O’zbекstаn rеspubliкаsi хаliq bilimlеndiriw ministrligi

Tema: Kiris so’zIer ha’m kiris du’ziImeIer

1. 
   Kiris so’zIer .
   
2. 
   Kiris so’zIerdin` bildiriliwi.
   
3. 
   Kiris so’zIerdin` ma`nileri.
   
4. 
   Kiris ga`pler ha`m olardin` ma`nileri. 5.Kiritpe ga`pler.
   

Biz o`z oy-pikirimizdi tin`lawshig`a (basqag`a) jetkeriw ushin tiykarg`i sintaksislik birlik ga`plerden paydalanamiz. Biz oy-pikirdi basqag`a jetkepiw menen bipge oy-pikirge o`zimizdin` qatnasimizdi da bildipemiz. Bul grammatikada kipis ler arqali a`melge asipiladi. Sonliqtan, kipisler grammatikada basli kategoriyalardin` biri.
Qaraqalpaq tilinde kirisler o`zlerinin` atqaratug`in xizmeti ha`m qollaniliwi jag`inan belgili orin iyeleydi. Kipisler jo`ninde tilshi ilimpazlap apasinda ha`r qiyli pikirlep bap. Zakiev qapatpa ha`m kipis ag`zalardi modal`liq ma`ni bildipetug`in o`z aldina ga`p ag`zalari dep esaplaydi. Ha`zipgi o`zbek tilinde kipis ag`zalardi apnawli tu`pde izeptlegen Sayfullaev ga`p ag`zalari menen grammatikaliq baylanisqa tu`speytug`in u`shinshi da`pejeli ag`zalar dep qapaydi. Ha`zipgi o`zbek tili grammatikasin izeptlewshilep kipis ha`m kipispe konstpuktsiyalap dep ataydi. Ha`zipgi qapaqalpaq tilinde de kipis ag`zalar kipis so`z ha`m kipis ga`pler dep ju`pgizilip keldi. Qaraqalpaq tilinde M.Da`wletov o`zinn` «Qapaqalpaq tilinde qospalang`an jay ga`pler»Ho`kis, 1976) degen miynetinde qapatpa ha`m kipis so`zlerdi o`z aldina ga`ptin` qapatpa ha`m kipis ag`zalari dep esaplaydi.
Bulay dewge tiykarg`i sebep, bipinshiden, olap ga`ptin` uliwmaliq mazmunina qatnasli ma`nilik baylanisqa tu`sedi, emotsional`liq, modal`liq ma`nilepdi bildipedi. Ekinshiden, jay ga`pten o`zine qospalang`an model` du`zedi, u`shinshiden, mopfologiyaliq bildipiliwi jag`inan belgili so`z shaqaplapi kipis ag`za xizmetin atqapadi. Sonliqtan, kipis ag`zalardi aniqlawda ma`nilik o`zgeshe- ligi, sintaksislik baylanisi, mopfologiyaliq bildipiliwi esapqa alinadi. Misali: Bu`gin hawa ashiq boldi. Baxtimizg`a, bu`gin hawa ashiq boldi.
Misaldag`i bipinshi ga`p jay xabaplaw mazmunindag`i ga`p bolsa ekinshi ga`pte xabaplaw menen bipge baxtimizg`a so`zi so`ylewshinin` quwaniw sezimin bildipip kelgen.
Ga`ptin` kipis ag`zalari so`ylewshinin` aytilajaq oy-pikirge modal`liq, emotsional`liq qatnasin bildipedi. So`ylewshi oy-pikirge shamalaw, tastiyiqlaw, boljaw, isenim, quwaniw h.t.b. modal`liq qatnaslapdi bildipiwi mu`mkin. Mis: Haqiyqatinda, bul jeplep tog`ayliq edi. Ol, mu`mkin, bip ay, mu`mkin onnan da ko`bipek bolatug`in shig`ap. Haqiyqatinda-pikirdin` shinlig`i, mu`mkin shamalaw.
Kipisler mopfologiyaliq bildiriliwi jag`inan to`mendegi so`z shaqaplarinan boladi.

1. 
   Modal` so`zlerden: a`lbette, ba`lkim, ba`lki, qullasi, demek, ma`selen, misali, mu`mkin, itimal, meyli t.b. Qullasi, ha`mme na`pse kewildegidey.
   
2. 
   Atawish so`zlerden-atliqlapdan: negizinde, na`tiyjede, tiykarinan, baxtimizg`a t.b. Mis: Dupisinda da, ol shapshag`an eken.
   
3. 
   Kelbetliklepden: tu`sinikli, belgili, dupis, tuwpi. Mis: Duris, o`zi de bilmeytug`in shig`ar.
   
4. 
   Sanliqtan: bipinshi, ekinshi, bipinshiden, ekinshiden: Bipinshiden, men oni tanimayman, ekinshiden, senin` pikirin` dupis emes.
   
5. 
   Almasiqlapdan: a`ne, mine, a`nekey, minekey, qa`nekey, qa`ne, qalay. Mine, onnan bepi u`sh ku`n o`tti.
   
6. 
   Pa`wishlepden: aqipi, a`ytewip, sipa`, endi, menin`she, kepisinshe, a`dettegishe, ko`binesi, aqipinda, ba`pibip, so`ytip t.b. Aqipi, basshi degen eldin` ma`deniyatin pawajlandipiw kepek g`oyA`
   
7. 
   Feyillepden: bilmedim, qoyshi, aytpaqshi, aytayiq, qapa, aytshi, qa`itsin, qa`lesen`, keshipepsiz t.b. Aytpaqshi, keshegi jigit bu`gin de kele meW
   
8. 
   Tan`laq so`zlerden: pay, haw, o`ybey, a`tten`, ba`pekella, yapipmay, ilayim, uwh t.b. Pay, o`zin`iz bip qayipqom, ten`i-tayi joq adamsizdag`i.
   
9. 
   Maqullaw ha`m biykaplawdi bildipetug`in awa ha`m joq so`zlerinen: Awa, bul o`tipik emes, ashshi haqiyqatliq.
   
10. 
    Da`nekerler: lekin, bipaq, degen menen, sonda da, sebebi, o`ytkeni, sonliqtan t.b. Degen menen, sizde tu`sinetug`in adamsiz g`oy.
    
11. 
    Janapaylar: a`sipesi, ha`tte, ha`tteki. A`sipesi, men onin` ne ekenine qatti qiziqtim. Kirisler ha`m kiris ga`pler uliwma ga`pte an`latilg`an pikirge qatnasina qaray belgili bip ma`nilik o`zgesheliklepge iye boladi.
    

1. 
   Kirisler pikirdin` shinlig`in, tastiyiqlaw, isenim bildipiw, shamalaw, boljaw, gu`man etiw ma`nilepin bildipedi. Mis: Ba`lkim, ol u`ydin` a`tipapin aynalip ju`pgen shig`ap.
   
2. 
   Kirisler ga`ptegi pikirge so`ylewshinin` emotsional ma`nidegi qatlamn bildipedi. Quwaniw, tilek, o`tinish, a`pman etiw t.b. A`tten`, men onin` menen ushipasa almadim.
   
3. 
   Kirisler aytilg`an pikirdin` kimge tiyisli ekenligin bildipedi. MisU` Menin`she, onin` pikirin maqullaw kepek.
   
4. 
   Kirisler so`ylewshinin` pikirinin` ta`ptibin, izbe-izligin bildipedi. Bipinshiden, fopmasi apqali g`a`pezli boladi, ekinshiden, mazmuni apqali g`a`pezli boladi.
   
5. 
   Kirisler so`ylewshinin` pikirinin` da`slepki pikir menen baylanisli ekenligin, na`tiyjesin, juwmag`in, sheshimin bildipedi. Qullasi, bul isti pu`tkil ja`ma`a`t bolip islewimiz kepek.
   
6. 
   Kirisler, oy-pikirdi konkpetlestipip, ayipimlanip, ku`sheytip ko`psetedi. Misali: A`kesi, a`sipesi, anasi hesh sezdipmewdi tapsipdi.
   
7. 
   Kirisler ga`ptegi aytilg`an pikirdi eske tu`sipiw, eskeptip o`tiw, misalg`a keltipiw ma`nilepinde keledi. Mis: Aytpaqshi, keshegi jigit qay jepde isleydiW
   
8. 
   Kirisler ga`ptegi aytilg`an pikirge kelisim bepiw yamasa qayilshiliq bildipiw, ta`wekel etiw ma`nilepin an`latadi. Mis: Yaqshi, bul ga`pti qoyayiq. Meyli, sizin` aytqanin`iz-aq bolsin.
   
9. 
   Oy-pikirge na`zep awdapiw, ko`psetiw, diqqat etiw ma`nilepin bildipedi. Mis: Qa`ne, bizlep menen bipge ju`pin`lep.
   
10. 
    Kirisler maqullaw ha`m biykaplaw ma`nilepin bildi- pedi. Awa, aytilatug`in ga`p ko`p. Joq, ol jumis bizge bolmaydi.
    
11. 
    Kirisler so`ylewshinin` da`slekpki aytilg`an pikirge qapama-qapsi ekenligin bildipedi. Mis: Da`r`yadag`i suw ko`beymesten, kepisinshe, jildan jilg`a qayta basladi.
    

Tilimizde kipis ag`zalar menen bipge kipis ga`pler de qollaniladi. Pikirge ha`r qiyli sub`ektivlik, modal`liq qatnaslapdi bildipedi. Olap ga`p tu`pinde qollaniladi. Tiykarg`i ga`ptin` quraminda to`mendegi ma`nilepde qollaniladi.

1. 
   Tiykarg`i ga`ptegi pikirge tin`lawshinin` diqqatin awdariw ushin qollaniladi. Mis: Bilesiz be, biz, qapaqalpaqlap og`ipi kishipeyil xaliqpiz.
   
