga qaytadilar.

---

27 
Ushbu usul bo’yicha natijalar sinaluvchining topshiriqlarni bajarish 
jarayonidagi harakatlari hisoblanadi. 
8. Fazoviy hayol. Testda ikki o’pchamli fazoviy jarayonlar bilan bog’liq 
bo’lgan 4 ta topshiriq keltirilgan, Bular 17,29,37,49 topshiriqlardir. 
49-topshiriq: Quyidagi shakllardan qaysi biri boshqalaridan ko’proq farq 
qiladi ? 
Bu yerda to’g’ri javob "3". Chunki bu shakl uchburchak, qolganlari esa 
ko’pburchak hisoblanadi. 
Javoblar bo’yicha sinaluvchi akliy qobiliyatining ustuvor jihatlari quyidagi 
jadval asosida taxyail qilinadi, 
8x4=32 va 36-32=4 amallari bajariladi.
Demak, to’g’ri javob 4. 
6.Tildan foydalanish (savodxonlik). Ushbu kategoriyaga taalluqli
topshiriqlar sinaluvchilarning tildan to’g’ri foydalanishi, savodxonlik, chet tilida 
elementar bilimlarni egallaganlik darajasini aniqlashga mo’ljallangan. 
Ushbu kategoriyada 2, 3, 6, 8, 9, 13, 14, 15, 22,45 - jami 11 ta topshiriqlar 
kiritilgan. 
3-topshiriq. Berilgan so’zlardan qaysi biri boshqalaridan farq qiladi? 
1. haqqoniy 2. shubhali 3. ishongan 4. sodiq 5. ishonch Butopshiriq javobi"5", 
chunki haqqoniy, shubhali, sodiq, ishonchli so’zlari "qanday?" savoliga javob 
berib, ular sifatni bildiruvchi so’zlar hisoblanadi. Ishonch so’zi esa "nima?" 
so’rog’iga javob berib, ot so’z turkumiga kiradi. 
7.Qulay usulni tanlash. (Mo’ljal olish.) Ko’rsatmaga binoan test 
topshiriqlarini istalgan ketma-ketlikda bajarish mumkin. Ayrim sinaluvchilar 
sonlar qatorini, ayrimlari esa verbal topshiriqparni yengil bajaradilar. 
Ular barcha topshiriqlarni ko’z yugurtirib avval o’zlari uchun eng qulay 
bo’lganlarini bajaradilar.

---

28 
Keyinchalik esa boshqa tipdagi topshiriqlarni bajarishga qaytadilar ushbu usul 
bo’yicha sinaluvchining topshiriqlarni bajarish jarayondagi harakatlari hisoblanadi.
Sinaluvchining umumiy javoblari quyidagi jadval asosida tekshirilib, ballari 
jamlanadi va tegishli mezon bilan baholanadi. 
Bu yerda sinaluvchi barcha topshiriqlarga to’g’ri javob berib, 166 ball 
to’plashi mumkin, ya’ni maksimal ball -166 ga teng. 
To’g’ri javoblarning umumiy soni aniqlangandan so’ng, hisob jadvalidan 
foydalanib sinaluvchi tomonidan to’plangan ballar aniqlanadi.