O’zbekistоnning eng yangi tаriхi

Internet sаytlаri:
1.www.ziyonet.uz.
2.www.edu.uz.
3.www.google.uz.
4. www.gov.uz.


6-Mavzu. IQTISODIY ISLOHOTLAR, XUSUSIY MULKNI SHAKLLANTIRISH. O'ZBEKISTONDA BOZOR MUNOSABATLARINI RIVOJLANTIRISH


Reja:
1. O'zbekistonning bozor iqtisodiyotiga o'tish va bozor infratuzilmasini shakllantirishning o'ziga xos yo'li.
2. Zamonaviy transport-kommunikatsiya tizimini shakllantirish.
3. Agrar islohotlar.
4. Iqtisodiyotni modernizatsiya qilish.


1.O'zbekistonning bozor iqtisodiyotiga o'tish va bozor infratuzilmasini shakllantirishning o'ziga xos yo'li.

Bozor iqtisodiyoti tovar-pul munosabatlari va iqtisodiy qonunlar ta'siriga asoslangan iqtisodiyotdir. Bozor munosabatlari ikki shaklda paydo bo'ladi. Birinchisi, o'z-o'zidan ishlaydigan bozor iqtisodiyoti. Shu bilan birga, ishlab chiqaruvchilar va iste'molchilar o'z maqsadlari va harakatlarini (inqilobiy) muvofiqlashtirmasdan, tortishish bilan alohida faoliyat yuritadilar. Ikkinchisi-iqtisodiy qonunlar va iqtisodiy usullar (evolyutsion) asosida davlat tomonidan boshqariladigan tartibga solinadigan bozor iqtisodiyoti.

