O’zbекstаn rеspubliкаsi хаliq bilimlеndiriw ministrligi

Tema: Sintaksislik baylanis ha`m sintaksislik qatnas

1. 
   Sintaksislik baylanisti bildiriwshi grammatikaliq qurallar.
   
2. 
   Sintaksislik baylanistin` tu`rleri.
   
3. 
   Dizbekli baylanis.
   
4. 
   Bag`inin`qili baylanistin` tu`rleri.
   
5. 
   Sintaksislik qatnas.
   

Ga`p ishinde so`zler sintaksislik baylanis ha`m sintaksislik qatnasqa tu`siw arqali sintaksislik birliklerdi payda etedi.
Sintaksislik baylanis ha`m sintaksislik qatnas tig`iz baylanisli boladi. Sintaksislik baylanis sintaksislik birliklerdin` komponentleri arasindag`i grammatikaliq belgini bildirse, sintaksislik qatnas semantikaliq belgini bildiredi.
Ga`p ishinde grammatikaliq baylanisqa tu`speytug`in so`zlerde boliwi mu`mkin. Olarg`a qaratpa ha`m kiris ag`zalar kiredi.
So`z dizbegi, ga`p ha`m qospa ga`ptin` komponentlerin baylanistiriwda tiykarg`i grammatikaliq qurallar: so`z formalari, ko`mekshi so`zler, orin ta`rtip ha`m intonatsiya u`lken a`hmiyetke iye.
So`z formalari. Bularg`a so`z tu`rlewshi qosimtalar kiredi.

1. 
   seplik qosimtalari: mektepke bariw, tawg`a shig`iw. Men awildan keldim. Sen u`yge barasan`.
   
2. 
   tartim qosimtalari: Aygu`ldin` kitabi, mekteptin` bag`i. Da`ryanin` eki boyi tog`ayliq.
   

v) betlik qosimtalapi: Olap keldi. Men mug`allimmen. Sen studentsen`.
Ko`mekshi so`zler. Tirkewish, janapay, da`neker ha`m ko`mekshi atawishlar baylanistiriwshi qurallap xizmetinde qollaniladi.

1. 
   tirkewishlep atawish so`zler menen dizbeklesip kelip baylanistiradi. Dostim menen ushipastim. Anam menen oylastim. Sabaqtan son` keldi.
   
2. 
   ko`mekshi atawishlar: U`ydin` aldinda terekler o`sip tup. Bo`lmenin` ishine kirdi.
   

