O’zbекstаn rеspubliкаsi хаliq bilimlеndiriw ministrligi

Tema: Ga`ptin` ekinshi da`a`rejeli ag`zalari

Toliqlawish
1.Toliqlawish ha`m onin` an`latiliwi. 2.Toliqlawishtin` tu`rleri.
3.Tuwra toliqlawish. 4.Qiya toliqlawish.
5.Toliqlawishtin` du`zilisi boyinsha tu`rleri.
Ga`ptin` ekinshi da`rejeli ag`zalari ga`ptin` mazmunin toilqtirip, ken`eytip keledi. Olar ga`pte birer ag`zag`a, ko`binese bas ag`zalarg`a qatnasli bolip keledi. Ekinshi da`rejeli ag`zalardin` biri-toliqlawish. Toliqlawish ga`p ishinde ha`reketke baylanisli predmetti bildiredi. O`zi baylanisli bolg`an so`z benen basqariw usilinda baylanisadi. Ga`p ishinde tiykarinan bayanlawish penen baylanisli boladi.
Toliqlawish-bayanlawishti zatliq ma`nide tu`sindirip, is-ha`rekettin` ob`ektin bildiretug`in ga`ptin` ekinshi da`rejeli ag`zasi. Misali: Men dostimdi apasi menen ko`rdim. Misaldag`i dostimdi, apasi menen predmetti, yag`niy ha`rekettin` ob`ektin ko`rsetedi.
Toliqlawishlar qandayda bir seplik jalg`awinda turadi. (ataw, yielik seplikten basqa) ha`m sol sepliklerdin` sorawlarina juwap beredi.
Sonday-aq, toliqlawishlar so`zler (tirkewishler) menen keledi. Bunday jag`dayda kim menen? ne menen? kim haqqinda? ne haqqinda? Sorawlarina juwap beredi.
Toliqlawishlar ga`p ishinde o`zi baylanisli bolg`an so`zge bag`inip baylanisadi. Bul so`z ko`pshilik jag`dayda feyil so`z boladi da, al ayirim jag`daylarda atliq, kelbetlik, ra`wish te boliwi mu`mkin. Mis: Birewden ekew jaqsi.
Toliqlawishlar ob`ektge baylanisli bip neshe morfologiyaliq ma`nilerdi bildiredi.

1. 
   adamdi: Inimnen xat aldim.
   
2. 
   predmetti: Ag`amlar salini orip aldi.
   
3. 
   orindi: Bizler Moskvani ko`rdik.
   
4. 
   mug`dardi: Qoylardin` ekewin alip ketti.
   
5. 
   ha`reketti: Qosiq aytiwdi jaqsi ko`remen.
   
6. 
   hlatti: Oylawg`a waqtim joq.
   
7. 
   siltew: Men buni sog`an aldim.
   

Toliqlawishlar predmetti an`latatug`in so`zler bolg`anliqtan ga`p ishinde ko`binese atlin` yamasa atliqlasqan so`zlerden bolip keledi.

1. 
   Atliq so`z shaqabinan an`latilg`an toliqlawishlar. Misali: Bizler biydaydi qirmang`a u`ydik. Men mug`allimimiz tuwrali gazetadan oqidim.
   
2. 
   Almasiqtan bolg`an toliqlawish: Men heshkimnen hesh na`rseni jasirmayman. Bug`an sen o`kpelemey aq qoy
   
3. 
   Kelbetlikten: Substantivlesken kelbetlikler ga`pte toliqlawish bolip keledi.
   

Misali: Jamannan qash, jaqsig`a jantas. U`lkenlerdi siyla, kishkenelerge g`amhorliq et.

4. 
   Sonliqan: Birewin men alaman, ekinshisin sen al. To`rttin` birine diyqan turar, ten` bol,-dedi Aydos baba. Ju`zden ju`wrik, min`nan tulpar.
   
5. 
   Substantivlesken kelbetlik feyiller ga`rte toliqlawish bolip keledi. Misali: Oqig`anin`di aytip bep. Baratug`inlardi alip ket.
   