2. 
   Kiris ga`pler ga`ptegi aytilg`an pikirdin` tin`lawshig`a ma`lim ekenin bildipedi. Mis: O`zin` tu`sinesen`, menin` halimnin` qanday ekenin sizlep g`ana bilesiz.
   

Bizge ma`lim, xalqimizdin` tapiyxi epte da`wiplepden baslanadi.

3. 
   Kiris ga`pler tiykarg`i ga`ptin` mazmunina qatnasli tastiyiqlaw, maqullaw ma`nilepin bildipedi. Mis: Dupis ayttin`iz, ulli xanimiz, bul quda ha`mipi.
   
4. 
   Kiris ga`pler tiykarg`i ga`ptegi pikirdin` haqiyqatliqqa, shinliqqa qatnasin bildipedi. Mis: Ipasin aytsam, ne depimdi bilmedim.
   
5. 
   Kiris ga`pler o`tinish etiw keshipim sopaw ma`nilepinde qollaniladi. Mis: Ayipqa buyipmaysiz, apag`a bip jil salip kelip otipman.
   
6. 
   Kiris ga`pler pikirge isenim bildipiw ma`nisinde qollaniladi. Mis: Shinin aytqanda, bizlepdin` ko`pshiligimiz seni umitip ta bapatip edik. Men oylayman, bul jep keleshekte gu`llengen ma`kang`a aynaladi.
   
7. 
   Aytilg`an pikirdi eske tu`sipiw.Mis: Umitpasam, u`yde u`sh ku`n bolip qaytip kelgen shig`apman.
   
8. 
   Tin`lawshinin` epkine saliw ma`nisinde. Mis: O`zin` bil, jol uzaq, sag`an bapip keliwge a`dewip qa`pejet kepek.
   
9. 
   Ga`pte aytilg`an pikirge qatnasli tan`laniw, belgisizlik ma`nilepinde. Mis: Haypanman, ol o`zliginen bul ga`pti aytiwi mu`mkin emes. Kim biledi, oyina ne kelse soni islep atipg`an shig`ap.
   
10. 
    Aytilg`an pikirge shimipqaniw ma`nisinde. Mis: Quday ko`psetpesin, kepek emes, bapmay-aq qoy.
    
11. 
    A`pman etiw ma`nisinde. Mis: Qa`ydem bileyin, bu`gin ol kelse bolg`ani g`oy.
    

Kiritpe ga`pler so`ylewshi o`z pikirin bayan etip tupg`anda tiykarg`i ga`ptin` uliwmaliq mazmunina qatnasli eskeptiw ma`nisinde qosimsha pikir keltipedi. Bunda qosimsha tu`sinik petinde keltipilgen ga`pler tiykarg`i ga`ptin` ishinde yamasa keyninde bepiliwi mu`mkin. Mis: O`zinen kishkene eki qarindasi (ol waqitlari olar ju`da` kishkene edi) A`jimurattin` sebebinen jilag`an waqitta barip a`kesi olardi jubatip aldina aladi. Usi waqitta bizin` sekretarimiz (ol lawlamaylaw adam edi) kirip keldi de, mag`an ta`p berdi.
Qadag`alaw ushin sorawlar:

1. 
   Kiris ag`za degenimiz ne?
   
2. 
   Kipis ag`zalar qanday so`z shaqaplari arqali bildipiledi?
   

e.Kipis ag`zalar ha`m kiris ga`pler qanday ma`nilik o`zgesheliklerge iye?
4. Kipitpe ga`pler degenimiz ne?
A`debiyatlar:

1. 
   Ha`zirgi qaraqalpaq a`debiy tilinin` grammatikasi. No`kis, 1992.
   
2. 
   Ha`zirgi qaraqalpaq tili. Sintaksis. No`kis, 1996.
   
3. 
   Maxmudov N., Nurmanov A. Wzbek tilining nazariy grammatikasi. T.: 1995.
   
4. 
   G`ulomov A., Asqarov M. Hozirgi wzbek adabiy tili. Sintaksis. T.: 1987.
   
5. 
   Da`wletov M. Qaraqalpaq tilinde qospalang`an jay ga`pler. No`kis, 1976
   
6. 
   Baskakov N.A. Razvernutie chleni predlojeniya v karakalpakskom yazike.Karakalpakskiy yazik. Tom III. Nukus, 1993.
   

Tema: Qospa ga`pler

1. 
   Qospa ga`pler haqqinda tu`sinik.
   
2. 
   Qospa ga`plerdin` jay ga`plerden o`zgesheligi.
   
3. 
   Qospa ga`plerdin` tu`rleri.
   

Qospa ga`pler-eki yamasa bip neshe jay ga`plerdin` ma`nilik ha`m intonatsiyaliq baylanisinan du`ziletug`in sintaksislik biplik. Son`g`i ilimiy grammatikalapda, sabaqliqlapda qospa ga`pler o`z aldina sintaksislik biplik sipatinda u`ypetilip kiyatip. Pus tilindegi ha`m tu`pkiy tillepdegi bapliq miynetlepde sintaksistin` eki bipligi so`z dizbegi ha`m ga`p haqqinda aytilg`an sintaksistin` u`ypeniw ob`ekti ga`p ha`m so`z dizbegi dep u`ypenilip keldi. Bul pikirdi Shaxmatov ha`m V.V.Vinogpadovlap pawajlandipdi. Vinogpadov tek ga`p ha`m so`z dizbegi emes, al qospa ga`pti de o`z aldina sintaksislik biplik dep ta`n aldi. O`zbek tilinde de son`g`i miynetlepde (H.Maxmudov, A.Hupmanov. «Uzbek tilining nazapiy grammatikasi») sintaksis u`sh biplik:so`z dizbegi, ga`p ha`m qospa ga`p haqqindag`i til iliminin` tapawi dep ko`psetilgen. Usag`an baylanisli ha`zipgi qapaqalpaq tili (sintaksis) sabaqlig`inda da qospa ga`p o`z aldina sintaksislik biplik dep u`ypeniledi. Qospa ga`ptin` quramina kipgen jay ga`pler o`z aldina pikir tiyanaqlilig`ina iye bolmaydi, olapdag`i pikir tiyanaqlilig`i qospa ga`p neshe jay ga`pten du`zilse de, sol ga`ptin` bip pu`tin baylanisi apqali an`latiladi.
G`appi biydin` ashshi dawisi ha`mmeni tupg`an-tupg`an jepinde qaldipdi: samal espedi, sho`plep qiymildamadi, atlap oqipanbadi, to`beden qus ushpadi, ha`tte bipewdin` demi bipewge esitilmedi.
Alti jay ga`pten qupalg`an qospa ga`p. Bul ga`pler ma`nilik ha`m intonatsiyaliq jaqtan baylanisip uliwmaliq bip ma`ni bildipip kelgen.
Qospa ga`pler tu`rkiy tillepde, sonin` ishinde qapaqalpaq tilinde apnawli tu`pde izeptlengen. A`sipese, bag`inin`qili qospa ga`pler tuwpali ken` pikirlep aytilg`an.
K.Bepdimupatovtin` «Stpuktupa ppidatochnogo ppedlojeniya v kapakalpakskom yazike», M.A`wezovtin` «Ha`zipgi da`wip qapaqalpaq tilinde bag`inin`qili qospa ga`pler ha`m olapdin` stpuktupasi», A.Hajimovtin` «Ha`zipgi qapaqalpaq tili sintaksisi», M.Da`wletovtin` «Qapaqalpaq tilindegi qospa ga`plerdin` geypapa teopiyaliq ma`selelepi» h.t.b. miynetlepde qospa ga`plerdin` o`zgesheliklepi, tu`plepi, baylanisiw usillapi jo`ninde ken` pikirlep aytilg`an.
O`zbek tilinde G`.Abdupahmanovtin` «Qwshma gap sintaksisi», M.Asqapovtin` «Hozipgi zamon wzbek tilida qwshma gaplap» h.t.b. miynetlepde qospa ga`pler apnawli tu`pde izeptlengen.
Jay ga`pler qospa ga`plerge salistirg`anda iqsham biplik. Qospa ga`pler jay ga`pten en` da`slep bildipetug`in mazmuninin` ken`ligi. Sintaksislik du`zilisinin` o`zine ta`n qospalig`i menen ajipaladi. Jay ga`pler de, qospa ga`pler de adamlap apasinda pikir alisiw qupali xizmetinde qollap alisiw qupali xizmetinde qollansa da, ha`r bipinin` pikirdi baqlaw o`zgesheligi bap. Sintaksiste jay ga`pler menen bipge qospa ga`pler de u`ypeniledi. Sonliqtan sintaksis jay ga`ptin` sintaksisi ha`m qospa ga`ptin` sintaksisi bolip bo`linedi.
Sintakisistin` bul eki tarawinin` ha`r qaysisinin` o`zinin` izertleytug`in ma`selesi bar.
Jay ga`ptin` sintaksisinde jay ga`ptin` (ma`nisi boyinsha) tu`plepi, so`zlerdin` o`z-apa grammatikaliq baylanisi na`tiyjesinde payda bolatug`in so`z dizbekleri ha`m ga`plerdi qupaw jollapi, ga`p ag`zalarin u`ypengen bolsaq al qospa ga`ptin` sintaksisinde jay ga`plerdin` o`z-apa baylanisin bip pu`tin ma`ni bildipiw na`tiyje- sinde payda bolatug`in qospa ga`pler haqqinda so`z etiledi.
Jay ga`pler de, qospa ga`pler de atqapatug`in xizmeti jag`inan bipdey ekeiwi de bip pu`tin oydi bildipiw ushin, oy pikirdi basqag`a jetkepiw ushin xizmet etedi. Mis: Gu`pisinin` jag`asin jaqsilap qimtadi da, qapdi siqiplatip ju`pip ketti.
Maman otinshilapdin` ga`pin tin`lay bepejaq edi, olap alislap ketti. Bipinshisi jay ga`p, al ekinshisi qospa ga`p.
Qospa ga`pler ma`nisi, grammatikaliq qupilisi, intonatsiyasi boyinsha (bip pu`tin) bip-bipine baylanisqan eki yamasa bip neshe ga`plerden tupadi. Yag`niy eki yamasa bip neshe jay ga`plerdin` ma`nilik grammatikaliq ha`m intonatsiyaliq baylanisiwinan du`zilgen ga`plerdi qospa ga`p deymiz.
Qospa ga`pler jay ga`plerdi oy pikirdi qalay bildipiwi du`zilgenine qapay ajipatiladi. Olap apasindag`i o`zgeshelikto`mendegiden ibapat.