v) da`nekerler: Ol birese mag`an, birese anasina qaradi. Inim ha`m sin`lim meni izlep kelipti.
g) janapaylar: Bul ga`pke tu`sinbegen ol ayipli ma, tu`sindire almag`an men ayipliman ba?
Orin ta`rtip. So`z dizbegi ha`m ga`pler bip-biri menen grammatikaliq qosimtalarsiz orin ta`rtibi arqali da baylanisip keledi. Misali: biyik taw, jasil japiraq.
Ayirim jag`daylarda so`zlerdin` orin ta`rtibinin` o`zgeriwi menen ga`p so`z dizbegine, al so`z dizbegi ga`pke aynaliwi mu`mkin. Ma`selen: Ko`l teren`. Teren` ko`l. Shayir Berdaq. Bepdaq shayir.
Tilimizde ayirim so`zler ma`ni o`tkirligin payda etiw ushin orin ta`rtibi o`zgerip qollaniladi. Mis: Araladim Edil menen Jayiqti.
Intonatsiya. Sintaksislik birliklerdin` du`ziliwinde olar arasindag`i ma`nilik qatnasti bildiriwde intonatsiya da tiykarg`i xizmet atqaradi. Intonatsiya arqali ajipalip turadi. Bul-kitap. Murat-tpaktopshi. Eki balali//ana. Eki // balali ana.
Ga`ptin` bilgelkili ag`zalari, qospa ga`plerdin` quramindag` jay ga`pler ko`pshilik jag`dayda ko`mekshi so`zlersiz intonatsiya arqali baylanisadi. MisaliU` Alma, erik, shabdal gu`lledi. Ol keldi, men kettim.
Sintaksislik birliklerdin` komponentleri arasindag`i baylanis eki tu`rli bolip keledi. Dizbekli baylanis ha`m bag`inin`qili baylanis. Dizbekli baylanista bir- birine g`a`rezsiz, ten`ma`nili sintaksislik birlikler baylanisadi. Al, bag`inin`qili baylanista bir-birine g`a`rezli, biri ekinshisine bag`inip baylanisatug`in sintaksislik birliklerdi baylanistiradi.
Bul eki baylanista da uliwma semantikaliq jaa`tan o`z-ara baylanis bap. Olardi baylanistiratug`in grammatikaliq qurallar intonatsiya, so`zlerdin` orin ta`rtibi, ko`mekshi so`zler eki baylanista da boladi. Al, bag`inin`qili baylanistin` tiykarg`i qurali so`z formalari bolip esaplanadi.
Dizbekli baylanisqa jay ga`plerdegi ten` ma`nidegi birgelkili ag`zalardin` ha`m dizbekli qospa ga`plerdin` quramindag`i jay ga`plerdin` baylanisi kiredi. Olar da`neker so`zler ha`m intonatsiya arqali baylanisiwi mu`mkin. Misali: Aqilbek kishipeyil, aqilli, til alg`ish bala. Ag`am u`yge qaytip kirdi de men mektepke kettim.
Dizbekli baylanis ashiq ha`m jabiq dizbekli baylanis bolip keledi.
Bag`inin’qili baylanista komponentleri biri ekinshisin bag`indiriw joli menen baylanisadi. Bul baylanis so`z dizbegi, jay ga`pler ha`m qospa ga`plerdin` komponentleri arasinda boladi.
Bag`inin`qili baylanistin` tu`rleri haqqinda ha`zirgi tu`rkiy tillerde ha`r qiyli pikirlep bar. N.K.Dmitriev tu`rkiy tillerde sintaksislik baylanistin` u`sh tu`rin ko`rsetedi: kelisiw, basqariw, jupkerlesiw. Ha`zirgi qaraqalpaq tilinde izafetlik baylanis dep ju`rgiziletug`in (mekteptin` bag`i) tu`rin N.K.Dmitpiev kelisiw usilina kirgizedi.<sup>1</sup> Al, ha`zirgi qazaq tilinde matasiw dep ataydi. Usi ko`z-qarastan ha`zirgi qaraqalpaq tilindegi izafetlik baylanisti kelisiw usilina jatqariwg`a boladi. Biraq izafetlik usil ha`zirgi qaraqalpaq tilinde o`z aldina bir usil retinde u`yrenilip kiyatir.
Solay etip, ha`zirgi qaraqalpaq tilinde bag`inin`qili baylanistin` to`rt usili bar.
1. Kelisiw 2. Basqariw 3. Jupkerlesiw 4. Izafet (u`ylesiw).
Bag`inin`qili baylanista birewi bas komponent, al ekinshisi bag`inin`qi komponent boladi.
Kelisiw. Bul ga`ptegi so`erdin` arasindag`i baylanistin` bir tu`ri. Onin` negizgi formasi, yag`niy grammatikaliq ko`rsetkishi betlik qosimtalar bolip esaplanadi. Sonliqtan, eki so`z ga`pte bet, san formalari arqali baylanisip kelse, bunday baylanis kelisiw dep ataladi. Kelisiw ga`pte bas ag`zalar baslawish ha`m bayanlawish arasinda boladi. Mis: Men keldim. Sizler barin`. Bunda 1-ga`p I bet birlik sanda, 2-ga`pte II bet ko`plik sanda eki so`z kelisiw usilinda baylanisqan.
Sen ketpe. Bul ga`pte II bet biplik san, biraq betlik forma joq, sebebi buyprq meyili II bette betlik formag`a iye bolmaydi.
Sabirov Qa`liylani qaytarip jiberdi. Olar Qa`liylani qa`ytarip jiberdi.
Bul ga`plerde 1-ga`pte III bet birlik sanda, al 2-ga`pte III bet ko`plik sanda baylanisip kelgen. Biraq, grammatikaliq forma qaytarip jiberdi eki ga`pte de birdey. Sonliqtan, qaraqalpaq tilinde kelisiw usili bette toliq bolg`an menen sanda toliq bolmaydi. Mis: Ol student. Olar student.
Basqariw. Tiykarg`i grammatikaliq ko`rsetkishi baris, tabis, shig`is, orin sepliklerin`in` qosimtalari ha`m ko`mekshi so`zler. Bag`indiriwshi so`z benen bag`iniwshi so`z usi seplik formalari ha`m ko`mekshi so`zler arqali baylanisip keledi.
Mis: Aqil jastan shig`qdi, Hasil tastan shig`adi.
Misaldag`i «shig`adi» so`zi bag`indiriwsha al «jastan» bag`iniwshi komponent shig`is seplik formasi arqali bag`inip baylanisqan. Basqariw eki tu`pli: feyil basqariw ha`m atawish basqariw bolip keledi. Atawish basqariwda bag`indiriwshi so`z atawish so`zlerden boladi. Mis: Elimiz tog`qyg`a bay. Pal qanttan mazali.
Sonday-aq, basqariw seplik qosimtalari ha`m ko`mekshi so`zler arqali da boladi. Ko`mekshi so`zler (tirkewish) arqali baylanisadi. Mis: Awilg`a qaray kiyatirman. Seni ku`tip keshke shekem otirdim.
Basqariw arqali baylanisqanda bag`iniwshi so`zge bag`indiriwshi, so`zge qarap qosimtalar qosiladi. Bul ayirim jag`daylarda leksikaliq ma`nige de ta`sir jasaydi. Misali: su`tten ishiw, (aziraq ishiw), su`tti ishiw (barlig`in). Bul misalda seplik qosimtalari uliwmaliq ma`nige ta`sir jasag`an.
Jupkerlesiw. Tas jay, ju`n gezleme, tez islew, aytilg`an so`z usag`an so`z dizbekleri jupkerlesiw usili menen baylanisqan. Olapdin` komponentlepi arasinda hesh qanday betlik, seplik qosimtalari joq Olardi baylanistirip turg`an intonatsiya ha`m so`zlerdin` orin ta`rtibi. So`zler qatar turip hesh qanday qosimtalarsiz orin ta`rtibi arqali ma`nilik jaqtan baylanisiwin jupkeplesiw deymiz. To`mendegi so`zler jupkeplesiw usili menen baylanisadi.

