O‘zbekistonning eng yangi tarixi
Yüklə 0,62 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
partiya tashkilotlari m ajlislarida «inog’omovchi»lik qoralandi. R.Inog’omov va uning tarafdorlari vazifalaridan olinib, nomlari qoralandi, o’zlari esa tavba tazarru qilishga majbur etildilar. «Qosimovchilik» guruhi ham 1929-1930 yillarda sovet hukmron rejimi tomonidan milliy kadrlarni, ziyolilarni qatag’on qilish, jazolash maqsadida atayin uyushtirilgan navbatdagi uydirma bo’lgan. O’zSSR Oliy Sudining raisi lavozimida ishlab kelgan Sa’dulla Qosimov va uning yaqin maslakdoshlari deb topilgan N.Alimov, B.Sharipov kabi 7 kishi 1929 yilning 2- yarmida qamoqqa olinadilar. Ularning atayin to’qib chiqarilgan «ayblov ishi»ga siyosiy tus beriladi. Bunga ko’ra, ular respublikadagi millatchi tashkilotlar bilan aloqa bog’laganlikda qoralandilar. Bu guruhning 4ta a’zosi mana shu asossiz ayblar bilan ayblanib, otib tashlandi, qolgan 3 kishi esa ko’p yillik qamoq jazosiga hukm qilindi. Eng so’nggi ma’lumotlar, tarixiy hujjatlarni har tomonlama o’rganish, tahlil qilish, surishtirishlar bunday tashkilotlarning respublika hududida butunlay bo’lmaganligini tasdiqlamoqda. Demak, bunday aksilinqilobiy tashkilotlar qatag’onlik tuzumi buyurtmasi asosida Markaz jallodlari va jazo organlari tomonid an atayin to’qib chiqarilgan. Buning orasida ming- minglab begunoh, aybsiz insonlar shafqatsiz jazolangan, aziz umrlari hazon bo’lgan. Mamlakatda ma’muriy buyruqbozlik tizimi qaror topib mustahkamlanib borishi bilan bir qatorda respublikaning butun ijtimoiy-siyosiy hayoti muttasil siyosatlashtirilib va baynalminallashtirilib borildi va hukmron partiya tomonidan «sotsialistik qurilish» va mustabid tuzumni mustahkamlash vazifalariga bo’ysundirildi. Ijtimoiy-siyosiy hayot shu qadar shiddat bilan o’zgarib bordiki, mavjud har bir masalaga siyosiy nuqtai nazardan qaraldi. Buning natijasida milliylik o’rniga amalda baynalmilallik ustivor qilib qo ’yildi, milliy qadriyatlar an’ana, urf-odatlar oyoqosti qilindi. Kommunistik partiya o’rnatgan ana shu mustabid tuzumni, u amalga oshirgan, «sotsialistik tajriba»ni mahalliy xalq, avvalo uning ilg’or vakillari zo’r norozilik bilan kutib oldilar, ular xalqning milliy madaniyatini, an’analari va urf-odatlarini, ko’p asrlik ma’naviy merosini saqlab qolishga intildilar, Markazning zo’ravonligiga qarshi ochiq tanqidiy fikrlar bildirdilar. Kommunistik partiya hukmronligi davridagi siyosiy qatag’onlarning bosqichlari haqida gapirganda, uni 3 davrga bo’lish mumkin. 1.O’tgan asrning 20-30 yillar qatag’onlari. Bu davrda juda ko’plab davlat va partiya rahbarlari, ziyolilar, o’qituvchilar, jadidlar qatag’on qilindi. 2.XX asrning 50- yillar qatag’onlari. Bu davrda shoirlar, yozuvchilar, ularning asarlari qatag’on qilindi. 3.XX asrning 80- yillar qatag’onlari. «Paxta ishi», «O’zbek ishi» nomi bilan Markaz tomonidan to’qib chiqarilgan buhtonlar natijasida yuzlab respublika, viloyat, tuman rahbarlari, oddiy pahtakorlar qo’shib yozishda, ko’zbo’yamachilikda, poraho’rlikda ayblanib, turli hil muddatlarga ozodlikdan mahrum etildi, ularga ma’naviy va moddiy zarar yetkazildi. Milliy madaniyatni qayta tiklash xalq turmushini yahshilash muammolariga diqqatni jalb etishga uringan rahbar hodimlar va ijodiy ziyolilar ustidan 20- yillar davomida hufiyona zo’rlik va repressiyalar siyosati o’tkazildi. Shu munosabat bilan Turar Risqulov, Fayzulla Ho’jayev, Abdulla Rahimboyev, Nazir