6. 
   Ha`reket ati feyilden: Sen oqiydi da kelistipe almadin`. Jaqsi jasaydi menen u`yrensen` boladi.
   
7. 
   Modal` so`zlerden: Keregin`di alip ket.
   

Toliqlawishlar ha`reket o`zine o`tken yaki qaratilg`an predmetti bildiredi. Sonliqtan ha`reket penen predmet arasindag`i qatnasina, grammatikaliq bildiriliwi ha`m ma`nisine qaray tuwra ha`m qiya toliqlawish bolip bo`linedi.
Tuwra toliqlawishlar ha`reket o`zine o`tken predmetti o`rpsetedi, al qya toliqlawishlar ha`reketke basqa jol menen qatnasli bolg`an predmetti bildiredi. MisaliU` Bul ga`plerdi Jumagu`lge aytiwim kerek. Erten` Jumagu`l menen ushirasaman. Misallardag`i ga`plerdi-tuwra toliqlawish, al Jumagu`lge, Jumagu`l menen-qiya toliqlawish.
Tuwra toliqlawish
Tuwra toliqlawishtin` tabis sepliginde keliwinin` o`zi onin` awispali feyil menen baylanislig`in, awispali feyil ag`za ta`repinen basqapilatug`inlig`in ko`rsetedi. Misali: Ko`rdin` be? Awispali feyili tabis sepligindegi so`zdi talap etedi. Anardi ko`rdin` be? So`ylewde ba`rha` kimdi? Sorawin talap etedi.
Tuwra toliqlawishlar ha`reketke tikkeley baylanisli bolg`an predmetti bildiretug`in ashiq ha`m jasirin tabis sepligindegi toliqlawishlar boladi. Tuwra toliqlawishlardin` aniq ha`m jasirin tabis sepliginde qanday da stil`lik, semantikaliq parq qiladi. So`ylewshi ha`m tin`lawshig`a burinnan ma`lim bolg`an predmetti bildirgende tabis sepligi jalg`anadi, al uliwma predmetti bildirgende tabis sepliginin` qosimtasi jalg`anbaydi. Misali: Otin a`kel. Otindi a`kel. Tuwra toliqlawishlar to`mendegi jag`daylarda ashiq tabis sepliginde turadi.

1. 
   Menshikli atliqlar ashiq tabis sepliginde keledi. Misali: Men ko`rdim dep aytilmaydi. Awilda Anar mug`allimdi ushirattim.
   
2. 
   Almasiq so`zlerdi bildirilgende ashiq tabis sepliginde turadi. Men seni izlep keldim. Hesh kimdi ko`re almadin` ba?
   
3. 
   Aldinda o`zine ta`n aniqlawishi bar tuwra-toliqlawishlar ashiq tabis sepliginde turadi. Misali: Men keshegi qizdi ko`rdim. Basliq bergen wa`desin orinlasin.
   
4. 
   Kelbetlik feyiller zatlasir qollaniladi:
   

Jaqsini ha`mme siylaydi. Issini o`zin`e bas, jaqsa qon`sin`a bas.

5. 
   Eki yamasa bir neshe toliqlawish bir-birine salistirmali aytilg`anda: Men onin` jaqsisin asirip, jamanin jasirip ju`rsem.
   
6. 
   Tuwra toliqawish baslawishqa usas so`z benen berilgende: Bul zamanda adam adamdi siylaw kerek.
   
7. 
   So`ylewshi menen tin`lawshig`a belgili bolg`an predmetti bildirgende: Kitapti a`keldin` be? Qosiqti yadlaw kerek.
   
8. 
   Predmetlerdi bildiretug`in so`zler salistirmali ma`nide berilgende; Ol jen`gesine qarag`anda dayisin jaqsi ko`redi.
   

Tuwra toliqlawishlar to`mendegi jag`daylarda jasirin tabis sepliginde turadi.

1. 
   Tuwra toliqlawishlar qanday da belgisiz, uliwma predmetti bildirse tabis sepliginin` qosimtasi jalg`anbaydi. Misali: Ol ku`ni-tu`ni kitap oqiydi. Tawda bulaq ko`rdik.
   
2. 
   Birgelkili toliqlawishlardin` aldiqg`ilari jasirin tabis sepliginde turadi. Misali: Anar, Altin, Gu`lzardi ko`rdim. Kitap, qag`az, qa`lemin`di alip kel.
   

To`mendegi qospa feyiller tuwra toliqlawish dep qaralmaydi. Misali: qosiq aytiw, saz shertiw, jumis islew, ot jag`iw, qazan asiw h.t.b.
Tuwra toliqlawwshtin` jalg`awi, jalg`awsiz keliwi ga`ptegi orin ta`rtibine de baylanisli boladi. Toliqlawish bayanlawishtan basqa ag`zalar menen kelip qashiq tursa tabis sepligi jalg`ang`an boladi.Misali: Inim kiyimlerin u`yge a`kelip tasladi.
Bayanlawishtan aldin kelgende jasirin tabis sepliginde turadi. Misali: Bazardan kiyim aldi. Mallarg`a sho`p saldi.
Qiya toliqlawish
Bapis, shig`is, opin sepliklepinde tupg`an kimge? Nege? kimnen? Neden? Kimde? Nede? Sorawlarina juwap beretug`in ha`m tirkewishler menen dizbeklesip kelip predmet ma`nisin bildiretug`in toliqlawishlar qiya toliqlawish delinedi. Qiya toliqlawish awispasiz feyil menen baylanisip keledi.
Qiya toliqlawish bildiretug`in ma`niler onin` grammatikaliq formasina, leksikaliq o`zgesheliklerine baylanisli boladi.

1. 
   Baris sepligindegi qiya toliqlawishlardin` ma`nileri.
   

1. 
   birer na`rse ya ha`reket qaratilg`an adamdi yaki predmetti an`latadi. Mis: Men xatti Da`niyarg`a uzattim. Egiske traktorlar ajiratildi.
   