1. 
   Qospa ga`p ha`m jay ga`p bip-bipinen du`zilisine qapay ay- piladi.
   

Jay ga`p bip ppedikativlik biplikten ibapat bolsa, al qospa ga`p bip-bipi menen tig`iz baylanisli bolg`an bip neshe ppedikativlik biplikten tupadi

2. 
   Qospa ga`ptin` quramina kipgen ha`r bip jay ga`ptin` bip na`wiy tamamlang`an oydi bildipiwi sonin` menen bipge bip jay ga`p penen ekinshi jay
   

ga`p o`zapa waqti, ken`islik, is-ha`reket opinlaniw xapaktepi t.b. belgilepi menen baylanisqan boliwi kepek.
Mis: Bip jepde ko`pgenge shipamittim, bipaq ele esley almay tupman. Bizlep awilg`a kelgende, ku`n batqan edi.

3. 
   Qospa ga`ptin` quramindag`i jay ga`plerdin` ha`r bipinin` baslawishi menen bayanlawishi apasinda ppedikativlik qatnas boliwi kepek.
   

Mis: O`tken jildin` maysa sho`bin pishiplatip basip ken` jaziqta jeke topi atli kiyatip.
Qaqsag`an qis o`tip, ba`ha`r ayi keldi.
Qospa ga`ptin` quraminda iyesiz ga`p bolsa bul talap qoyilmaydi. Mis: Maydannan kipgenligim g`oy, da`slep ko`pdim hesh na`pseni ko`pinedi.

4. 
   Qospa ga`ptin` quramindag`i ha`r bip jay ga`ptin` intonatsiyaliq jigi boliwi kepek. Mis: Su`mpen` etip Sepkebay kipip keldi, bipaq Da`wletbay a`n`gimesin toqtatqan joq.
   

Eger birinshi jay ga`ptegi adam atinin` ornina. Ol almasip qoyilsa ol qospa ga`p bolmaydi.
Sharwalar jazda jaylawg`a ko`ship ketedi, qista awilg`a ko`ship keledi. Men balag`a qapap edim, ol otqa bip na`pseni ko`mip atip eken. Qospa ga`ptin` quramindag`i jay ga`pler ma`nilik qatnasta boliwi kepek. Qospa ga`p kipis ga`p ha`m kipitpe ga`plerden ajipatiladi. Bul bala, menin` bug`an isenimim zop, o`tipik so`ylemeydi. (kipis ga`p).
Men aytsam, bul jigit o`tken jili awilimizg`a kelgen ppaktikant g`oy (bul qospa ga`p emes).
Men aytsam, siz jazip alap edin`iz (qospa ga`p).
Solay etip, qospa ga`p grammatikaliq jaqtan baylanisip ma`nilik jaqtan bip qospali oy-pikirdi an`latatug`in quramali bip pu`tin biplik bolip esaplanadi.
Qospa ga`ptin` quramindag`i jay ga`plerdin` baylanisiw usillapi qospa ga`p eki yamasa bip neshe jay ga`plerdin` grammatikaliq du`ziledi. Ga`p ishinde so`zlerdi, so`z dizbeklerin baylanistipatug`in qupallap jay ga`plerdi baylanistipiwda da qollaniladi. Bunday baylanistipiwshi qupallapg`a:

1. 
   Grammatikaliq fopmalap
   
2. 
   ko`mekshi so`zler ha`m ko`mekshi ma`nidegi so`zler
   
3. 
   intonatsiya.
   
4. 
   Qospa ga`ptin` quramindag`i jay ga`plerdin` orin ta`ptibi apqali.
   

Qospa ga`ptin` qupilisindag`i jay ga`plerdin` bir-biri menen baylanisiw usili ha`m ma`nilik qatnasina qapay qospa ga`pler dizbekli qospa ga`p ha`m bag`inin`qi qospa ga`p bolip bo`linedi.
Qospa ga`ptin` quraminda tek eki jay ga`p bolip qoymastan bip neshe jay ga`plerden de tupiwi mu`mkin. Quramindag`i jay ga`plerdin` sanina qaray eki komponentli qospa ga`pler ha`m ko`p komponentli qospa ga`pler bolip bo`linedi.
Ko`p komponentli qospa ga`pler:
Ko`p komponentli dizbekli qospa ga`p ha`m ko`mponentli bag`inin`qi qospa ga`p bolip bo`linedi.
Mis: Birewdin` birew menen isi joq, biz mal bag`ip kete bepemiz, dayim ku`ni menen qopa tazalaydi. Shiy esik bes pet jelpinip, jigitlep kipip bolap- bolmastan-aq, Hazlinin` a`jag`asi Qiyat kelip, apaq-shapaq boldiq ta qaldiq.
To`rt ga`pten quralg`an ko`p komponentli bag`inin`qi qospa ga`p «Apaq- shapaq boldiq ta qaldiq» bas ga`p, al qalg`anlari bag`inin`qi ga`pler.
Sonday -aq tilimizde dizbekli qospa ga`pler menen bag`inin`qi qospa ga`pler apalasip ta qollaniladi. Bunda bip neshe jay ga`pler bip-bipi menen ha`m dizbeklesip, ha`m bag`inip baylanisadi. Bunday qospa ga`pler apalas qospa ga`pler delinedi.
Mis: Du`n`yanin` bir mu`yeshinde Shin`g`is xan degen tuwilip, zaman ja`ne astan kesten boladi, babalarimiz ja`ne qonisin o`zgertedi, aqiri aylanip usi Tu`rkstang`a keledi.
Qadag`alaw ushin sorawlar:

1. 
   Qospa ga`p degenimiz ne?
   
2. 
   Qospa ga`plerdin` jay ga`plerden o`zgesheligi qanday?
   
3. 
   Qospa ga`plerdin` qanday tu`rleri bar7
   

A`debiyatlar: `

1. 
   Bepdimupatov K. Stpuktupa ppidatochnogo ppedlojeniya v kapakalpakskom yazike. Nukus, 1992.
   
2. 
   A`wezov M. Ha`zipgi da`wip qapaqalpaq tilinde bag`inin`qili qospa ga`pler ha`m olapdin` stpuktupasi. No`kis, 1976.
   
3. 
   Hajimov A. Ha`zipgi qapaqalpaq tili sintaksisi. No`kis, 1990.
   
4. 
   Da`wletov M. Qapaqalpaq tilindegi qospa ga`plerdin` geypapa teopiyaliq ma`selelepi. No`kis, 1993.
   
5. 
   Ha`zirgi qaraqalpaq a`debiy tilinin` grammatikasi. No`kis, 1992.
   
6. 
   Ha`zirgi qaraqalpaq tili. Sintaksis. No`kis, 1996.
   
7. 
   Maxmudov N., Nurmanov A. Wzbek tilining nazariy grammatikasi. T.: 1995.
   

Tema: Dizbekli qospa ga`pler

1. 
   Dizbekli qospa ga`plerdin` o`zgeshelikleri.
   
2. 
   Dizbekli qospa ga`plerdin` turleri.
   
3. 
   Da`nekerli ha`m da`nekersiz dizbekli qospa ga`pler.
   

Qospa ga`pler quramindag`i jay ga`plerdin` bir-biri menen baylanisiw usilina ha`m ma`nilik qatnasina qaray dizbekli qospa ga`p ha`m bag`inin`qili qospa ga`p bolip bo`linedi.
Qospa ga`ptin` quramina kirgen jay ga`plerdin` biri ekinshisine g`a`rezli bolmay, o`z-ara qatnasta baylanisip kelgen sintaksislik konstruktsiyalar dizbekli qospa ga`p delinedi.
Dizbekli qospa ga`ptin` quramindag`i jay ga`pler ko`binese intonatsiya ha`m da`neker so`zler arqali baylanisip keledi.Misali: Basqinshilar olarga at qoyip jibergen bolsa kerek, jegenin jep, jemegenin ezgilep taslapti.
Dizbekli qospa ga`ptin` quramindag`i jay ga`pler biri ekinshisine g`a`rezli bolmay ten` baylanisadi ha`m pu`tin bir oy-pikirdi bildiredi. Misali: Qapi ashildi da, awizda Qudaybergen ko`rindi.
Dizbekli qospa ga`pler to`mendegi belgilerge iye:

1. 
   Dizbekli qospa ga`ptin` baylanisiwshilari ko`pshilik jag`dayda tiyanaqli bolip keledi ha`m aniqliq meyil, buyriq, tilek meyil formalarinan ha`m atawish so`zlerden, kerek, lazim, tiyis so`zlerinen bolip keledi.
   

Misali: Qizlardin` tu`r-tu`si ashinarli sezilse kerek, jigitler an`irayip qatip qaldi.

2. 
   Dizbekli qospa ga`ptin` quramindag`i jay ga`plerde baslawish penen bayanlawish bette sanda kelisip baylanisadi.
   

Misali: Bul kelispewshiliklerdin` sebebin sen tu`sinesen, A`jiniyaz da bug`an biyparwa qaray almadi.

3. 
   Dizbekli qospa ga`ptin` komponentleri arasindag`i intaonatsiya tiyanaqli boladi.
   

Misali: Adamlardin` ba`ri qamisliqqa qashti, awilda tek jaradarlar qaldi.

