O’zbекstаn rеspubliкаsi хаliq bilimlеndiriw ministrligi

Tema: Jay ga`plerdin` mazmuni boyinsha tu`rleri

1. 
   Habar ga`pler.
   
2. 
   Soraw ga`plerdin` grammatikalin` ha`m intonatsiyaliq o`zgeshelikleri.
   
3. 
   Buyriq ga`pler.
   
4. 
   U`ndew ga`pler.
   

Ga`ptin` komunativlik kategoriyasi oni aytiliw maqsetine qaray tu`rlerinde o`z ishine aladi. Ha`r bir ga`pte belgili bir pikir menen birge so`ylewshinin` maqseti de aniq ko`rinedi. Misali: Sabaq baslandi (habar). Sabaq baslandi ma? (soraw). Atan`di shaqir (buyriq). Alaqay atam keldi! (u`ndew). Misallardan ko`rgenimizdey ha`r bir ga`p aytilg`anda belgili bir maqset na`zerde tutiladi. Mine usi o`zgesheligine qaray ga`pler habar, soraw, buyriq, u`ndew ga`pler bolip bo`linedi. Ga`ptin` bul tu`rleri mazmuni jag`inan ha`r qiyli boliwi menen birge intonatsiyaliq ha`m grammatikaliq o`zgesheliklerge iye boladi.
Xabar ga`p
Xabar ga`pler qanday da bir qaqiya, ha`diyse haqqinda habar beriw, tastiyiqlaw ushin qollaniladi. Misali: Tastay qaran`g`i tu`n. Arqadan uyqtip qar boraydi. Jerdin` beti aq qag`azday aq. Habar ga`pler bir neshe modal`liq mazmundi bildirip keledi.
Ayirim jag`dayda habar, mazmunin waqiyanin` boliw bolmawin aniq ekenligin bildirse, ayirim waqitlarda gu`man, shamalaw, arziw, tilek t.b. mazmunlardi bildirip keledi.
Xabar ga`plerdin` grammatikaliq o`zgeshelikleri, basqa ga`plerden parqi bayalawish ag`zag`a qarap belgilenedi.

1. 
   Bayanlawish – bayanlawishlari aniqliq meyil formalarinan bolg`an habar ga`pler bolg`an, bolip atirg`an, yamasa endi bolatug`in waqiya ha`diyse haqqinda habarlaydi. Misali:Gu`z. Paxtalar ashiq bolip ashilg`an. Ha`mme paxta jiyin terimine ja`rdemge bardi.
   
2. 
   Bayanlawishlari atawish so`zlerden bolg`an habar ga`pler tastiyiqlaw, biykarlaw ma`nidegi habardi bildiredi. Misali: Men studentpen. Ol mug`allim. U`yde adam joq. O`tirik so`ylew jaqsi emes.
   
3. 
   Bayanlawishlari modal` so`zlerden bolg`an habar ga`pler gu`man, shamalaw. boljaw mazmunin bildiredi. Misali: Ba`lkim, menin` awil adamlarinday a`piwayi kiyingenime tan`lanip atirg`an shig`ar.
   
4. 
   Bayanlawishlari sha`rt meyil formasinan ha`m edi ko`mekshi feyilinen bolg`an xabar arziw, tilek mazmunin bildiredi. Misali: Men de unversitette oqisam. Oqig`anlarimdi, u`yrengenlerimdi turmista iske asirsam edi.
   
5. 
   Bayanlawishlari emish, mish janapaylari arqali an`latilg`an xabar ga`pler misqillaw, kek etiw mazmunin bildiredi. Misali: Moskvaday qalada ilimiy jumislar menen shug`illaniwshi alim Janbasqalag`a kelermish.
   

Xabar ga`pler to`mendegi grammatikaliq ha`m intonatsiyaliq o`zgeshelikke iye boladi.

1. 
   Ga`ptin` bul tu`u`i xabar intonatsiyasina iye boladi. Bunday ga`plerde dawis tolqini ga`ptin` basinda ko`terilip aqirinda pa`seyedi. En` keyingi so`z pa`s aytiladi. Misali: Tan` atti. Ha`mmemiz jumislarimizg`a kettik.
   
