O’zbekistonrespublikasi oliyvao’rtamaxsusta’limvazirligi namangandavlatuniversiteti biologiya kaferdrasi
Seminar mashg’uloti-12. YaShaSh uchun kurash - organizmlarning atrof muhit bilan o’zaro munosabatlaridan iborat jarayon ekanligi
Yüklə 2,78 Mb.
|
|
Seminar mashg’uloti-12. YaShaSh uchun kurash - organizmlarning atrof muhit bilan o’zaro munosabatlaridan iborat jarayon ekanligi.
Darvin sunoiy tanlaSh yo’li bilan yovvoyi hayvonlarni xona- kilaShtiriSh, yovvoyi o’simliklarni madaniylaShtiriSh, zot va nav- larning belgi-xossalarini o’zgartiriSh mumkinligini aniqlagach, tabiiy Sharoit da yaShaydigan organizmlarda ham Shunga o’xShaSh jarayon ro’y bYeriShi mumkin, degan taxminga keldi. Lekin uning qanchalik asosli ekanligini isbotlaSh uchun, birin- chidan, tabiiy Sharoit da yaShaydigan o’simlik va hayvonlarda Shaxsiy o’zgaruvchanlik, ikkinchidan, odam xohiShiga o’xShaSh tabiatda ham qandaydir yo’naltiruvchi omil mavjudligini isbotlaSh zarur edi. Tabiiy Sharoit da o’simlik va hayvonlardagi Shaxsiy o’zgaruvchanlik Darvin har qanday o’simlik, hayvon nasl qoldirganda yangi avlod ota-onadan, Shuningdek, o’zaro ayrim belgi-xossalari bilan farq qiliShini kuzatdi va uni Shaxsiy o’zgaruvchanlik deb nomladi. Olim qayd qiliShicha, o’zgaruvchanlikning asl sababi organizm atrofidagi abiotik va biotik muhitning o’zgariShi bilan chambarchas bog’liq. Odatda harorat, namlik, havo, oziqa va boshqa omillarning o’zgariShi organizmlarning o’zgariShiga olib keladi. Organizmlarga taShqi muhitning taosiri muayyan va nomuayyan ko’riniShda bo’liShi mumkin. Birinchi holatda taShqi muhit taosiri barcha organizmlarda ikkinchi holatda esa ayrim organizmlarda namoyon bo’ladi. Boshqacha aytganda birinchi holatda guruhli o’zgaruvchanlik, keyingisida Shaxsiy o’zgaruvchanlik ro’y beradi. TaShqi muhit omillari organizmlarga bevosita yoki bilvosita taosir etiShi ham mumkin. TaShqi muhitning bevosita taosiri natijasida organizm, bilvosita taosirida esa uning keyingi avlodlari o’zgaradi. Darvin organizmlarda Shaxsiy o’zgaruvchanlik borli- gini yana tur bilan tur xilini taqqoslaSh yo’li bilan ham isbotla- di. «Tur xili» deganda Darvin turga xos belgi-xossalar yaxShi ifo- dalanmagan organizmlar guruhini tushun gan. Bir tur bilan ikkinchi tur orasida oraliq formalar uchramaydi. Lekin tur bilan tur xili orasida bunday oraliq formalarning uchraShi tabiiy bir hol. SHu bois tur xillarini Darvin yaShagan davrda «Shubhali turlar» deb ham ataganlar. Tur xillarining tabiatda mavjudligi tufayli olimlar turlar sonini aniqlaShda qiyinchilikka duch keladi- lar. Bunga asosiy sabab baozi olimlar belgi-xossalarning ifo- dalaniSh darajasiga yetmagan organizmlar guruhini tur, boshqa olimlar esa tur xili deb hisoblaydilar. Darvin yaShagan davrda Angliya florasida 182 ta «Shubhali turlar» mavjud bo’lgan. Xrizantema gullari Bug’u Shoxlari O’simliklar, hayvon va baktYeriyalardagi o’zgaruvchanlik. Tovuq tojlari Organizmlarning ko’payiShi tezligi Sizlar kundalik hayotda qoqio’t, ituzum, uy paShShasi, baqalar va boshqa hayvon, o’simliklar o’zidan ko’p nasl qoldiriShini kuzatgansizlar. 22-jadvalda baozi hayvon, o’simlik- larning qoldiradigan nasl miqdoriga oid ma’lumotlar keltirilgan. Ko’p hollarda qoldirgan naslning barchasi voyaga yetmay nasl bYeriShga ulgurmaydi. Ularning ko’pchiligi Shaxsiy taraqqiyot- ning turli bosgichlarida nobud bo’ladi. jadval O’simlik va hayvonlarning nasl bYeriSh darajasi
