O’zbекstаn rеspubliкаsi хаliq bilimlеndiriw ministrligi

Tema: Aniqlawish

1. 
   Aniqlawish ha`m onin` an`latiliwi.
   
2. 
   Aniqawishtin` tu`rleri: jupkeplesiwshi ha`m izafetlik aniqlawishlar.
   
3. 
   Aniqlawishtin` du`zilisi boyinsha tu`rlepi.
   
4. 
   Ayqinlawish-aniqlawishtin` ayriqsha tu`u`i.
   

Aniqlawish predmettin` belgisin bildiretug`in ekinshi da`rejeli ag`za. Sonliqtan aniqlawish predmet ma`nisin bildiretug`in ga`p ag`zalarinin` (baslawish, toliqlawish, atawish, bayanlawish) ha`r qiyli belgilerin aniqlap keledi. Toliqlawish ha`m pisiqlawishlar bayanlawishqa baylanisli bolip kelse, aniqlawishlar qaysi ag`zani aniqlasa sol ag`zanin` aldinda turadi. Onin` keyninde aniqlaytug`in o`o`zi boliwi tiyisli. Eger onday edi bolmasa aniqlawish bola almaydi. Mis: Ol jaqsi. Ol jaqsi adam edi.
Aniqlawishlar aniqlaytug`in so`zi menen jupkeplesip ha`m izafetlik usillarda baylanisadi. Usi o`zgesheligine qarap aniqlawishlardi o`zbek tilinde sipatlawshi, qaratiwshi, al qazaq tilinde sapaliq ha`m menshikli aniqlawishlar dep eki tu`rge bo`ledi. Al «Ha`zirgi qaraqalpaq tili» sintaksisinde jupkeplesiwshi ha`m izafetlik aniqlawishlar dep bo`linedi.
Solay etip, aniqlawishlar predmet ma`nisin bildiretug`in so`zlerdi aniqlap kelip qanday? Qaysi? Neshinshi? Kimnin`? Nenin`? qashang`i? Qayjerdegi? Sorawlarina juwap beredi. Mis: Altin ku`nnin` nurli sa`wlesi menen apalasip, jelpip esken sa`wirdin`, jipektey jumsaq mayda samali adamg`a og`ada jag`imli. Sa`wirdin` samalina apalasip kelip turg`an, jan`a-shig`ir kiyatirg`an ko`k sho`plerdin` jupar iyesi janli ja`niwarlardin` basin eriksiz ko`tertkizgendey edi.
Jupkeplesiw usili menen baylanisqan aniqlawishlar to`mendegi so`z shaqaplarinan boladi.

1. 
   Kelbetliklep ko`pshilik jag`dayda aniqlawish bolip keledi.
   

Mis: Jasil japiraqlap qoyih saya bepip tur, apasinda appaq jaylap ko`rinedi. Aqilli adam qop bolmaydi. Tilimizde kelbetliktin` predmettin` waqitliq ha`m orinliq belgilerin bildiretug`in tu`rleri ga`pte aniqlawish bolip keledi.
Mis: Keshegi adam agponom qusaydi. U`degi esapti bazardag`i nirq buzadi.

2. 
   Kelbetlik feyilden: Keler esigin`di qatti jappa. Islenetug`in jumislap oylasip alindi.
   
3. 
   Eki atliq qatar kelip aldin`g`isi son`g`isinin` neden islengenligin materialin bildirip aniqlawish boladi. Mis: On` qaptaldag`i ag`ash ka`t qoyilg`an. Mine, altin gu`z de keldi. Mashina tas joldin` aldina kelip toqtadi.
   
4. 
   Sanliqtan: Ku`n ayg`ansha on segiz bala jiynaldi. Balalarda ekinshi bo`lmege apardi.
   
5. 
   Almasiqlardan: Bul qizdi men keshe ko`rgen edim. Geypara adamlardin` o`segine qalmayiq.
   
6. 
   Ra`wishlerden: Ko`p so`zler aytildi. Mol zu`ra`a`t toplandi.
   
7. 
   Eliklewish so`zlerden: Da`lizden tars-tars ayaq dawisi esitildi.
   
8. 
   Modal` so`zlerden: Kerek na`rseler alindi.
   

Izafetlik aniqlawishlar. Bunday aniqlawishlar iyelik sepligindegi so`z benen tartim jalg`awindag`i so`zdin` dizbeginen keliwi arqali bir predmet yaki zattin` tiyisli yaki qarasli bolg`an adamdi yaki predmetti bildiredi. Iyelik sepligindegi so`z aniqlawish al tartim jalg`awindag`i so`z aniqlawishi bolip keledi.

1. 
   Atliqlar iyelik sepliginde aniqlawish bolip keledi. Mis: Gu`lziyranin` isi on`ina aynaldi.
   
2. 
   Kelbetlikten: Jaqsinin` jati bolmas, jamannin` uyati bolmas.
   
3. 
   Sanliq: Birinshisinin` boyi uzin, ekinshisinin` boyi kelte.
   
4. 
   Almasiq: Menin` sin`lim Toshkentte oqiydi.
   
5. 
   Atawish feyil: Oqiwdin` paydasi ko`p.
   
6. 
   Kelbetlik feyil: Kelgenlerdin` birewin de tanimadim.
   

Izafetlik aniqlawishlar eki tu`rli bolip keledi. Iyelik sepliginin` qosimtasi jalg`anip yaki jalg`anbay qollaniladi. Aniqlawishg`a iyelik sepliginin` qosimtasi jalg`ang`anda ol so`ylewshi ha`m tin`lawshig`a burinnan tanis bir belgini bildiredi. Mis: terektin` japirag`i, ananin` iqlasi, dostin` isi.
Eger aniqlawish uliwma belgini bildirse konkret bir na`rse na`zerde tutilmasa onday aniqlawishqa iyelik sepliginin` qosimtasi qosilmaydi. MisU` Atalar so`zi, ana muhbbati, mashina remonti. Izafetlik aniqlawishlarda to`mendegi jag`daylarda iyelik sepliginin` qosimtasi jalg`anbaydi.