2. 
   Xabar ga`plerde ga`p ag`zalari belgili bir ta`rtipte ornalasqan boladi.
   
3. 
   Xabar ga`plerdin` bayanlawishi feyildin` aniqliq meyil formalarinan ha`m atawish so`zlerden boladi.
   

Soraw ga`pler
Soraw ga`pler so`ylewshige belgisiz bolg`an bir na`rse, ha`diyse haqqinda biliw aniqlaw ushin qollaniladi ha`m sol tuwrali mag`liwmat aliw ushin juwap talap etedi.
Misali: - Aldin`izdag`i ko`ringen sizin` n`wil emes pe?
- Bizin` awil.
- Anaw mektep pe?
-Awa.
Soraw ga`pler menshiklik o`zgesheliklerge baylanisli ha`r qiyli boladi. Ayirim jag`daylarda tek sorawdi (Ag`am u`ydeme? Sen qayda baratirsan`?) bazda soraw ha`m tan`laniwdi (Qanday suliw qala? Ne degen go`zzalliq?), al geypara jag`daylarda soraw joli menen buyriqti bildiredi. Misali: Tez barmaysan` ba?
Soraw ga`plerdin` ishinde juwap talap etpeytug`in tu`rleri de ushirasadi. Sonliqtan soraw ga`pler aniq soraw ga`pler ha`m ritorikaliq soraw ga`pler bolip bo`linedi.
Ritorikaliq soraw ga`pler juwap talap etpeydi. Bunday ga`pler pikirdi o`tkirlestirip beredi ha`m ha`r qiyli emotsional` ma`ni o`zgeshelikke iye boladi. Tan`laniw, g`a`zepleniw, təshwishleniw, gu`man, shamalaw mazmunin bildiredi. Misali: Qa`yteyin menin` qolimnan ne keledi? Aral ten`izinin` ta`g`dirine kimnin` jani ashimaydi? Ba`ha`r ayinda hawa rayina isenip bolama? O ta`biyat! Ne degen saqiysan`?!
Soraw ga`pler to`mendegi grammatikaliq qurallar ja`rdeminde du`ziledi.
O`zine ta`n grammatikaliq ha`m intonatsiyaliq o`zgeshelikke iye boladi:

1. 
   ma/me, ba/be, she, mi/mi soraw janapayi arqali;
   
2. 
   soraw almasiqlari arqali;
   
3. 
   Soraw intonatsiyasi arqali da soraw ga`pler jasaladi. Soraw ga`ptin` bul tu`rinde soraw janapaylari, soraw almasiqlari qatnaspadi. Intonatsiya arqali soraw mazmuni an`latiladi. Misali:
   

• 
  Atin`iz?
  
• 
  Altinay.
  
• 
  Tuwilg’an jilin`iz?
  

- 1971 - jil.

• 
  Tur, u`yge Gu`lzar keldi.
  
• 
  Gu`lzar?
  

Soraw ga`pler an`latatug`in mazmunina qaray soraw-xabar (ondaylar adam janina qalay tu`sinsin), soraw buyriq (Esitip tursan` ba, ya joq pa?) ga`pler bolip bo`linedi.
Buyriq ga`pler
Buyriq ga`pler tin`lawshini birer na`rsege yamasa birer isti orinlawғa buyriq, məjbu`rlew, tilek, o`tinish siyaqli mazmundi bildiredi.
Buyriq mazmuni baqiriw, qatti buyiriw, jaliniw, өtinish, ruxsat, shaqiriw, ma`sla`ha`t, ken`es siyaqli ha`r qiyli ko`riniste boladi. Misali: Tezirek bar! (buyiriw). Tezirek barsan`shi! (ma`jbu`rlew). Mag`an so`z berin`. (o`tinish).
Buyriq ga`pler to`mendegi grammatikaliq, intonatsiyaliq o`zgesheliklerge iye boladi.

1. 
   Ga`ptin` bul tu`ri buyriq intonatsiyasina iye boladi.
   

• 
  Bosat jigitlerdi !
  
• 
  Qisqartin`-a !
  

2. 
   Buyriq ga`plerdin` bayanlawishlari ko`birese buyriq meyildin` 2-bet formasinda boladi.
   

Misali: Balalarin`a ko`z qulaq bol ! U`stilerine kiyim-kenshek a`per !
Tilek meyilinin` I bet forasinda kelgende tilek o`tinishti bildiredi.
Misali:Jerlerdi suwg`ariwdi tez ha`m sapali o`tkereyik !