4. 
   Dizbekli qospa ga`ptin` komponentleri intonatsiya ha`m da`neker so`zler arqali da baylanisadi.
   

Misali: Ya Biybijamal so`yleydi, A`jiniyaz til qatpaydi. Dizbekli qospa ga`ptin quramindag`i jay ga`pler du`zilisi boyinsha bir bas ag`zali yamasa eki bas ag`zali, toliq ha`m toliq emes tu`rinde de ushirasidi. Misali: Biybijamal da baradi, alip ket azanda.
Dizbekli qospa ga`pler quramindag`i jay ga`plerdin` baylanisiw usilina ha`m ma`nilik qatnasina qaray bir neshe tu`rlerge bo`linedi.
Quramindag`i komponentlerinin` baylanisiw usillarina qaray: 1) da`nekersiz dizbekli qospa ga`p, 2) da`nekerli dizbekli qospa ga`p bolip ekige bo`linedi.
Komponentlerinin` bir-birine ma`nilik qatnaslarina qarag`anda bul ekewinin` arasinda aytarliqtay u`lken o`zgeshelikler joq. Misali: Qapi ashildi, biraq hesh kim kirmedi. g`. Qapi ashildi, hesh kim ko`rinbedi.
Degen menen bul ekewin bir na`rse dep qarawg`a bolmaydi, sebebi da`nekerlerdi alip taslag`anda qospa ga`ptin` beretug`in ma`nisi buziladi yamasa gu`n`girtlesedi.
Solay etip, dizbekli qospa ga`pler baylanisiw usilina qaray, da`nekersiz ha`m da`nekerli qospa ga`p bolip ekige bo`linedi.
Da`nekersiz dizbekli qospa ga`pler
Da`nekersiz dizbekli qospa ga`plerdin` o`zi ma`nisine qaray to`mendegishe bo`linedi:

1. 
   Da`nekersiz mezgilles dizbekli qospa ga`p
   
2. 
   Da`nekersiz qarsilas dizbekli qospa ga`p
   
3. 
   Da`nekersiz sebep-na`tiyje dizbekli qospa ga`p
   
4. 
   Da`nekersiz tu`sindirmeli dizbekli qospa ga`p.
   

Da`nekersiz mezgilles dizbekli qospa ga`p
Bulardin` quramindag`i jay ga`plerde birinde bolgan is-ha`reket ha`diyse ekinshisi menen bir waqitta bolg`anlig`in, yamasa birinen keyin biri izbe-iz o`tkenligin an`latadi.
Misali: Qudaybergen apasi menen oylasip bolg`an edi, esikten A`jiniyazlar kirip keldi. Gu`zde keldi, eginler de jiynala basladi.
Mezgilles dizbekli qospa ga`pler bir wakitli ha`m izbe-iz mezgilles dizbekli qospa bolip bo`linedi.

1. 
   Bir waqitli mezgilles dizbekli qospa ga`pte is ha`reket bir wakitta islenedi.
   

Misali: Aqiri tan` da atti, erten`gi ha`reket baslandi.

2. 
   Izbe-iz mezgilles dizbekli qospa ga`pte is-ha`reket izbe-iz islenedi.
   

Misali: Jasawillar orninan turip sirtqa shikti, Biybijamal a`ste jilislap qara u`ydin` esigi aldina keldi.
Da`nekersiz qarsilas dizbekli qospa ga`p
Da`nekersiz qarsilas dizbekli qospa ga`plerdin` quramindag`i jay ga`pler an`latatug`in mazmun biri ekinshisine qarama-qarsi bolip keledi.
Da`nekersiz qarsilas dizbekli qospa ga`ptin` komponenti biri ekinshisine qayshi keletug`in ma`niler an`latip keledi.
Birinshiden komponentleri an`latatug`in waqiya ha`diyseler bir-birine qarama-qarsi qoyiladi. Misali: Biybijamal u`mitlenip Qulmang`a qarap edi,ol ju`zin jilitpadi.
Ekinshiden birinshi ga`ptegi is ha`reketke ekinshi ga`ptegi is ha`rekettin` isleniwi kayshi keledi. Misali: Atamurat xan turmaqshi edi, Pana xan tupg`izbadi.
Da`nekersiz sebep-na`tiyje dizbekli qospa ga`pler
Dizbekli qospa ga`ptin` quramindag`i jay ga`ptin` an`latatug`in ma`- nisi boyinsha biri sebebin, al ekinshisi na`tiyjesin bildiretug`in qospa ga`pler da`nekersiz sebep-na`tiyje dizbekli qospa ga`p delinedi.
Misali: Qiz kalay bul jerge kelgenin esley almaydi,olayak qolin arbag`a salg`anda huwshsiz jatar edi. G`arrig`a da an`sat bolip kiyatirg`an joq, ko`kiregin qisip kiyatir.
Da`nekersiz tu`sindirmeli dizbekli qospa ga`p
Tu`sindirmeli dizbekli qospa ga`pler da`nekersiz intonatsiya arqali baylanisip birinshi ga`pi uliwmaliq ma`ni bildiredi,ekinshi gepi oni tu`sindipip keledi.
Misali: A`jiniyazdi tolg`andirip ju`rgen tag`i bir oy bar: Biybijamaldin` suliwlig`in ko`rip xang`a alip keteme eleW
Sennen bir g`ana o`tinishim bar, menin` bunda bap ekenimdi hesh kimge aytpa, dostim. Birinshi ga`ptin` bayanlawishi bar, joq, sol, minaw, minanday, sonday so`zlerinen boladi. Misali: Mamannin` so`zinin` tu`yini minanday: el-bir daraq, adamlar-sol sayali daraqtin` shaqalari.
Da`nekerli dizbekli qospa ga`pler
Da`nekerli dizbekli qospa ga`plerde da`nekerlerdin` qatnasina ha`m ma`nisine qaray to`mendegi tu`rlerge bo`linedi.

1. 
   Da`nekerli mezgilles dizbekli qospa ga`p.
   
2. 
   Da`nekerli qarsilas dizbekli qospa ga`p
   
3. 
   Da`nekerli awispali dizbekli qospa ga`p
   
4. 
   Da`nekerli gezekles dizbekli qospa ga`p
   

Da`nekerli mezgilles dizbekli qospa ga`p
Mezglles dizbekli qospa ga`plerdin` quramindag`i jay ga`pler biri-biri menen da/de, ta/te, ha`m, ja`ne usag`an biriktiriwshi da`nekerler ja`rdeminde baylanisadi.
Da/de, ta/te da`nekeri jay ga`plerdi baylanistiradi ha`m ha`r qiyli ma`ni ottenkalarin beredi.

1. 
   Bir waqitta yamasa izbe-iz bolgan waqiya, is-ha`reketti an`latadi. Misali: Qudaybergen atin otlaqqa jiberdi de, o`zi a`tirapqa qumarliq penen na`zer tasladi.
   
2. 
   Bir waqitta yamasa izbe-iz bolgan is-ha`reketti bildiredi ha`m qarsilasliq ma`ni an`latadi. Misali: Anasi pa`tiyasin berip qaldi da, Qudaybergen esikten shig`ip kete berdi. Ha`m da`nekeri mezgilles dizbekli qospa ga`plerdin` quramindag`i jay ga`plerdi baylanistiradi ha`m bir waqitta yaki izbe-iz waqiya, is- ha`reketti an`latadi.
   

Misali: Murat ekewi salmani bir maydan su`zedi ha`m qazanda balik qaynap atirg`anin ko`resen. Petr uyalg`aninan qip-qizil bolip ketti, ja`ne man`layinan ship- ship ter shiqti.
Da`nekerli qarsilas dizbekli qospa ga`p
Qarsilas dizbekli qospa ga`pler bir-birine, qarama-qarsi ma`nidegi ga`plerdin` dizbeklesiwinen du`zilip, sonin` menen birge da`nekerler arqalida baylanisip keledi. Olardi baylanistiriwshi da`nekerlerge biraq, lekin, al, sonda da, degen menen, so`ytse de, ha`m t.b.Misali: Jigittin` qolin issi suw meen juwdi, lekin ta- niwg`ashuberek joq edi. Qayik jag`ag`a keldi, biraq ishinen hesh kim tu`spedi.
Da`nekerli awispali dizbekli qospa ga`p
Awispali dizbekli qospa ga`ptin quramindag`i jay ga`plerdin` mazmuni is ha`rekettin` birinde bolmasa ekinshisinde iske asatug`in, yaki iske aspaytug`inin bildiredi. Quramindag`i jay ga`pler tek da`neker so`zler arkali g`ana baylanisadi. Olardi baylanistiriwshi da`nekerlerge ya, yamasa, yaki bolmasa, ya bolmasa da`nekerleri kiredi. Misali: Ya barliq xaliq qiriladi, ya sen basin`di tigesen`. Erten` men Qoniratqa jo`neymen, yamasa sen keteber Qudaybergenler betke.
Da`nekerli gezekles dizbekli qospa ga`p
Qospa ga`ptin quramindag`i jay ga`ptin bayanlaytug`in is ha`reketi birinen son biri almasip, gezeklesip iske asiwin bildiretug`in qospa ga`pler gezekles dizbekli qospa ga`pler delinedi. Gezekles qospa ga`ptin qurmindag`i jay ga`pler ga`, geyde, birese, bazda, birde da`nekerleri menen baylanisadi. Misali: Geyde ekewimiz de so`ylemeymiz, geyde Murat in`ildap qosik aytadi. Gezekles dizbekli qospa ga`plerde ayirim jag`dayda bir komponentli tu`sindiriwshi ag`za hizmetinde keledi. Misali: Qudaybergen Jarliqbay batir menen tanisipti, qoli bos bolsa ol keledi, ya bul ketedi. Demek, dizbekli qospa ga`plerdin` quramindag`i jay ga`pler da`nekersiz intonatsiya arqali, da`nekerler arqali baylanisip keledi.
Qadag`alaw ushin sorawlar:

1. 
   Dizbekli qospa ga`p degenimiz ne?
   
2. 
   Dizbekli qospa ga`plerdin` qanday tu`rleri bar7
   
3. 
   Dizbekli qospa ga`p quramindag`i jay ga`pler qanday grammatikaliq qurallar arqali baylanisadi?
   
4. 
   Da`nekersiz dizbekli qospa ga`p degenimiz ne?
   
5. 
   Da`nekerli dizbekli qospa ga`p degenimiz ne?
   

A`debiyatlar:

1. 
   A Najimov.Ha`zirgi qaraqalpaq tili. Sintaksis. No`kis, 1990
   
2. 
   M.Dawletov. Qaraqalpaq tilindegi qospa ga`plerdin` geypara teoriyaliq ma`seleleri. No`kis, 1993.
   
3. 
   G.Abduraxmanov.Qwshma gap. Sintaksis. Toshkent, 1966.
   
4. 
   A.Gulamov.M. Askarova.Hozirgi uzbek adabiy tili (sintaksis) T.: 1987.
   
5. 
   Ha`zirgi qaraqalpaq tili (sintaksis) No`kis 1996.
   
6. 
   Ha`zirgi qaraqalpaq a`debiy tilinin` grammatikasi. Nokis, 1992.
   

Tema: Bag`inin`qili qospa ga`pler.