To’raqulov, Inomjon Hidiraliyev, Kayg’usiz Otaboyev, Akmal Ikromov, Sultonbek Hujanov singari mashhur arboblar millatchilikda ayblandilar. Turar Risqulov (1894-1938) 1919 yil mart oyida tuzilgan musulmon kommunistlari byurosi raisi, Turkiston MIK raisi, keyinchalik Turkiston HKS raisi bo’lib ishlab kelgan. T.Risqulov 1919 yilda Turkistonda bolsheviklar hokimiyatini saqlab qolish uchun bu yerga kelgan Sh.Eliava boshchiligidagi Turkkomissiya faoliyatiga qarshi chiqdi. Hatto Turkiston HKS raisi bo’lib ishlagan K. Otaboyev katta yig’inda kelganida yevropaliklar mahalliy sharoitni yerli halq tilini bilmaydi, shuning uchun ular o’lkada foydali ish qilmayapti deb ochiq gapirgan edi. T.Risqulov Turkiston XKS raisi qilib tayinlanayotganda yerli halqlar qobiliyatli kadrlarini ishga faol jalb qilish shartini qo’ydi.Turkkomissiya faoliyatidan norozi bo’lgan yerli xalq vakillari uni tugatishni, Turkfront RVS (inqilobiy harbiy kengash) huquqlarini cheklash, qizil armiya qismlarini Turkistondan chiqarish yoki qurolsizlantirishni qat’iy talab qildi. 1920 yillarning boshlaridayoq Turkiston ASSRni bo’lib tashlash va milliy til belgisiga qarab muhtor (avtonom) respublikalar tuzish masalasidagi Turkkomissiya raisi H.Rudzutak tashabbusi bilan qabul qilingan tezislarga ham T.Risqulov qarshi chiqadi. U turkiyzabon xalqlarni alohida qismlarga bo’lib tashlab bo’lmaydi degan g’oyani ilgari surdi. Markaz bu fikrni inkor etib, uni panturkizm, panislomizm, burjua millatchiligida aybladi. 1938 yilda u qatag’on qurboni bo’ldi. Akmal Ikromov (1898-1938) davlat va siyosiy arboblardan biri edi. Dastlab u o’lkada tashkil topgan «izchillar», «Chig’atoy gurungi»ning a’zosi bo’lib sovet tuzumiga qarshi maqola va she’rlar yozgan. U she’rlarida Elhon tahallusini qo’lladi. 1921 yilda Turkiston KP MK kotibi lavozimiga saylangan A.Ikromov 1922- 1924 yillarda Moskvada o’qidi va kommunistik g’oyalar bilan qurollantirildi. 1925 yil fevralda A.Ikromov O’zKP MKning mas’ul kotibi, 1929 yilda MKning birinchi kotibi lavozimlariga tayinlanadi. U sovet hokimiyatining siyosatini izchillik bilan amalga oshirdi. O’zbekistonda yer-suv islohoti, majburiy jamoalashtirish, «quloqlarni sinf sifatida tugatish» kabi tadbirlarda faol ishtirok etdi va ularga rahbarlik qildi. O’sha davrda milliy ziyolilarni qatag’on bo’lishiga maydon hozirlagan «Siyosiy ko’rlarmiz» degan maqolasini e’lon qildi. A.Ikromov «inog’omovchilik»ka qarshi bir-necha bor chiqishlar qilib, ularni «milliy og’machilik» va «millatchilikda» ayblaydi. 1927 yil oktyabrda Samarqandda bo’lgan O’zSSR madaniyat xodimlarining II qurultoyida A.Ikromov «Mafkuraviy jabhadagi kurash va madaniyat hodimlarining vazifalari» nomli ma’ruzasidan so’ng, 1929 yilda Munavvar Qori boshliq taraqqiyparvarlar qatag’onga uchradilar. Uning rahnamoligida millat ravnaqi va istiqloli yo’lida faoliyat yuritgan, xalqqa ziyo taratib kelgan «Milliy Ittihod» va «Milliy istiqboli» tashkilotlarining 87 a’zosi ustidan sud uyushtirildi va ularning 15tasi 1931 yilda Moskvada otib tashlandi, qolganlari uzoq muddatga qamoq jazosiga tortildi. Ular xalqimizning asl farzandlari edi. Masalan, ulardan biri – professor G’ozi Olim Yunusov edi. U kishi 50dan ortiq asarlar muallifi, arab, fors, nemis, ingliz, barcha turkiy tillarning bilimdoni, rus, nemis, arab tillarida mahsus kurslardan Samarqand universitetida dars bergan edi. Hullas, bolsheviklar rejimiga sidqidildan xizmat qilgan A.Ikromovni ham