3. 
   Buyriq meyilinin` III bet formasinda kelgende burin` mazmunin bildiredi. Misali: Jetistirilegn o`nimler zaya bolmasin! Jumista qatan` ta`rtip ornatilsin!
   
4. 
   Aniqliq, sha`rt meyillerinen boladi. Misali: Bazarg`a barip kelse! Menin` aytqanlarimdi tin`lasan`shi!
   

• 
  Ju`rin` kettik.
  

5. 
   Buyrin` ga`plerdin` quraminda ko`binese qaratpa ag`zalar boladi. Misali: Diyxanlar! Jerlerdi egiske tayarlan`!
   
6. 
   Intonatsiya arqali buyriq mazmun an`latiladi. Alg`a! Ha`mme maydang`a ! U`ndew ga`pler
   

Ga`pler emotsional o`zgesheligine qaray emotsional ha`m emotsional ha`m emotsional emes g`a`ler bolip bo`linedi. Xabar, soraw, buyriq ga`pler emotsional emes ga`pler al u`ndew ga`pler emotsional ga`pler boladi.
U`ndew ga`pler pikirdi ku`shli emotsional sezimler menen bildiredi ha`m pa`tli intonatsiya menen aytiladi. U`ndew ga`pler emotsional qatnasti bildiredi. Bunday ga`pler quwaniw, tan`laniw, g`a`zepleniw, ku`winiw siyaqli emotsional sezimlerdi bildiredi. Misali: Hay-hay tuwilg`an jerdin` samalin-ay!
Hay, ba`rakalla, aman-esen elge qaytipsan`!
U`ndew ga`plerdin`n`mazmuni to`mendegishe boladi.
Pax, ba`ha`r samalinin` jag`imlisin-ay ! Ba`rakalla! Iske sa`t balalarim !

2. 
   Quwaniw, su`winiw.
   

Su`yinshi, sheshe, su`yinshi, balan` keldi!

2. 
   O`kiniw, ku`yiniw, g`a`zepleniw.
   

Astawpirlla bala ! Haywan ekensen` barip turg`an !

2. 
   Qiynaliw, qapalaniw, jek ko`riw. Ah, Jabbarbergen, Jabbarbergen. Qanday jigit edin`-a!
   
3. 
   A`rman, ku`lki, kemsitiw.
   

O`mir tag`i bir aynalip kelse a`rmansiz jasar edim-a!

2. 
   Qutliqlaw, sa`lemlesiw. Assalawma a`liykum aqsaqallar !
   
3. 
   Shaqiriq, su`ren. Jasasin paraxatshiliq ! Jasasin xaliqlar doslig`I !
   

U`ndew ga`plerdin` quraminda tan`laq, janapay so`zler jiyi qqllaniladi.
U`ndew ga`pler joqari intonatsiya menen aytiladi.
Qadag`alaw ushin sorawlar:

1. 
   Xabar ga`plerdin` grammatikaliq ha`m intonatsiyaliq o`zgesheligi need?
   
2. 
   Soraw ga`pler qanday grammatikaliq qural arqali du`ziledi?
   
3. 
   Buyriq ga`pler qalay du`ziledi ha`m qanday grammatikaliq, intonatsiyaliq o`zgesheligi baq?
   
4. 
   U`ndew ga`pler qanday mazmundi bildiredi?
   
5. 
   U`ndew ga`pler qanday grammatikaliq qurallar ja`rdeminde du`ziledi?
   

Intonatsiyaliq o`zgesheligin tu`sindirin`.
A`debiyatlar:

1. 
   Ha`zirgi qaraqalpaq a`debiy tilinin` grammatikasi. No`kis, 1992.
   
2. 
   Ha`zirgi qaraqalpaq tili. Sintaksis. No`kis, 1996.
   
3. 
   Maxmudov N., Nurmanov A. Ubek tilining nazariy grammatikasi. Toshkent, 1995.
   
4. 
   Gulomov A., Asqarov M. Hozirgi uzbek adabiy tili. Sintaksis. Toshkent, 1987.
   
5. 
   Nurmaxanova A. Tipi prostogo predlojeniya v tyurkskix yazikax.
   
6. 
   Baskakov N.A. Prostoe predlojeniya v karakalpakskom yazike. Karakalpakskiy yazik. Tom III. Nukus, 1993.
   
7. 
   Allaniyazova Sh. Grammatikaliq tallaw. Metodikaliq qollanba. No`kis, 2000.