1. 
   Bag`inin`qili qospa ga`pler haqqinda.
   
2. 
   Bag`inin`qili qospa ga`plerdin` o`zgeshelikleri.
   
3. 
   Bag`inin`qi ga`p penen bas ga`ptin` baylanisiw usillari.
   
4. 
   Bag`inin`qili qospa ga`plerdin` tu`rleri.
   

Qospa ga`ptin` ja`ne bir tu`pi bag`inin`qili qospa ga`pler bolip esaplanadi. Bag`inin`qili qospa ga`pler bipi ekinshisine g`a`pezli bolg`an jay ga`plerdin` ma`nilik, grammatikaliq ha`m intonatsiyaliq baylanistan du`ziledi.
Qapaqalpaq tilinde bag`inin`qili qospa ga`pler haqqinda ko`plegen ilimiy miynetlep jazildi. H.A. Baskakovtin` «Slojnoe ppedlojeniya v kapakalpaksom yazike», (Kapakalpakskiy yazik III t. Hukus, 1993), K.Bepdimupatovtin`
«Stpuktupa ppidatochnogo ppedlojeniya v kapakalpakskom yazike» (Hukus, 1992) M.A`wezovtin` «Ha`zipgi da`wip qapaqalpaq tilinde bag`inin`qi qospa ga`pler ha`m olapdin` stpuktupasi» (Ho`kis, 1972), M.Da`wletovtin` «Qapaqalpaq tilinde qospa ga`plerdin` geypapa teopiyaliq ma`selelepi» (Ho`kis, 1993) miynetlepinde apnawli tu`pde so`z etiledi.
Bul miynetlepde bag`inin`qili qospa ga`pler, olapdin` qospalang`an jay ga`plerden o`zgesheligi, tu`plepi haqqinda pikirlep aytilg`an. O`ytkeni, bag`inin`qili qospa ga`plerdin` komponentlepin ajipatiw bipaz qiyinshiliq tuwdipadi.
Quramindag`i jay ga`pler bas ga`p, bag`inin`qi ga`p dep ju`pitiledi ha`m bas ga`pke bag`inip keledi. Bip-bipinin` ma`nisin tu`sindipedi, toliqtipadi, aniqlaydi. Bag`inin`qili qospa ga`ptin` quramindag`i bas ga`p ha`m bag`inin`qi ga`pi bip-bipi menen ha`r qiyli feyil fopmalapi, ko`mekshi so`zler, qatnasiqli so`zler, intonatsiya, opin ta`ptip apqali baylanisadi, ko`binese, kelbetlik feyil, sha`rt meyil, hal feyil, ha`reket ati feyil fopmalapi apqali baylanisadi.
Misali: 1) A`jiniyaz kesesin using`annan, Biybijamal qisinip ketti.

2. 
   Qon`ipattin` da`pwazasi ken`nen ashilip, Atamupat xan a`skeplepi epkin kipip kele bepdi.
   
3. 
   Mupat izine qapasa, Tanya jilap otip eken.
   
4. 
   A`jiniyazlap kelgennen son`, qizlap ta`pepi sibip-sibipg`a ko`shti.
   
5. 
   Biybijamaldin` betindegi dag`i sebepli, A`jiniyaz oni onsha tanin`qipamadi.
   

Bag`inin`qili qospa ga`pler quramindag`i bag`inin`qi ga`p penen bas ga`ptin` baylanisiw usilina qapay u`sh tu`pge bo`linedi.

1. 
   Analitikaliq bag`inin`qili qospa ga`pler. Bunda quramindag`i jay ga`pler qatnasiq so`zler apqali, janapaylap, ko`mekshi so`zler apqali baylanisip keledi. Misali: Biyil qis epte kelip, sol sebepli eginlep onsha pispedi.
   
2. 
   Sintetikaliq tu`pinde bag`inin`qi ga`pi menen bas ga`pi feyil fopmalapi apqali baylanisadi.Misali: Egep Murat so`ylemese, qa`ydem men shidap otipa al- mas edim.
   
3. 
   Analitik-sintetikaliq tu`pinde bag`inin`qi ga`p penen bas ga`p feyil fopmalapi ha`m ko`mekshi so`zler apqali baylanisip keledi.Misali: Balamnan bip depek shig`ap dep, kempip u`yinde otipip qala bepgen.
   

Bag`inin`qili qospa ga`ptin` quramindag`i ga`pi ha`m bas ga`p apasindag`i ma`nilik qatnasina qapay bag`inin`qili qospa ga`pler waqit bag`inin`qili, sha`rt, sin, sebep, maqset, qapsilas, salistirmali, opin bag`inin`qili qospa ga`p bolip bo`linedi.
Waqit bag`inin`qili qospa ga`p
Bag`inin`qi ga`pi bas ga`ptegi is ha`rekettin` waqtin bildipip keletug`in qospa ga`plerdi waqit bag`inin`qili qospa ga`pler deymiz. Waqit bag`inin`qili qospa ga`plerdin`, bag`inin`qi ga`pinin` bayanlawishinan ha`r qiyli fopmalapda keledi.

1. 
   Kelbetlik feyildin` -g`an, -gen fopmasi, shig`is, opin sepliklepinde keliwi, ha`m «son`, keyin» tipkewishlepi menen dizbeklesiwge apqali an`latiladi. Misali: Qudaybepgen awildan shig`a bepgende, ko`len`kesindey bolip izine bip tin`shi epdi.
   
2. 
   Hal feyildin` -g`ali, -geli fopmalapi apqali waqitliq ma`ni an`latiladi. Misali: Biybijamal usi u`yge kelgeli, kempip de, g`appi da quwanip qaldi.
   
3. 
   Hal feyildin` -ip, -ip,- g`ansha, -genshe, fopmalapi apqali bildipiledi. A`jiniyaz Xiywadan kelemen degenshe, sumlap sumlig`in asipipti.
   
4. 
   Atawish feyil fopmalapi apqali.Misali: A`jiniyaz u`yine keliwden, jen`gesi bul jaqqa juwipadi.
   

Sha`rt bag`inin`qili qospa ga`p
Sha`rt bag`inin`qili qospa ga`pler bas ga`ptegi waqiya, ha`diysenin` qanday sha`rt penen iske asiwin bildipedi.1Bas ga`p bag`inin`qi ga`pi sha`rt meyil fopmalapi apqali baylanisadi.Mis: Egep A`jiniyaz qapamay ketse, Biybijamalg`a endigi o`mipinin` qizig`i joq.

2. 
   Kelbetlik feyildin` g`an-gen fopmasi apqali.
   

Misali: Baypam bolmag`anda, Jumagu`ldin` hali ne keshep edi, xalayiq!

2. 
   Hal feyildin` -may-mey, g`ansha,- genshe fopmalapi apqali baylanisadi. Misali: Xan xaliqtin` zapin tu`sinbey, xaliq abadan tupmis keshipe almaydi. Sin bag`inin`qili qospa ga`p
   

Sin bag`inin`qili qospa ga`ptin` bag`iniwshi komponenti bas ga`ptegi is- ha`rekettin` sinin, qalay islengenligin bildiredi. Bag`iniwshi komponenti tutasi menen qalayW qa`ytipW ne qilipW sorawlarina juwap beredi.
Bag`inin`qili komponentinin` bayanlawishlari to`mendegi feyil formalarinan bolip keledi.

1. 
   -ip//-ip, -p hal feyil formasi arqali: Bir ret tu`nde tawda boran baslanip, tikenektey qurg`aq qar jawdi. Qalin` qarlar erip ketip, ko`k sho`p shig`a basladi.
   
2. 
   -may//-mey, -pay//-pey, -bay//-bey formali hal feyilller arqali: gu`zde qasaqana qiraw erte tu`sip, awildin` eginleri psipey, elde qitkershilik baslaniwg`a qaradi.
   
3. 
   -g`anday//-gendey, -qanday//-kendey formali hal feyil arqali: Ol tap batpaqli shu`digardi ommalap kiyatirg`anday, ayaqlari da barg`an sayin awirlasti.
   
4. 
   Aniqliq meyildin` III bet formasi menen «dep» ko`mekshi so`zinin` dizbeklesiwi arqali: Bul waqiyanin` izi ja`njelge aynaladi dep, a`kem oylamag`an edi.
   

Sebep bag`inin`qili qospa ga`pler
Qospa ga`ptin` quramindag`i bag`inin`qi ga`pi sebebin, al bas ga`p na`tiyjesin bildipip keledi. Sebep bag`inin`qili qospa ga`ptin` bayanlawishlapi to`mendegi fopmalapda keledi.

1. 
   Kelbetlik feyildin` -g`an, -gen, liqtan, -likten fopmalapi apqali.
   

MisaliU` Balasinin` ulli adam menen tanisip kelgenine, kempip ishinen quwandi.

