O’zbекstаn rеspubliкаsi хаliq bilimlеndiriw ministrligi

Tema: Ga`ptin` aktual` bo`liniwi

1. 
   Tema ha`m pema.
   
2. 
   Detepminantlar.
   

Ga`ptin` struktura-semantikaliq du`zilisin u`yreniwde ga`p ag`zalari ayriqsha orin iyeleydi. Sonday-aq, ga`pte belgili bir ma`nili bo`leklerge itibar berilip pikir jan`alig`i xabarlanadi. Mine, usig`an baylanisli son`qi da`wirde ga`pte aktual` bo`liniw degen termin payda bolip, ga`ptin` aktual` bo`liniwi en` da`slep chex lingvisti V.Matezius ta`repinen usinildi. Bul termin izertlewlerde ha`r qiyli atalir ju`r. Al Zakiev o`zinin` «Tatar tili grammatikasinda ga`ptin` aktual` bo`liniwin
«so`ylem predmeti» ha`m «so`ylem» jan`alig`i degen terminler menen ataydi.
Ga`ptin` aktual` bo`liniwinde ga`p tema ha`m remag`a bo`linedi. Kontekst yaki situatsiyadan so`ylewshige ma`lim ha`m onin` pikirine tiykar bolg`an bo`lek- tema, al tema haqqinda jan`a xabardi bildiretug`in bo`lek tema dep ataladi.
Tema-ga`ptin` baslaniw bo`legi. tema - tema haqqinda qandayda bir jan`a informatsiya xabarlaytug`in bo`lek, ol xabarlawdin` tiykarg`i mazmuni o`z ishine aladi ha`m ga`ptin` kommunikativlik orayi bolip esaplanadi.
Misali: Bag`da ha`r qiyli miywe ag`ashlari bar. Bag`man ata miywe ag`ashlarg`a jaqsi ta`rbiya beredi.
Eger orin ta`rtibi o`zgerse, aktual` ag`zalarg`a da o`zgeris kiredi. Misali: Miywe ag`ashlarg`a bag`man ata jaqsi ta`rbiya beredi.
Birinshi ga`pte ga`ptin` temasi «Bag`man ata» tuwrali bolsa, al ekinshi ga`pte
«Miywe ag`ashlari» haqqinda so`z etiledi.
Ken`eytilgen jay ga`plerde so`zler ornalasiw tg`a`tibi boyinsha baslawish qurami, bayanlawish qurami ha`m determinant bolip bo`linedi.
Ju`zlerin shan` basqan adamlar bazarg`a qaray kiyatir. Ko`sheler// epsili- qarsili ju`rgen adamlar// a`lle qayaqlarg`a asig`ip baratip.
Ga`ptin` aktual` bo`liniwi tek ken`eytilgen jay ga`pler ushin g`ana ta`n. Al tek bir bas ag`zadan du`zilgen ken`eytilgen jay ga`pler, ta`biyat ko`rinislerin bildiretug`in bir bas ag`zali atawish ga`pler, toliq emes ga`pler, so`z-ga`pler tema ha`m temag`a bo`linbeydi. Olar neshe so`zden du`zilse de, kommunikativlik xizmeti jag`inan tema waziypasin atqaradi.
Ga`ptin` aktual` bo`liniwin u`yreniw tekst du`ziwde, awdarma jasawda, tekstlerdi redaktorlag`anda ga`ptegi so`zlerdi yamasa ga`ptin` logikalqq izbe- izligin saqlawda teoriyaliq ha`m praktikalqq a`hmiyetke iye.
Determinantlar
Son`g`i ilimiy grammatikalarda ekinshi da`rejeli ag`zalardi u`yreniwde olardin` sintaksislik xizmetindegi ayirim o`zgesheliklerdi esapqa alip jan`a bag`darda u`ypeniwge bag`dar aldi.
Ga`pte birer ag`zanin` ma`nisin ken`eytiriwshi ekinshi da`rejeli ag`zalar (o`zinin` tiykarg`i sintaksislik xizmetinde kelgen aniqlawish, toliqlawish ha`m pisiqlawishlar) ha`m pu`tin ga`pti ken`eytiriwshi ekinshi da`rejeli ag`zalar (tiykarg`i funktsiyasinan basqasharaq toliqlawish ha`m pisiqlawish)- determinantlar. Yag`niy pu`tin ga`pte qatnasqan, onin` mazmunin ken`eytiriwshi ag`zalar determinantlar delinedi. Ga`pte toliqlawish ha`m pisiqlawishlar de- tepminant ag`za bolip keledi. Determinant ag`zalari o`zgesheligi: 1. Bular a`dettegi ga`p ag`zasi xizmetindegi basqa so`zler menen sintaksislik baylanisi biraz ha`lsizlenedi.

2. 
   Xizmeti jag`inan bir ag`zag`a emes al pu`tin ga`pke qatnasli boladi.
   
3. 
   Ko`pshilik jag`dayda ga`ptin` basinda baslawish, bayanlawishtan aldin keledi. Determinant waziypasinda toliqlawish ha`m pisiqlawish, ko`binesi, waqit ha`m orin pisiqlawishlar keledi. Mis: Jer betin//qalin` qar qaplag`an. Do`gerekte// hesh adam ko`rinbedi. Biyil jildin` ko`pshilik bo`legine biyday etik.
   

Ga`pler baslawish qurami, bayanlawish qurami ha`m determinant quramin du`zip keledi. Al ga`ptin` aktual` bo`liniwi boyinsha sol ga`p eki bo`lekke tema ha`m temag`a bo`linedi.
Determinant bolip kelgen so`z tema xizmetinde keledi, al baslawish ha`m bayanlawhsh qurami tema bolip keledi.
Determinantlar pu`tin ga`ptin` mazmunina qatnasli boliwina baylanisli ga`ptin` basinda keledi. Sintaksislik baylanis jag`inan ga`ptegi basqa ag`zag`g` g`a`rezli bolmaydi, ga`p penen erkin baylanisqa tu`sedi.
Determenant xizmetinde, ko`binese waqit, orin pisiqlawishlar: toliqlawishlar kiredi. Morfologiyanin` bildiriliwi jag`inan ken`islik seplik formali ha`m
tirkewishli atawishlardan ra`wish, hal feyil, kelbetlik feyil toplamlarinan keledi. Shanani su`u`retip Ja`miylag`a qaray juwirdi. Tu`nge qaray ku`n suwita basladi. Saliymani keshqurin poezdg`a mingizip jiberdim.