Mustaqillikka erishish davrida O'zbekistonda ijtimoiy-iqtisodiy ahvol juda qiyin bo'ldi. Ushbu murakkab sharoitda O'zbekiston sovet tizimi davrida iqtisodiyotning asosini tashkil etuvchi rejalashtirish siyosatidan voz kechdi va bozor iqtisodiyoti yo'lini tanladi. Jahon tajribasi shuni ko'rsatadiki, dunyoda barcha mamlakatlar uchun maqbul bo'lgan bir xil rivojlanish yo'llari va bir xil standartlar mavjud emas. Har bir mamlakat taraqqiyotning tarixiy an'analarini va milliy xususiyatlarini inobatga olgan holda o'z modelini ishlab chiqishi kerak. Ushbu tamoyillarga muvofiq, O'zbekiston ham umumiy dastur va umumiy qonuniy mezonlar asosida bozor iqtisodiyotiga o'tishga imkon beruvchi o'z yo'lini tanladi.
Dunyoda tartibga solinadigan bozor iqtisodiyotini shakllantirishning turli modellari ishlab chiqilgan - turk, Xitoy, Janubiy Koreya, Yaponiya va boshqalar O'zbekistonning asosiy pozitsiyasi - jahon tajribasi to'plangan barcha foydali narsalarni rad etmasdan, ijtimoiy – iqtisodiy rivojlanishning o'z yo'lini tanlashdir. O'zbekiston tanlagan o'z yo'li respublikaning manfaatlari, shart-sharoitlari va o'ziga xos xususiyatlariga javob beradigan ijtimoiy yo'naltirilgan bozor iqtisodiyotini shakllantirishga qaratilgan.
Bozor o'zgarishining asosiy yo'nalishlari quyidagilardir:
- Mulk munosabatlarini davlat tasarrufidan chiqarish va xususiylashtirish yo'li bilan o'zgartirish.
– Moliyaviy va kredit tizimini o'zgartirish.
- Iqtisodiyotning agrar sektorini isloh qilish.
- Tashqi iqtisodiy aloqalarni o'zgartirish.
-Iqtisodiyotda tarkibiy o'zgarishlarni amalga oshirish, bu iqtisodiyotimizning xom ashyo yo'nalishini rad etish va iste'molga tayyor mahsulot ishlab chiqarish stavkasini nazarda tutadi.
- Bozor infratuzilmasini shakllantirish.
Iqtisodiyotni isloh qilishning asosiy strategik maqsadi, birinchi navbatda, fuqarolarning hayoti va faoliyati uchun zarur shart-sharoitlarni ta'minlaydigan kuchli va doimiy rivojlanayotgan iqtisodiy tizimni shakllantirishdan iborat. Bozor munosabatlariga o'tish davrining birinchi bosqichi mustaqillikka erishgan kundan boshlab milliy valyutani muomalaga kiritish bilan yakunlangan vaqtni o'z ichiga oladi. Birinchi bosqichda ikkita asosiy vazifa hal qilindi. Birinchidan, ma'muriy-buyruq tizimining og'ir oqibatlarini bartaraf etish, inqirozni bartaraf etish va iqtisodiyotni barqarorlashtirish mumkin edi. Ikkinchidan, bozor munosabatlarining huquqiy asoslari shakllantirildi.
O'zbekistonda iqtisodiy islohotlar quyidagi yo'nalishlarda amalga oshirilmoqda:
- mulkni isloh qilish;
- institutsional va moliyaviy-kredit islohotlari:
- agrar islohotlar;
- tashqi iqtisodiy faoliyatni isloh qilish;
- ijtimoiy sohadagi islohotlar.
Bozor iqtisodiyotiga yo'naltirilgan jamiyatning huquqiy va iqtisodiy asoslari O'zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasida o'z ifodasini topgan. Islohotlarning birinchi bosqichida Oliy Kengash iqtisodiy sohaga oid 100 dan ortiq qonunlarni qabul qildi. Shu bilan birga, xususiylashtirish jarayonida imtiyozlar tizimi ko'zda tutilgan. Xususiylashtirilayotgan korxonalar xodimlariga imtiyozli shartlarda aksiyalarni sotib olish imkoniyati berildi. Axloqiy jihatdan eskirgan asosiy vositalar, ijtimoiy infratuzilma ob'ektlari yangi mulkdorlarga bepul topshirildi. Qishloq davlat xo'jaliklarining mol-mulki, fermalari, bog'lari va uzumzorlari imtiyozli shartlarda xususiylashtirildi. Davlat mulkini xususiylashtirish zarurati bozor munosabatlariga asoslangan jamiyatni yaratishning asosiy shartidir. O'zbekistonda xususiylashtirish cheklaridan foydalanish g'oyasidan voz kechib, davlat mulkini yangi mulkdorlarga sotish orqali mulkchilik shaklini o'zgartirishga kirishildi.
Bozor infratuzilmasini yaratish iqtisodiy islohotlarning eng muhim yo'nalishlaridan biridir. Bozor infratuzilmasi-samarali bozor munosabatlarini shakllantirish bilan shug'ullanadigan muassasalar, tashkilotlar va korxonalar majmuasi. Respublikada bozor munosabatlarini shakllantirish va rivojlantirish bo'yicha turli muassasalar, tashkilotlar va korxonalar – infratuzilmaning asosiy bo'g'inlari kompleksi tashkil etildi. Eng avvalo, ishlab chiqarish – transport, aloqa, suv va energetika ta'minoti, yo'l va katlama xo'jaliklariga xizmat ko'rsatuvchi tuzilmalar tashkil etildi.
Bozor munosabatlari, birinchi navbatda, mulkning turli shakllari va ko'p qavatli iqtisodiyotning mavjudligi sharoitida rivojlanadi. Shuning uchun O'zbekistonda iqtisodiyotni isloh qilishda davlat mulkini monopoliyadan chiqarish va uni xususiylashtirish, mulkdorlar sinfini shakllantirish birinchi o'rinda turadi. O'zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasida mustahkamlab qo'yilgan: iqtisodiyotning asosi uning barcha shakllari teng bo'lgan turli shakllarda mulkdir.
1991-yil 18-noyabrda O'zbekiston Respublikasi Oliy Kengashi "Mulkni davlat tasarrufidan chiqarish va xususiylashtirish to'g'risida"gi qonunni qabul qildi. Dastlabki bosqichda umumiy uy-joy fondi, savdo, mahalliy sanoat, xizmat ko'rsatish korxonalari va qishloq xo'jaligi mahsulotlarini tayyorlash tizimi xususiylashtirish jarayonlari bilan qamrab olingan. Xususiylashtirish jarayonini tashkil etish va uni O'zbekiston Respublikasida boshqarish maqsadida 1992-yil fevral oyida davlat mulkini boshqarish va xususiylashtirish davlat qo'mitasi tashkil etildi. 1994 yilda u davlat mulkini boshqarish va tadbirkorlikni qo'llab-quvvatlash davlat qo'mitasiga aylantirildi. 1994 da kichik xususiylashtirish to'xtatildi. Shu vaqt ichida mulkni davlat tasarrufidan chiqarish va xususiylashtirish bo'yicha 20 dan ortiq normativ hujjatlar qabul qilindi. 1995 yil qishloq xo'jaligida ommaviy xususiylashtirish yili bo'ldi.
1998 tomonidan xususiylashtirilgan korxonalar tarmog'ining keskin o'sishi kuzatildi. Davlat mulkini xususiylashtirish bo'yicha amalga oshirilgan keng ko'lamli amaliy ishlar natijasida mamlakatimizda ko'p qavatli iqtisodiyot va mulkdorlar sinfi shakllandi. O'zbekiston o'sha davrda o'z valyutasiga ega bo'lmaganligi sababli, muomalada 1961-1992-yillarda chiqarilgan rubllardan oziq-ovqat va sanoat mahsulotlarining ayrim turlariga tannarxidan past narx belgilanganligi sababli ular respublikadan tashqarida faol eksport qila boshladilar, shuning uchun mamlakat aholisini asosiy iste'mol mahsulotlari bilan ta'minlashda sezilarli qiyinchiliklar yuzaga keldi. Milliy valyuta aylanmasiga kirish. Davlat mustaqillikka erishgandan so'ng O'zbekiston milliy valyutani muomalaga chiqarishni boshladi. Biroq, bu vaqt va muayyan tajriba talab qildi. Shuning uchun 1991-1993 yillarda O'zbekiston sobiq Ittifoqdan meros qolgan rubl zonasida qoldi. Biroq, ichki yalpi mahsulot ishlab chiqarishning keskin pasayishi tufayli rublning narxi pasayib ketdi. O'zbekiston milliy valyutani joriy etishga tayyorgarlikni jiddiy qabul qildi. 1992-yilda ishlab chiqarishga mo'ljallangan so'm-kuponlar namunalari tayyorlandi. 1993 yil 1 noyabr kuni O'zbekistonda so'm-Kupon muomalaga chiqarildi. Uning kursi muomaladagi rublning kursiga teng edi. So'm-kuponlar chiqarish bilan O'zbekiston hukumati muomalaga to'laqonli milliy valyutani joriy etish bo'yicha zarur tajriba to'pladi. O'zbekiston Respublikasi Prezidentining" O'zbekiston Respublikasi milliy valyutasini muomalaga kiritish to'g'risida " gi farmoniga muvofiq 1994 yil 1 iyuldan milliy valyutaning yagona cheksiz to'lov vositasi – so'm muomalaga kiritildi.