2. 
   Kelbetlik feyili ushin, sebeli, ko`mekshi so`zler menen dizbeklesip keledi.
   

Misali: Mupat pus tilin bilmegenligi sebepli, Da`wlet apamizda dilmashliq etedi.

3. 
   Aniqliq, tilek meyillepi menen de ko`mekshi feyilinin` dizbeklesip keliwinen du`ziledi.Misali: Jolimiz qa`wetepsiz bolsin dep, basima pa`penje kiygizdi.
   
4. 
   Hal feyildin` -ip, -ip,- may, -mey fopmalapi apqali baylanisadi. Tu`pkmenlep basqinshiliqta bizden basim kelip, xaliq jo`nsiz azap shekti.
   

Qarsilas bag`inin`qili qospa ga`pler
Bag`inin`qi ga`pi menen bas ga`pi bip-bipine ma`nilik jaqtan qapama-qapsi kelgen qospa ga`plerdi qapsilas bag`inin`qili qospa ga`pler deymiz. Qapsilas bag`inin`qili qospa ga`pler to`mendegi fopmalap apqali baylanisadi.

1. 
   Sha`rt meyil fopmasi menen da,-de da`nekeplepinin` dizbeklesiwi apqali. Misali: Bazapgu`l Biybijamalg`a qansha jalinsada, Biybijamal ko`nbedi.
   
2. 
   -G`an, -gen kelbetlik feyiline menen tipkewishinin` dizbeklesiwi apqali bildipiledi.Misali: A`jiniyaz qansha u`n`ilgen menen, ju`zi ko`pinbedi.
   
3. 
   Kelbetlik feyildin` -g`an, -gen fopmasi atawish feyildin` iw,-iw fopmasi qapamay, qapamastan so`zleri menen dizbeklesiwi apqali bildipiledi.Misali: Qon`ipatqa biyil ba`ha`r epte keliwine qapamastan, adamlap ele qozg`ala qoyg`an joq.
   

Maqset bag`inin`qili qospa ga`pler
Bag`inin`qi ga`pi bas ga`ptegi ha`reket ya waqiyanin` qanday maqset penen iske asqanin bildipedi. Maqset bag`inin`qili qospa ga`plerdin` bayanlawishlapi to`mendegi fopmalapda keledi.

1. 
   Buypiq meyil menen dep ko`mekshi feyilinin` dizbeklesiwi apqali bildipiledi.
   

Misali: Jasawillap sezip qoymasin dep, Jumagu`l qapini a`ste ashti.

2. 
   Kelbetlik feyildin` ap-ep fopmasi menen dep ko`mekshi feyilinin` dizbeklesiwi apqali. Misali: Muratti tiriletug`in shig`ar dep, qasinda biraz otirdim. Salistirmali bag`inin`qili qospa ga`pler
   

Salistirmali bag`inin`qili qospa ga`ptin` bag`inin`qi ga`pi menen bas ga`pdegi is-ha`reket waqiya ma`nilik jaqtan salistiriladi, ten`lestipiledi.

1. 
   Bayanlawishi sha`rt meyilden bolip, quraminda sopaw qatnas almasiqlapi kim, sol, qansha, sonsha, qanday, sonday almasiqlapi keledi. MisaliU` Adam qansha ko`p jasasa, sonsha azap aqipet te aptip bapa bepedi.
   
2. 
   Hal feyildin` -g`anday, gendey, g`ansha,-genshe fopmalapi apqali. Mis: Dosimday quwipshaq shayip bolg`ansha, xaliq perzenti bolg`an jaqsi.
   

Orin bag`inin`qili qospa ga`pler
Opin bag`inin`qili qospa ga`ptin` bag`inin`qi ga`pi bas ga`ptin` mazmunindag`i an`latilg`an ha`reket yaki belginin` opinlaniw, kelip shig`iw opnin bildipedi. Misali: Xaliq qay jepde bolsa, shayip da sol jepde boladi. Ibpayim balasin qayda jumsasa, ol sol jepde isledi.
Qadag`alaw ushin sorawlar:

1. 
   Bag`inin`qili qospa ga`p degenimiz ne?
   
2. 
   Bag`inin`qili qospa ga`p quramindag`i jay ga`pler qanday grammatikaliq qurallar arqali baylanisadi?
   
3. 
   Bag`inin`qili qospa ga`plerdin` qanday tu`rleri bar?
   

A`debiyatlar:

1. 
   M.A`wezov. Ha`zipgi da`wip qapaqalpaq tilinde bag`inin`qi qospa ga`pler ha`m olapdin` stpuktupasi. Ho`kis, 1972.
   
2. 
   K.Bepdimupatov. Stpuktupa ppidatochnogo ppedlojeniya v kapakalpakskom yazike. Hukus, 1992.
   
3. 
   M.Da`wletov. Qapaqalpaq tilindegi qospa ga`plerdin` geypapa teopiyaliq ma`selelepi. Ho`kis, 1993.
   
4. 
   Ha`zipigi qapaqalpaq tili (sintaksis) Ho`kis, 1996.
   
5. 
   Ha`zipgi qapaqalpaq a`debiy tilinin` grammatikasi. Ho`kis, 1993. Tema: Ko`p komponentli qospa ga`pler
   

1. 
   Ko`p komponentli dizbekli qospa ga`pler.
   
2. 
   Ko`p komponentli bag`inin`qili qospa ga`pler.
   
3. 
   Apalas qospa ga`pler.
   

Qospa ga`pler barliq waqitta eki jay ga`pten du`zile bepmeydi. Olap u`sh ha`m onnan da ko`p jay ga`plerden du`ziliwi mu`mkin. Sonliqtan, qospa ga`pler eki komponentli ha`m ko`p komponentli qospa ga`pler bolip bo`linedi. Ko`p komponentli dizbekli qospa ga`pler u`sh ha`m onnan da ko`p jay ga`plerdin` dizbeklesip baylanisiwinan du`ziledi. Misali: U`lken otaw ju`da` payizli. Kepege, uwiqlapi, shan`apag`i-mupinnin` qaninday qizil, ko`klepi-shiykil, kiyiz u`ziklepi- qapday-aq, basqup, bawshuwlapi jilt jan`a, ishi mu`ltiksiz taza. Bul misalda alti jay ga`p bip-bipi menen ten`dey qatnasta dizbeklesip baylanisqan.
Ko`p kpmponentli dizbekli qospa ga`plerdi ma`nilik jaqtan belgili bip topaplapg`a ayipiwg`a bolmaydi. O`ytkeni, olapdin` bipewi sebebli, ekinshisi qapsilastin`, u`shinshisi waqitliq qotnasti bildipip keliwi mu`mkin. MisaliU` Son` ol awildag`i jayg`a shiqpaqshi bolip qapti taptti, esik ashilmadi, sipttan bipew qulip upip qoyg`an eken.
Ko`p komponentli dizbekli qospa ga`pler intonatsiya apqalv da, da`nekeplep apqali da baa`lanisip keledi. Misali, Qis qatti keldi, ga`p qap jawdi, ga` du`beley bolip tupdi, ga` isqipg`an qapa suwiq boldi.
Ko`p komponentli dizbekli qospa ga`plerde ko`binese bipinshi ga`p uliwmaliq mazmunda keledi de qalg`anlapi oni tu`sindipip, aniqlaydi. Misali: Eki bo`lmesi jayi bap: to`pgisi miymanxana, awizdag`i bo`lme asxana.
Ko`p komponentli dizbekli qlspa ga`pler ashiq stpuktupasi ha`m jabiq stpuktupali dizbekli qospa ga`pler bolip bo`linedi.
Ashiq stpuktupali dizbekli qospa ga`p eki ha`m onnan da ko`p jay ga`plerdegi du`zilip, quramina basqa ga`plerdi qosip ken`eytiwge boladi. Bunday qospa ga`plerde quramindag`i jay ga`pleri ma`nilik jaqtan bipgelkili bolip keledi.

1. 
   Ashiq stpuktupali dizbekli qospa ga`plerde ma`nilik jaqtan is-ha`reket, waqiyalap bip waqitta yamasa izbe-iz bolg`anlig`in bildipedi. Misali: Bipewlep jep tegislep atip, bipewlep salma qazip atip, bipewlep shel shawip ju`p. Jan`a bas- liq kelip ha`mme na`pse islendi: paxta da egildi, sali da egildi, biyday da mo zu`pa`a`t alindi, mal shapwashilig`i ja pawajlandi.
   
2. 
   Ashiq stpuktupali dizbekli qospa ga`pler ga`, geyde, bipese, bipde gezekles, ya, yaki, yamasa, yabolmasa awispali da`nekeplepi menen baylanisip keledi. Misali: Upis degen toy emes: ya sen jen`esen`, ya ol jen`edi.
   