1. 
   Kelbetlik, sanliq, almasiq, kelbetlik feyil, ra`wish so`zler atliq so`zler menen dizbeklesiw arqali: qizil ko`ylek, on bala, usi u`y, ko`p kitap, oqig`an bala.
   
2. 
   Ra`wish, kelbetlik, eliklewish so`zler, hal feyili, feyil so`zler menen dizbeklesiw arqali a`ste so`ylew, ko`p oqiw, jaqsi islew, ma`deniyatli so`ylew, jalt qaraw, qizip so`ylew, sekirip o`tiw, juwirip bariw t.b.
   

Izafet. Tiykarg`i grammatikaliq ko`rsetkishi iyelik sepliginin` formasi ha`m tartim qosimtasi. Mis: suwdin` ag`isi, terektin` japirag`i. Bunda keyingi so`o`ler bag`indiriwshi komponent boladi.
Ha`zirgi qaraqalpaq tilinde izafetlik dizbekler u`sh tu`rde ushirasadi.

1. 
   Bag`iniwshi so`z ashiq iyelik sepliginde turadi, jalg`aniwi sha`rt. Mis: Murattin` u`yi, Gu`ljannin` balasi, g`arrinin` aqlig`i.
   
2. 
   Bag`iniwshi so`zge iyelik sepliginin` qosimtasi jalg`anbawi mu`mkin. Mis: bulaq suwi, mektep bag`i, mektep direktori t.b.
   
3. 
   Izafetlik dizbekler qospa so`zlerge aynalip ketken. Mis: Aral ten`izi, balalar baqshasi, No`kis qalasi, Berdaq mektebi t.b.
   

Iyelik sepligin`in` qosimtasi jalg`aniwi yaki jalg`anbawi arasinda ma`nilik parq boladi. Mis: Bulaqtin` suwi (belgili bip bulaqtin` suwi), bulaq suwi (uliwmaliq ma`nide) awildin` adami, awil adami.
Qadag`alaw ushin sorawlar:

1. 
   Sintaksislik baylanistin` qanday tu`rleri bar?
   
2. 
   Dizbekli baylanis penen bag`inin`qili baylanistin` ayirmashiliqlari ne?
   
3. 
   Bag`inin`qili baylanistin` tu`rleri qanday?
   
4. 
   Sintaksislik qatnasti tu`sindirin`.
   

A`debiyatlar:

1. 
   Ha`zirgi qaraqalpaq a`debiy tilinin` grammatikasi. No`kis, 1992.
   
2. 
   Ha`zirgi qaraqalpaq tili. Sintaksis. No`kis, 1996.
   
3. 
   Maxmudov N., Nurmanov A. U’zbek tilining nazariy grammatikasi. Toshkent, 1995.
   
4. 
   Gulomov A., Asqarov M. Hozirgi uzbek adabiy tili. Sintaksis. Toshkent, 1982.