Nobud bo’liSh sabablari har xil: oziqaning yetiShmasligi, duShmanlarning hujumi, ob-havoning noqulay keliShi va boSh- qalar. Binobarin, har bir tirik mavjudot yaShaSh uchun va nasl qoldiriSh uchun doimo kuraShadi. Darvin yaShaSh uchun kuraSh iborasini keng majoziy maonoda, ya’ni rivojlanayotgan organizmlarning o’zaro hamda anorganik tabiatning noqulay Sharoit lari orasidagi murakkab va xilma-xil munosabatlarida g’olib bo’lib, normal nasl qoldiriSh layoqatini tushun gan. YaShaSh uchun kuraSh xillari. Darvin yaShaSh uchun kuraShiShning uch xil: a) har xil turlarga mansub organizmlar orasidagi kuraSh; b) bir turga kiruvchi organizmlar orasidagi kuraSh; d) organizmlarning anorganik tabiatning noqulay Sharoit lariga qarShi kuraShi kabi formalarini farqlagan. Har xil turlarga mansub organizmlar orasidagi kuraSh nihoyatda turli-tuman. Bo’ri va tulkilar tovuShqonlar bilan oziqlanadilar. SHunga ko’ra bo’rilar bilan tulkilar, Shuningdek, tulkilar bilan tovuShqonlar orasida doimo, yaShaSh uchun o’zaro kuraSh ketadi. O ’ljaning yo’qligi yirtqichlarning och qoliShiga va o’limiga sabab bo’ladi. Markaziy Osiyoda ko’p tarqalgan hind maynasi chigirtkalar bilan ham oziqlanadi. CHigirtkalar chumchuqlar uchun ham oziqa sanaladi. Binobarin, maynalar bilan chumchuqlar orasida raqobat ro’y beradi. Tuyoqli hayvonlar o’simliklar bilan oziqlanadi. O’simliklar bilan chigirtkalar ham oziq- lanadilar. Turlararo kuraSh: 1 — baliq yeyayotgan qora suvke; 2 — ilonburgut ozig’i bilan; 3 — yo’n- g’ichqani «bo’g’ayotgan» zarpechak; 4 — zarpechak guli. CHigirtkalarning tez ko’payiShi tuyoqli hayvonlarning och qolib o’liShiga sabab bo’ladi. Ikkinchi tomondan tuyoqli hayvonlar hayoti yirtqich hayvonlarga bog’liq. O’simliklarning mavjudligi faqat o’txo’r hayvonlargagina emas, balki ularni changlatadigan haSharotlar, hamda, boshqa o’simlik turlari o’rtasida bo’ladigan raqobat bilan ham aloqador. Turlar orasidagi yaShaSh uchun kuraSh unchalik Shiddatli bo’lmasligi mumkin. Bunga asosiy sabab har turga mansub organizmlarning oziqasi bir xil emas, turli xil bo’liShidadir. Masalan, maynalar faqat chigirtka bilangina emas, balki qo’y, qoramollar tanasidagi so’na va boshqa parazitlar hamda gilos, uzum va hamda quShlarning bolalari bilan oziqlanadilar. Tulkilar ham o’z navbatida faqat tovuShqonlar bilan emas, balki sichqon, kirpi va quShlar bilan ham oziqlanadilar. Bir turga kiruvchi organizmlar o’rtasidagi kuraSh. Yuqoridagilardan farqli raviShda bir turga kiruvchi organizmlarning oziqa, yaShaydigan hudud va hayot uchun zarur bo’lgan boshqa omillarga nisbatan talabi o’xShaSh bo’ladi. Bir turga kiruvchi quShlar orasida urchiSh paytida uya quriSh uchun joy tanlaSh bo’yicha raqobat ro’y beradi. Sutemizuvchi hayvonlar, quShlarda Yerkak organizmlar o’rtasida urg’ochi organizmlar bilan qo’ShiliSh uchun kuraSh ketadi. G’o’za, bug’doy va boshqa o’simlik urug’lari zich ekilganda, ular orasida yorug’lik, namlik, oziqa uchun raqobat kuzatiladi. Oqibatda ular nimjon bo’lib o’sadilar. Bir turga kiruvchi daraxtlar, butalar