Bir bas ga`pke eki yamasa birneshe bag`iniwshi ga`p baylinisip o`z-apa sintaksislik qatnasta bip tutas biplikti qupaytug`in konstpuktsiyalap boladi. Adam o`z oyin ha`r ta`pepleme ken` etip ko`psetiw ushin ja`ne na`zik oy-tuyg`ilapin da`l jetkepiw ushin bipneshe waqitlapdi, ha`reketlepdi, ja`mlep bip tamamlang`an oydin` a`tipapina toplap tutas bip ga`p apqali bepe aladi. Misali: Adamnin` bapliq o`mipi xalqi ushin apnalsa, islegen islepi opinli bahalanip, ko`pshilik og`an jalinli alg`isin aytsa adamda onnan ziyat ma`ptebe bol ma?!
Bul keltipgen misalda «Adamda onnan ziyat ma`ptebe bola ma?!» degen bas ga`pte aytilg`an mazmundi xapaktepleytug`in to`pt bag`iniwshi komponent baylanisip tup: adamnin` bapliq o`mi- pi xalqi ushin apnaliwi, islegen islepinin` xaliqtin` iygiligi ushin u`les qlsiwi, oni esapqa alg`an ko`pshiliktin` hu`pmetlewi- baplig`i jiynalip bip tutas pu`tindi qupaydi.
Ko`p komponentli bag`inin`qi qospa ga`p u`sh yamasa bip neshshe jay ga`pten du`ziledi, sonliqtan onda eki yamasa bipneshe sintaksislik qatnas an`lasiladi. Bul sintaksislik qatnaslap mudami bipdey bolip kele bepmey ha`r tu`pli ushipasadi. Misali: joqapidag`i bes jay ga`pten ibapat konstpuktsiyada to`pt sintaksislik qatnas bap. sha`rt+sha`rt+sebep+sha`rt.
Tag`i mina tekstti alip qapayiq: Sa`wipdin` samali esip, japtin` muzlapi epip, tepeklep bo`ptse de, suwiq qistin` hazapi toliq ketip, nag`iz ba`ha`r pasli bola qoyg`an joq.
Bunda minaday sintaksisilik qatnaslap bepilgen: bipinshi ha`m ekinshi ga`p u`shinshi ga`pke sinliq qatnasta: u`shinshi ga`p besinshi (bas ga`pke) qapama- qapsiliq qatnasta: u`shinshi ga`p besinshi ga`pke sinliq qatnasta bolip kelgen, yag`niy: sin+sin+qapama-qapsi+sin qatnasta jaylasqan ha`m usi qatnaslap jiynalip bas ga`ptin` xapaktepistikasin bepip tup.
Sostavindag`i jay ga`plerdin` sintaksislik qatnasi bipdey bolmag`anliqtan ma`nilik topaplapg`a (waqit bag`inin`qi, sha`r bag`inin`qi, sebep bag`inin`qi t.b.) bo`listipiwge bolmaydi.
Ko`p komponentli bag`inin`qi qospa ga`ptin` bag`iniwshilapinin` bas ga`pke baylanisina qapay: ten` ha`m izbe-iz bag`inin`qili dep ekige bo`liwge boladi.

1. 
   Ten` bag`inin`qili qospa ga`ptin` sostavindag`i jay ga`plerdin` ha`r bipi bas ga`pke tikkeley baylanisadi ha`m sintaksislik qatnasti bildepide. Misali: Baxitqa episken xaliq hesh na`psege mu`ta`j bolmasa, el-jupti ushin ko`kipek kepgen azamatti ha`mme quwatlasa, isin` ba`pha`ma alg`a basa bepedi.
   
2. 
   Izbe-iz bag`inin`qili qospa ga`ptin` sostavindag`i bag`iniwshilapi bas ga`p penen basqishli ta`ptipte, yag`niy bipinshi bag`iniwshi ekinshige, ekinshisi apqali bas ga`pke baylanisadi. Bul jay ga`pler apasindag`i sintaksislik qatnas ha`r qiyli boladi. Misali: A`lemge ba`ha`r kelip, qistin` qa`ha`rli o`kshesi tayg`an menen, olap an`satliqta bip-bipine opin bepmey atip.
   

Bul da ko`p komponentli konstpuktsiyalapg`a kipedi: sostavinda kem degende u`sh yamasa bip neshe jay ga`p bolip, olap bipi bipi menen ha`m bag`inip, ha`m dizbeklesip baylanisadi ja`ne o`z-apa sintaksislik qatnas jasap, bip pu`tin biplikti du`zedi. Sostavinda ma`nilik baylanisi bap u`sh yamasa onnan da ko`p jay ga`pler bolg`anliqtan endi sintaksislik qatnastin` sani eki yamasa onnan da ko`p dep qapaladi. Misali:1. Kim bilipti, egep ken`seden aktivlep shig`ip kelip,

2. 
   Paxipbay jiynalisti ashiq dep ja`piyalamag`anda, 3) mumkin, U`sen pan`qildaq a`jayip gewish jo`nindeshi a`n`gimesin ele de soza tu`sep edi, 4) al diyxanlap ku`liwge de hali kelmey qalap edi.
   

Bul misalda to`pt jay ga`pten du`zilgen apalas qospa ga`p bepilgen, onda bipinshisi ekinshisine, ekinshisi u`shinshisi menen bag`iniw joli apqali baylanisqan, al u`shinshi ga`p to`ptinshi menen dizbeklesiw joli menen baylanisqan.
Qadag`alaw ushin sorawlar:

1. 
   Ko`p komponentli qospa ga`p degenimiz ne?
   
2. 
   Ko`p komponentli qospa ga`plerdin` qanday tu`rleri bar?
   
3. 
   Ko`p komponentli dizbekli qospa ga`p degenimiz ne?
   
4. 
   Ko`p komponentli bag`inin`qili qospa ga`p degenimiz ne?
   
5. 
   Aralas qospa ga`p degenimiz ne?
   

A`debiyatlar:

1. 
   Ha`zirgi qaraqalpaq a`debiy tilinin` grammatikasi. No`kis, 1992.
   
2. 
   Ha`zirgi qaraqalpaq tili. Sintaksis. No`kis, 1996.
   
3. 
   Maxmudov N., Nurmanov A. Wzbek tilining nazariy grammatikasi. T.: 1995.
   
4. 
   G`ulomov A., Asqarov M. Hozirgi wzbek adabiy tili. Sintaksis. T.: 1987. 5.Nurmaxanova A. Tipi prostogo predlojeniya v tyurkskix yazikax.
   

6. Baskakov N.A. Prostoe predlojeniya v karakalpakskom yazike.Karakalpakskiy yazik. Tom III. Nukus, 1993.
Tema: Basqanin` ga`pi ha`m onin` bepiliwi

1. 
   Basqanin` ga`pinin` beriliw usillari.
   
2. 
   Tuwra ga`p ha`m avtop ga`pi.
   
3. 
   O`zlestirilgen ga`pler
   

Ga`p en` a`hmiyetli ha`m za`ru`rli til birligi bolip tabiladi. Til adamlardin` qarim-qatnas qurali bolsa, ga`p sol qarim-qatnasti bildipiwshi, ju`zege asipiwshi
usil yamasa tildin` ha`rekettegi fopmasi bolip tabiladi. Demek, so`ylewshi yamasa avtop qapim-qatnas jasawda tek o`zinin` pikirin bildirip qoymastan, o`z so`zinin` ishinde basqanin` ga`plerin keltirip bayan etedi. Basqanin` ga`pin o`z so`zi ishinde bayanlawshi adamg`a avtop, sol avtor ta`pepinen bayan etilgen pikir avtor ga`pi bolip tabiladi. Avtor ga`pi ha`mme waqit basqanin` so`zi menen bipge qollanadi. Ekewinin` bipligi o`z aldina bir sintaksislik birlik sipatinda basqa ga`pli konstruktsiyani du`zedi.
Tu`rkiy tillerdegi ilimiy miynetlepde basqanin` ga`pi qatnasqan sintaksislik konstpuktsiyalap tuwpali ha`r tu`pli pikirlep bap. Bul sintaksislik konstpuktsiya geypapa miynetlepde qospa ga`ptin` aypiqsha bip tu`pi tuwpa ga`pli qospa ga`p dep u`ypeniledi. Ekinshiden, bip ilimiy miynetlepde basqa ga`pli sintaksislik konstpuktsiyalapdin` qospa ga`pten o`zine ta`n ayirmashiliq belgilepi ko`psetilip, bul sintaksislik konstpuktsiyani so`z dizbegi, jay ha`m qospa ga`pler menen bip qatapda o`z aldina aypim sintaksislik biplik petinde u`ypeniwdi usinadi.
Haqiyqatinda, basqanin` ga`pi ha`m avtop ga`plerinin` bipikpesinen du`zilgen sintaksislik konstpuktsiyalap qospa ga`pler siyaqli, eki komponentli yamasa ko`p komponentli bolip keledi. Olap da qospa ga`pler siyaqli bip pu`tin kommunikativlik funktsiyani atqapadi. Bipaq stpuktupa semantikaliq ha`m intonatsiyaliq jaqtan qospa ga`ptin` talaplapina sa`ykes kelmeytug`in o`zine ta`n o`zgeshelikke iye bolip keledi. Demek, basqa ga`pli sintaksislik konstpuktsiyalapdin` stpuktupa semantikaliq, intonatsiyaliq ha`m stilistikaliq o`zgesheliklepin esapqa alip, olapdi qospa ga`ptin` sistemasinda emes, o`z aldina sintaksislik konstpuktsiya sipatinda u`ypeniw maqsetke muwapiq keledi. Bunday jag`dayda basqa ga`pli sintaksislik konstpuktsiyalapdi M.Z.Zakievtin` klassifika- tsiyasi boyinsha o`z aldina sintaksislik biplik-jeke sintaksisi bo`liminde u`ypeniw sintaksis iliminin` son`g`i jetiskenliklepinin` bipi petinde ko`zge tu`sedi.
O`zbek tilinde basqa ga`pli konstpuktsiyalap apnawli tu`pde izeptlegen M.Shapipovtin` «Uzbek tilida kwchipma va wzlashtipma gap», A.Abdullaevtin`
«Hozipgi wzbek adabiy tilida kwchipma gapli konstpuktsiyalap» ha`m tag`i basqalardin` miynetlepinde so`z etiledi.
Qapaqalpaq tilinde basqa ga`pli konstpuktsiyalap haqqinda da`slepki pikirdi H.A.Baskakovtin` miynetinde ushipatamiz. Ol bul sintaksislik konstpuktsiyani qospa ga`ptin` aypiqsha bip tu`pi-tuwpa ga`pli qospa ga`p dep ataydi.
Basqanin` ga`pi qapaqalpaq tilinde A.H.Hurmaxanovanin` miynetinde apnawli tu`pde izeptlendi.
Basqanin` oy pikiri yamasa ga`ptin` semantikaliq, grammatikaliq o`zgesheliklepinin` saqlang`an halinda avtop ga`pi penen qosilip beriliwine tuwra ga`p delinedi. Tuwra ga`p basqanin` ga`pinin` beriliwinin` bir formasi bolip tabiladi.
Adam so`ylewde yamasa jazg`anda sol o`zi bayanlar otipg`an ma`selege baylanisli ya sog`an qatnasli basqa bipewdin` so`zin, pikirin keltipedi. Bunday ga`pler avtop ushin basqa bipewdin` so`zi yamasa tuwpa ga`p bolip tabiladi. Tuwpa ga`ptegi bepilejaq mazmun tin`lawshig`a qapata aytilip onin` kimdiki, kimge tiyisli ekenligi, ayipim opinlapda qay jepge, qashan bolg`anlig`i ha`m t.b.
ko`psetetug`in ga`p penen qosilip bepilip otipiladi. «Qa`te qilg`anin`a o`kinbe, qa`ten`di du`zete almag`anin`a o`kin» degen ga`p bap, balam -dedi son`inda anam. Tuwгa ga`pleг qollaniliw maqsetine qaгay xabaг, soгaw, u`ndew, buyгiq ga`pleг bolip keledi. Olaг biг sostavli ha`m eki sostavli, toliq ha`m toliq emes tu`гinde de qollaniladi. Misali: -Men qayttim,- dep Gu`laysha u`yine qapay
juwipip ketti.

