O’zbekistonrespublikasi oliyvao’rtamaxsusta’limvazirligi namangandavlatuniversiteti biologiya kaferdrasi

Fiziologik-biokimyoviy mezon. Tabiatda harxil turlarga mansub organizmlar jinsiytomondan o’zaromuetaqillashgan, alohidalashgan bo`ladi.Buning ikki xil sababi bor. Birinchisabab shuki, har birhayvon to`rining jinsny yetuk formalari qo`shilishidan oldin o’ziga xos xulqatvorga ega bo’ladi. Urchish dabrida paydobo’ladigan maxsus ranglarni namoyish qilish, xidchiqarish, tovush signallari (parrandalarning sayrashi, chigirtkalarning chirillashi va xokazolar),qo`shilish oldidan bo’ladigan turli harakatlar (parrandalar, mollyuskalar va boshqahayvonlarning urchish raqslari) shular jumlasiga kiradi.Hayvonlar o’rtasida bir-biriga yaqin bo’lgan turlar qo`shilish organlarining o’zarofarqqilishi ham ularning chatishishida to`sqinlik qiluvchi omildir. Gulli o’simliklarda turlararochatishishga, odatda, bir turning changi ikkinchi tur gulining tumshuqchasida unmasligito`sqinlik qiladi. Ba’zi xollarda chang onalik tumshuqchasida una boshlasa ham, lekin changnaychalari sekin o`sib murtak xaltachasilga yetib bormaydi ba oqibatda urug`lanish sodirbo’lmaydi. Tabiatda harxil turlarga mansub organizmlar alohidalanish mexanizmining ikkinchikatta guruhi otalanishidan keyin vujudga kelgan al oxidalanish bilan bog`liqdir. Otalanishdanso`ng zigotalarning (turlararoduragaylashda) qisman yoki tamomila pushtsizligi hamdahayotchanligining pasayishi shular jum1asidandir. Shunga qapamay, turlarni jinsiy urchishigaqarab farq qilish bir qancha kamchiliklarga ega. Jinsiy urchish bo`yicha alohidalanishni asosiymezon qilib olish, avval o, agam va apogam turlarning tabiatda mavjudligini inkor etadi. Mazkurmezonga ko’ra, bir populntsiya ichida keskin farq qiluvchi hamda ana shu populyatsiyadagiboshqa individlar bilan chatishmaydigan formalarni ham tur deb hisoblashga to’g’ri keladi.
Jinsiy urchish buyicha alohidalanishni absolyutlashtirish ekologik bog`lanishningahamiyatini kamaytirib, tabiatda turlararochatishtirishni tamomila inkor etishga olib keladi. Bubilan klonal turlarning mavjudligi ham shubxa ostiga olinadi. Fiziologik,biokimyoviy mezonfaqat jinsiy jihatdan alohidalanishda namayonbo`lmaydi. Harxil turlarga mansub organizmlaruzining kimyoviy tarkibi bilan ham farq qiladi.S. L. Ivanov ma’lumotlariga ko`ra, gulli o`simlilklarning har bir turi muayyan tashqishar oitda bir xil tarkibli m oy ishlab chiqarish xususiyatiga ega. A. V. Blagobeshchenskiy uqtirishicha, har xil o’simlik guruhlarida organik qi oddalar turlicha taqsimlangan bo`ladi. Masalan,suvo`tlar va zamburug`larning eng qadimgi guruharida alka1oidlar uchramaydi (toshkuya, pashshaho`r zamburug`lari bundan mustasino.Moxlar,paporotniklarda alkaloidlar topilmagan.
Ammo qirqbo’g’imlar bilan plaunlar va ochiq urug`lilarning ba’zi turlarida alkaloidlar borligiisbotlangan. Bir pallalilarning ba’zioilalari (piyozguldoshlar, orxisguldoshlar) da ham alkaloidlarbor. Boshqa oilalarda (masalan, boshoqdoshlarda) uchramaydi. Ikki pallalilardanituzumguldoshlar, murakkabguldoshlar alkaloidlarga boy bo’ladi. Akad. S. Yu. Yunusovaniqlashicha, bir oilaga mansub o’simlik turlari tashqi va ichki fakt orlar bo`yicha farq qilganisababli bir vaqtda bir xil alkal oidlarga ega bo’lmaydi.Keyingi yillarda olimlar bi okimyoviy mezon sifatida nuklein kisl otalarga ko’proqahamiyat bermoqdalar, bakteriyalar, zamburug`lar va gulli o’simliklarning ba’zi turlari. Tarkibidagi nuklein kislotalarning xususiyati o`rganilganda, DNK ning purin (g + s) va pirimidin (a+ t) asoslari bir avlodga mansub bakteriyalar turida amalda o’xshashligi, filogenetik tomondanuzoq turlarni chog`ishtirganda farq keskin 0,45 dan 2,6 gacha namoyon bo’lishi aniqlangan.
Zamburug` va yuksak o’simliklarda bu nisbat juda kichik, aniqfarqlar kelib chiqishigako’ra, uzoq turlar o’zarochog`ishtirilganda bu nisbat ko’zga yaqqol tashlanadi, shu bilan birga,turli organizmlardagi DNK ning po`rin va pirimidin asoslarining o’zaronisbatida ba’zi birqonuniyat borligi ma’lum bo’ldi. Bu honunnyatga ko’ra, evoljotsion jihatdan qadimgi sistematikguruhlardan ancha yoshroq sistematik guruhlarga o`tgan sari DNK tarkibiningo’zgaruvchanligi kamaya boradi.
Xordali hayvonlar hujayrasida uchraydigan oqsillardan biri insulindir. OlimlardanSandjer sutemnzuvchi hayvonlarning harxil turlaridagi insulin tarkibidagi aminokislotalarqanday izchillik bilan joylashganligini o`rgandi. O`rganilgan barcha hayvon turlarida insulinmolekulasining ko’p qismida aminokislotalar deyarli bir xil joylashganligi, lekin ayrim qismidabu izchillik buzilganligi ma’lum bo’ldi. Uni huyidagi ma’lumotlardan ko`rish mumkin.
.. TSis - Ala - Syer - Vali (buqada)
.. TSis - Tre- Syer - Il yey (cho’chkada)
.. TSis - Ala - Gli - Val (qo’yda)
..TSis - Tre- Gli - Iley (otda)
...TSis - Tre- Syer - Il yey (kashalotda)
..TSis - Ala - Syer - Tre- (seldsimon kitda)
Yuqorida keltirilgan ma’lumotlarga asoslanib, fiziologik-biokimyoviy mezon turni
aniqjlashda asosiy mezon ekan degan xulosaga kelish mumkin. Lekin bunday xulosa chiqarishnoto’g’ridir chunki ba’zi aminokislotalar, hususan, gistidin, argininning biosintezi kelibchiqishiga ko’ra uzok bo’lgan bakteriyalar (escherichia coli) va zamburug`lar (neurospora) dabir xil bo`lsa, boshqa aminokislota (lizin) ning biosintezi hayvonlarning yaqin turlarida ham harxil usulda amalga oshadi. Shunga o’xshash ko’p dalillar fiziologik-bioxilmiyaviy mezon turlarnibir-biridan farq qilishda ishonchli Mezon emasligidan dalolat beradi.