1. 
   Abstrakt atliqlardan bolg`anda: Baxit qusi, o`mir bosag`asi t.b.
   
2. 
   Predmettin` atin bildirgende: Berdaq ko`shesi, o`zbek xalqi, No`kis qalasi, A`jiniyaz mektebi. Bular ga`pti bip ag`za dep qaraladi.
   

Izafetlik konstruktsiyalar ha`mme waqit qatar kele bermewi mu`mkin. Mis: Garrinin` kishkene aqlig`i u`yine ele kelmegen edi. Sonday-aq izafetli konstruktsiyalardin` ha`mmesi aniqlawish ha`m aniqlawishi bola bermeydi. Bir ag`za dep qaralatug`in jag`daylar da ushirasadi.
Mis: Jazdin` issi ku`nleri baslandi. U`ydin` ishi ele uyqilamag`an eken.
Ku`nnin` sa`wlesi o`jirenin` ishin tu`sip tur.
Ayqinlawish
Ayqinlawish aniqlawishtin` ayriqsha tu`ri. Ol predmettin` qosimsha, basqasha atin bildiretug`in aniqlawishlar. Bunda predmettin` qosimsha bildirilgen ati sol predmettin` belgisi dep qaraladi.
Ayqinlawishlar eki atliq so`zdin` jupkerlesiwi arqali baylanisip, birewi ayqinlawish, al ekinshisi ayqinlawshi ag`za dep qaraladi. Mis: Jiyen jiraw, Jan`abay palwan, Ernazap alako`z, doktop Xalmuratov t.b. Bunday so`zler ga`pte bir ag`za dep qaraladi.
Mis: Mektep direktori Ta`jen Izimbetov orta boylidan kelgen, ha`r so`zin ku`ta` salmaqlap, niqlap so`yleytug`in adam.
Ayqinlawish adamnin` laqabin, xizmetine baylanisli atag`in, da`rejesin, qa`sibin bildiredi. Ayqinlawishlar adam atlarinan aldin yaki keyin kele beriwi mu`mkin. Mis: Ayapbepgen shayir, Erjan siypan` t.b. leytenant Elmuratov, professop Ma`mbetov t.b.Ayqinlawishlar eki-u`sh so`zden de boliwi mu`mkin.
Mis: 10-klass oqiwshisi Muratova, qaraqalpaq xaliq shayiri Abbaz Dabilov.
Ayqinlawishlar predmettin` to`mendegi belgili, qa`siyetlerin bildiriwi mu`mkin.

1. 
   Ataq, da`rejesin bildiredi. Serjant Muratov, professop Berdimuratov, dotsent Esemuratov.
   
2. 
   Ka`sip, mamanlig`in bildiredi. Men`limurat mug`allim, sawinshi Gu`ljamal, traktorshi Jamal.
   
3. 
   A`melin, xizmet da`rejesin bildiredi: Prezident I.Kapimov.
   
4. 
   Tuwisqanliq atamalardi bildiredi: Hurman ata, Qizlargu`l jen`gey, Uljan sheshe.
   
5. 
   Jinisin bildiredi:U` ul bala, qiz bala.
   
6. 
   Laqabin bildiredi: Jiyenshe sheshen, O`mirbek laqqi. Erjan siypan`.
   
7. 
   Adamnin: Gu`laydin` a`kesi Sepali, Sultannin` balasi Murat t.b.
   

Eki atliq juplasip qanday ka`sipke qatnasig`in bildiredi.Mis: letchik- kosmonavt, vrach-terapevt.
Qadag`alaw ushin sorawlar:

1. 
   Aniqlawish ga`pte qanday xizmet atqaradi?
   
2. 
   Jupkerlesiwshi ha`m izafetlik aniqlawishlar qaysi so`z shaqabinan an`latiladi?
   
3. 
   Jay, qospa, ken`eytilgen aniqlawishlardi misallar menen tu`sindirin`.
   
4. 
   Ayqinlawishlarg`a misallar keltirin`.
   

A`debiyatlar:

1. 
   Ha`zirg`i qaraqalpaq a`debiy tilinin` grammatikasi. No`kis, 1992.
   
2. 
   Ha`zirgi qaraqalpaq tili. Sintaksis. No`kis, 1996.
   
3. 
   Maxmudov N., Nurmanov A. Uzbek tilining nazariy grammatikasi. T.: 1995.
   
4. 
   Baskakov N.A. Prostoe predlojeniya v karakalpakskom yazike.
   

Karakalpakskiy yazik. Tom III. Nukus, 1993.

5. 
   Allaniyazova Sh. Grammatikaliq tallaw. Metodikaliq qollanba. No`kis, 2000.