orasida ham bunday holat kuzatiladi. SHox-Shabbasi keng quloch yozgan eng baland daraxtlar quyosh nurining ko’p qismini tutib qoladi. Ularning baquvvat ildiz sistemasi tuproqdan ko’proq suv va unda Yerigan minYeral moddalarni Shimib oladi. Buning hisobiga qo’Shni daraxtlar zaif bo’lib o’sadi yoki o’siShdan to’xtab nobud bo’ladi. Organizmlarning anorganik tabiatning noqulay Sharoit lariga qarShi kuraShi Anorganik tabiat omillari organizmlarning rivojlanishiga, yaShab qoliShiga katta taosir ko’rsatadi. Kuz keliShi bilan bir yil- lik o’simliklarning hammasi ko’p yillik o’t o’simliklarining tuproq ustki qismlari nobud bo’ladi. QiSh qattiq kelgan yillari- da ko’p yillik daraxtlar, yumronqoziqlar, yomg’ir chuval- changlari, quShlar orasida ham nobud bo’lgan organizmlarni ko’riSh mumkin. QiShda suv usti qalin muz bilan qoplaniShi tufayli suvda Yerigan kislorodning kamayiShi hisobiga baliqlar ham halok bo’ladi. CHo’l o’simliklarining ko’plab nobud bo’liShi namlikning yetiShmasligi oqibatidandir. Tirik mavjudot lar anorganik tabiatning noqulay Sharoit lariga bardoSh bYergandagina yaShab qoliShi va nasl bYeriShi mumkin. - II IVII III I IV II U III II Bir turga kiravchi daraxtlar orasidagi raqobat. Tur ichidagi kuraSh: 1—kiyiklar; 2—fillar; 3—zebralar. Organizmlar orasidagi munosabatlardan odamning foydalaniShi Bir turga kiruvchi organizmlar orasida yaShaSh uchun kuraShning Shiddatli bo’liShini eotiborga olib, yangi bog’lar taShkil qilinayotganda mevali daraxtlarning turiga qarab ko’chatlar ma’lum oraliqda ekiladi. Sunoiy yo’l bilan o’rmonlar barpo etilayotganda mikorizasi bo’lmagan tuproqqa mikoriza — zamburug’ giflari solinadi. Mikoriza daraxt ildizlariga kirib olib, uni tuproqdagi nam va oziq moddalar bilan taominlaydi. Bu dub, qayin, buk kabi daraxtlarning normal o’siShiga yordam beradi. Respublikamizdagi ko’llar, suv havzalarida baliqlarni sunoiy yo’l bilan urchitiSh uchun avvalo ular yirtqich (cho’rtan) va uncha ahamiyati bo’lmagan (gambuziya) baliqlardan toza- lanadi. SHundan keyin suv havzalarida xo’jalik uchun ahami- yatli hisoblangan baliqlar ko’paytiriladi. Ovchilik xo’jaligini ilmiy asosda olib boriSh uchun hayvonlar biologiyasi, ya’ni urchiSh davri, nasl miqdori, ularning voyaga yetiSh muddati, nimalar bilan oziqlaniShi, organizmlar orasidagi munosabatlar diqqat markazida bo’ladi. Yirtqich hayvonlar — bo’ri, tulkilar yo’qotilayotganda ularning sanitarlik roli — o’ljalar orasidan nimjon, kasal individlarni ko’plab yo’qotiShi hisobga olinadi. Madaniy o’simliklarga qaraganda yovvoyi o’simliklar yaShovchan bo’ladi. Ular madaniy o’simliklarning rivojlanishiga salbiy taosir ko’rsatmasligi uchun (piyoz, sabzi, rediska va boshqa o’simliklar) o’toq qilinib, begona o’tlardan xalos etiladi. Za i rarkunanda haSharotlar — xasva, olma qurti, ko’sak qurti, Shira va h.k.larga qarShi kuraShda mikrofanus, oltinko’z, trixogramma, afelinus, tugmacha qo’ng’izlar (podoliya), entobaktYeriyalar tar- qatiladi. Zararkunanda haSharotlarga qarShi kuraShiShga haSharotxo’r quShlar, chunonchi, chug’urchuq, chittak va boSh- qalar jalb qilinadi. CHetdan changlanuvchi o’simliklardan yuqori hosil oliSh uchun asalaridan foydalaniladi. Yüklə 2,78 Mb. Dostları ilə paylaş:
|