2. 
   Birer na`rse eki predmet arnalg`an adamdi bildiredi. Mis: Buni sag`an alg`an edim. Ko`ylekti Jumagu`lge aldim.
   
3. 
   Is-ha`rekettin` orinlaniwina tiykar bolg`an predmetti an`latadi. Mis: Ha`wizdi suwg`a toltirdi. Elimiz tog`ayg`a bay.
   
4. 
   Ka`sip-o`ner qa`nigelikti bildiredi. Gu`lzar mug`allimlikke oqip atir.
   
5. 
   Logik sub`ektti bildiredi. Alasig`a altaw az, beresige besew ko`p. Joqqa ju`wpik jetpeydi.
   
6. 
   Uqsatiw ma`nisin bildiredi. Mis: sizdi birewge usataman.
   

2. 
   Shig`is sepligindegi qiya toliqlawishtin` ma`nileri.
   

1. 
   Zattin` neden islengenligin, materialin bildiredi. Mis: Oramal ju`nnen toqilg`an. Jay gerbishten saling`an.
   
2. 
   Wqiya yaki ha`diysenin` kimnen ya neden shiqqanlig`in bildiredi. Mis: Bul ga`p Ka`rimnen shiqqan. Baladan xat kelipti.
   
3. 
   Salistirilg`an predmetti bildiredi. Ol mennen eki jas u`lken. Attan biyik, iytten alasa.
   
4. 
   Is-ha`rekettin` adamg`a yamasa basqa predmetke qapatilg`anin bildipedi. Qasim o`zinin` doslarina ko`p gu`rrin`ler aytip bergen.
   
5. 
   Ha`reket arnalg`an predmetti bildiredi. Bu`gingi ilmiy ken`eske alimlar ko`birek jiynalip atir.
   
6. 
   Is-ha`reket islengen zatliq orindi bildiredi: Ol xatti qaltasina saldi. Sa`nem qolindag`i eki sho`rekti dastu`rxang`a qoydi.
   

3. 
   Orin sepligindegi qiya toliqlawishtin` ma`nileri.
   

1. 
   Is-ha`rekettin` iske asiw ob`ektin bildiredi: Burin ko`birek krovatta jatatug`in edi, endi taza hawada dem alg`andi jaqsi ko`redi.
   
2. 
   Is-ha`reket iyesinin`, predmettin` turg`an orni ma`nisindegi ob`ektti bildiredi. Eki qolinida jiltip, juqa qolg`ap bar. Murtlash kisi ele bayag`i skameykada otirg`an eken.
   

4. 
   Qiya toliqlawishlar tirkewishler menen bildirgende to`mendegi ma`nilerdi bildiredi.
   

1. 
   menen tirkewish menen kelgende birgeliklik, ortaqliq ma`nilerdi bildiredi. Mis: Gu`ljan atasi menen bul awilg`a eki prt kelgen edi.
   
2. 
   Is-ha`reketti islewshi predmetti bildiredi. Mis: Tashkentke poezd benen ketemiz.
   
3. 
   Is-ha`eket qaratilg`an materialliq, zatliq ma`nilerdi bildiredi. Shapwalap aziq-awqatlar menen ta`miyinlendi.
   
4. 
   arqali tirkewishi menen kelgen qiya toliqlawishlar is-ha`rekettin` iske asiw quralin bildiredi. Mis: Men onin` menen telefon apqali so`ylestim.
   
5. 
   ushin tirkewishi is-ha`rekettin` birewge arnalg`anin bildiredi. Mis: Kitaplar studentler ushin alip kelindi.
   
6. 
   tuwrali, haqqinda tirkewishleri is-ha`rekettin` kim, ne haqqinda ekenligin bildiredi. Mis: Men sen haqqinda Abattan esittim.
   

Qadag`alaw ushin sorawlar:

1. 
   Ga`ptin` ekinshi da`rejeli ag`zalarinin` bas ag`zalardan o`zgesheligi need?
   
2. 
   Toliqlawish qaysi so`z shaqaplarinan an`latiladi?
   
3. 
   Tuwra toliqlawish penen qiya toliqlawishtin` o`zgesheligin tu`sindirin` .
   

A`debiyatlar:

1. 
   Ha`irgi qaraqalpaq a`debiy tilinin` grammatikasi. No`kis, 1992.
   
2. 
   Ha`zirgi qaraqalpaq tili. Sintaksis. No`kis, 1996.
   
3. 
   Maxmudov N., Nurmanov A. Uzbek tilining nazariy grammatikasi. Toshkent, 1995.
   
4. 
   Glomov A., Asqarov M. Hozirgi 3zbek adabiy tili. Sintaksis. Toshkent, 1987
   
5. 
   Baskakov N.A. Prostoe predlojeniya v karakalpakskom yazike. Karakalpakskiy yazik. Tom III. Nukus, 1993.
   
6. 
   Allaniyazova Sh. Grammatikaliq tallaw. Metodikaliq qollanba. No`kis, 2000.