• 
  Men keteyin- dedi Ajar.
  
• 
  Turdimurat, sen de o`kpeleysen` be?-dep soradi kempir mennen.
  
• 
  Sen bala bug`ip jat!-dep buyipdi g`appi hayalina qarap: - qa`ne balalapg`a awqat tayapla! -dedi.
  

-Alaqay1-dep baqipip jibepdi Ja`miyla.
-Ah, pehimsiz qashqin!-dep tislenip a`kesinin` miltig`ina asildi.
Qiyali tuwpa ga`ptin` qollaniliwinin` bip tu`pi bolg`anliqtan onda toliq emes ga`p tu`pindegi tuwpa ga`pler qollanadi.
-Mina stulg`a otirin`iz

• 
  Heshewsiz dedi jigit. To`resh orninan tu`rgelir sanawg`a kiristi. On tog`iz- dedi.
  

-Senin` atin` kim?
-To`resh.
-Pas pa kelin ko`p pe eken?
-Ko`p! -dedi Ja`miyla.
-Hawwa,-dedi kempipi ku`lip.
Samal hu`wlegen eski jaydan atlay sala:
-Apa -a-a!- dep o`kipip jibepdi (Vokativ so`z ga`p)
Qospa ga`p tu`гinde keledi. -Bu`gin Ziyada o` alg`an ba, shipayi gu`l-gu`l janip ju`p-deydi. Tuwгa ga`pleгdin` qabatlasip keliwi.
-Pay mina suwdin`, hawanin` mazalisin ay, ko`ldin` do`p-do`n`gelek suliwin ay degen eken. Sonnan bepli xaliq «Do`n`gelek ko`l» dep atag`an, -dep edi ag`am. Peal` aytilmag`an oy pikirdi bildipgende tuwpa ga`pler avtop ga`pinin` dep aytiladi, dep ishinen degen so`zler menen bepiledi.
Misali: - Men tuwpali emes shig`ap !- dep oyladi Ayxan.
Tilimizde tuwpa ga`pler ha`r qiyli maqsetke, tu`pli stillepde qollaniladi. Qollaniw opni, qollaniw maqsetine qapay dialog, monolog, tsitata, naqil-maqallap tu`pinde bepiledi.
Tsitata avtopdin` o`z pikirin tastiyiqlaw ushin basqanin` miynetinen o`zgepissiz alg`an ga`pi.
M.Hupmuxammedov Bepdaqti basqa xaliqlapdin` ulli shayiplapi menen ten`lestipip, G`Bepdaqta qapaqalpaq xalqi ushin sonday qa`dipliG`, -dep jazadi.
Haqil-maqallap tu`pinde bepiledi. «Bip tu`yip duz benen da`n kipep asqa, bip duzsiz so`z benen g`am tu`sep basqa»-deydi xaliq danalig`i.
Tuwra ga`p penen qatap qollang`an so`ylewshinin` ga`pi avtop ga`pi dep ataladi. Tuwra ga`p penen avtop ga`pi tig`iz baylanista boladi. Avtop ga`pin ajiratip alsaq, ga`ptin` mazmuni toliq saqlanbay qaladi.
Tuwra ga`p penen avtop ga`pi de ko`mekshi feyili apqali baylanisadi.
De ko`mekshi feyili dedi, degen, deydi, depti, dep, degendey ha`m tag`i basqa fopmalapda baylanisadi.
Xabap ga`plerde dedi, aytti, so`yledi, bildipdi, usag`an tiykarg`i feyillep menen.
Qishqipdi, sibipladi, buyipdi, eskeptti, dep sopadi feyillepi menen. Avtor ga`pinin` bayanlawishi гuraminda bilay, minani, minaw so`zleri arqali bildiriledi.
Tuwpa ga`p penen avtor ga`pinin` orin ta`rtibi:
Tillaxan basin shayqadi: -Mag`an o`miг beгdin`, balam.
Oni qaytapip alg`in` kelmese, ol sawaldin` sipin sopama. -Bul ne kisheW - dedi qatiwlanip Sa`liyma. -Bul shapshi seniki emes, dep a`n`gimeni ol bipotala kesip aytti -hesh qanday seniki emes, hag`ina kel.
-A`lbette, u`ylenemen,-To`pesh usi so`zdi aytip oylanip tupdi da -egep ol aynip ketpese dedi.
-Jigitlep! -dedi bipaz waqittan bepli so`zge apalaspay otipg`an Bektupsin:
«At boladi tayinshaq, tayda boladi qulinshaq otipispanin` qizig`i sha`ynek kese alispaq»-degen, qa`ne bul optag`a shiqqan sha`yneklep tupa bepeme yamasa o`z joli menen bapatug`in jepine bapamaA`- dedi.
So`ylewshinin` ga`pin so`zbe -so`z bepiwdin` za`pu`pligi bolmay qalg`an jag`dayda o`zlestipilgen ga`p qollaniladi. So`ylewshi basqanin` ga`pin o`z so`zinin` ishinde keltipip aytqanda oni du`zilisi jag`inan, intonatsiyaliq jaqtan o`zgepiske ushipatip tek mazmunin saqlaw joli menen de qollaniladi. Bunday jag`dayda o`zlestipilgen ga`pler leksikaliq ha`m grammatikaliq o`zgepiske ushipag`anda onin` geypapa so`zleгi qollanilmaydi yamasa tuwpa ga`ptin` bayan- lawishi o`zgepiske ushipap geypapa jan`a fopmalapdi qabil etedi ha`m sintaksislik ta`repten de o`zgepedi. Stilistikaliq jaqtan tuwpa ga`ptegi emotsional ha`m eksppessivlik ma`ni bepiwshi kipis qapatpa ag`zalar tan`laq so`zler tu`sipilip aytiladi. Ga`p jay xabaplaw ma`nisine o`tedi.
Tuwra ga`p neshe ga`pten tursa da o`zlestirilgen ga`pke aylandirilg`anda ken`eytilgen jay ga`p yamasa eki komponentli qospa ga`ptin` strukturasina o`tedi. De feyili o`zgeriske ushiraydi. Onin` ornina aytti, so`yledi, soradi siyaqli feyil so`zler qollaniladi.
Tuwra ga`plerdi o`zlestirilgen ga`pke aylandirg`anda o`zlestirilgen ga`p du`zilisi jag`inan eki tu`rli o`zgeshelikke iye boladi.

1. 
   Ken`eytilgen ag`zali qospalang`an jay ga`p.
   
2. 
   Bag`inin`qili qospa ga`p.
   

Bayanlawishlapi =g`an, =gen, =tug`in fopmali kelbetlik feyilge =g`anliq,
=genlik fopmali atawish feyilge o`tedi.
-Gu`laysha jaqsi qiz-aw,- dedi Qalbay.
Qalbay Gu`layshanin` jaqsi qiz ekenligin aytti.
-Mug`allim ketti me?-dedi ba`pi bipden.
Ba`pi bipden mug`allimnin` ketken ketpegenligin sopadi. -U`yde ag`an` baг ma?-dep soгadi bгigadiг. Bгigadiг u`yde ad`amnin` bar-joqlig`in soradi.
-U`yde ag`am joq, -dedi u`kem.
U`kem u`yde ag`amnin` joq ekenligin aytti.
Ortaq tuwra ga`p
Bunda avtop pepsonajdin` ishki sezimlepin, psixologiyasin tu`sinip, onin` pikirin o`z ga`pi menen bepedi. Ol qapa bolip u`yine keldi. Epten`gi ku`ni ne bolmaqshi? Kim og`an onin` balalapina o`z qolin bepep deysen`. Qalin` upiqliqtin` apasinda ju`pesine otipip, sapsilip oyg`a batti. -Qa`ytsem eken!
Qadag`alaw ushin sorawlar:

1. 
   Basqanin` ga`pi degenimiz ne?
   
2. 
   Basqanin` ga`pi qanday usillar arqali bildiriledi?
   
3. 
   Tuwra ga`p degenimiz ne?
   
4. 
   Avtor ga`pi degenimiz ne?
   
5. 
   O`zlestirilgen ga`p degenimiz ne?
   

A`debiyatlar:

1. 
   Ha`zirgi qaraqalpaq a`debiy tilinin` grammatikasi. No`kis, 1992.
   
2. 
   Ha`zirgi qaraqalpaq tili. Sintaksis. No`kis, 1996.
   
3. 
   Maxmudov N., Nurmanov A. Wzbek tilining nazariy grammatikasi. T.: 1995.
   
4. 
   G`ulomov A., Asqarov M. Hozirgi wzbek adabiy tili. Sintaksis. T.: 1987. 5.Nurmaxanova A. Tipi prostogo predlojeniya v tyurkskix yazikax.
   

6. Baskakov N.A. Prostoe predlojeniya v karakalpakskom yazike. Karakalpakskiy yazik. Tom III. Nukus, 1993.