mustabid tuzum qatag’onlari ayab o’tirmadi. U 1937 yil sentyabrda Toshkentda hibsga olindi va 1938 yil mart oyida Moskvada otib tashlandi. Inomjon Hidiraliyev (1891- 1928) Farg’ona viloyati Namangan uyezdining Pop volostida dehqon oilasida tug’ilgan. U 1922-1924 yillarda Turkiston ASSR MIK va HKKning RSFSRdagi Muhtor vakili bo’lib ishladi. I.Hidiraliyev 1924 yil aprel- avgustda Londonda bo’lgan Sovet-Angliya muzokaralarida ishtirok etdi. U F.Ho’jayev, T.Risqulov, K.Otaboyevlar bilan hamkorlikda bolsheviklarning shovinistik siyosatini izchillik bilan fosh etdi. Turkistondagi istiqlolchilik harakatiga hayrihoh edi. U «o’n sakkizlar guruhi»ning tashkilotch ilardan biri bo’lib, bolsheviklar tomonidan o’tkazilayotgan «quloqlarni sinf sifatida tugatish» siyosatiga qarshi chiqqan edi. Pahtakor dehqonlarni himoyachisi edi. Mustabid tuzumning ruhiy tazyiqiga uchragan I.Hidiraliyev 1928 yil 31 dekabrda Moskvadagi « Nasional» mehmonhonasida o’z joniga qasd qildi. Ularning faoliyati GPU (davlat siyosiy boshqarmasi) hamda NKVD (ichki ishlar halq komissarligi) tomonidan doimiy ravishda kuzatib borilgan. 30- yillarda o’zbek adabiyotining Fitrat va Cho’lpon kabi «keksa» avlodi vakillarining erkin ijod etishiga yo’l qo’yilmadi. Fitrat 1938 yil 4 oktyabrda «sovet hokimiyatiga qarshi aksil-inqilobiy, pantyurkisti ishlar olib borganlikda» ayblanib, otib tashlandi. Fitrat Buxoroda F. Ho’jayev bilan birga adolatli hukumat tuzish niyatida o’z dasturini ishlab chiqdi. Bu dastur 1 0dan ortiq banddan iborat bo’lib, unda davlatning tashkiliy tizimi, idora qilishda armiyaning roli, milliy pul, xususiy mulk egaligi, vakflar, din erkinligiga alohida e’tibor berilgan edi. U rus inqilobiga totalitar tuzumga qarshi edi. Fitratning madaniy merosidagi yagona buyuk fazilat: milliy mustakillik uchun kurash edi. U o’zining «Temur oldida» asarida «Qaysi bir yurt nobob shaxs qo’liga tushib qolsa, xalqi o’zaro ahil va totuvlikka erisha olmasa, boshqalarga yem bo’lishi muqarrar», – deb yozadi. Fitrat o’zining «Chin sevish» va «Hind ihtilochilari» asarlari milliy mustaqillik uchun kurash g’oyasini ifoda etgan. Bu asarlarida talangan, kamsitilgan, bo’lingan To’ron elini birlashtirish uchun Ollohdan Amir Temur va Abdullahonni tiriltirishni iltijo qildi. U konstitusion monarhiya tizimidagi dav latni tuzish g’oyalarini ilgari surgan. O’zbek romanchiligining asoschisi Abdulla Qodiriy 20- yillarda «O’tgan kunlar»dan keyin «Mehrobdan chayon» asarini yaratib, o’zbek romanchiligini jahon madaniyatiga olib chiqdi. Biroq sovet rejimi uning «O’tgan kunlar» asari kitobxonlarni sovet voqeligidan uzoqlashtiradi va unda millatchilik qarashlari ochiq aks etgan deb, tanqid ostiga oladi va bu uning 1937 yilda qamoqqa olinishi uchun asos bo’lib xizmat qiladi. U 1938 yil 4 oktyabrda otiladi. Taniqli o’zbek shoiri, dramaturg va tarjimon Usmon Nosir o’zining «Yurak», «Mehrim», «Norbuta» kabi she’riy dostonlari bilan shuhrat qozongan. U Dobrolyubov, Lermontov asarlarini o’zbek tiliga tarjima qilgan. 1936 yilning oxiridan 1940 yilgacha bo’lgan davrda respublika bo’yicha yozuvchilar, jurnalistlar, davlat va jamoat arboblari 5758 kishi qamoqqa olingan. Ulardan 4811 kishi otib tashlangan. O’ylab chiqarilgan soxta ayblovlar bo’yicha O’zbekistonda 1937-1939 yillar bo’yicha hammasi bo’lib 41 mingdan ziyod kishi qamoqqa olingan, ulardan 37 mingdan ortig’i jazolangan, 6920tasi otib tashlangan. 3. Yüklə 0,62 Mb. Dostları ilə paylaş:
|